Pamięć, performans i afekty – temat ludobójstwa w filmach Joshui Oppenheimera
Abstrakt
Punktem wyjścia refleksji nad filmami Joshui Oppenheimera jest koncepcja performansu w ujęciu Rebeki Schneider – zwłaszcza jej uwagi na temat historycznych rekonstrukcji – oraz teoria afektów w ujęciu Jill Bennett (ponieważ rzeczywistym skutkiem praktyk performatywnych jest „afektywne poruszenie”). W proponowanym przez autora odczytaniu Sceny zbrodni (2012) i Sceny ciszy (2014) to właśnie zarejestrowane przez reżysera historyczne performanse wraz z ich zdolnością oddziaływania na emocje, czyli wywoływania określonych reakcji afektywnych (wstręt, obrzydzenie, współczucie, fascynacja), są metodą, za pomocą której można mówić o ludobójstwie w nowy sposób. Wychodząc od analizy filmów Oppenheimera, autor zastanawia się nad tym, w jaki sposób jest konstruowana i rekonstruowana pamięć o wydarzeniach historycznych, do jakiego stopnia przeszłość wpływa na teraźniejszość, a wreszcie, czy możliwe jest obserwowanie siebie niejako „z zewnątrz”, by zmierzyć się z własnymi afektami.
Słowa kluczowe
ludobójstwo; Indonezja; film dokumentalny; teoria afektów; performans
Bibliografia
Ahmed, S. (2014). Performatywność obrzydzenia (tłum. A. Barcz). Teksty Drugie, 1, ss. 169-191.
Bennett, J. (2014). Wnętrze, zewnętrza: trauma, afekt i sztuka (tłum. A. Kowalcze-Pawlik, T. Bilczewski). W: Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz (red.), Pamięć i afekty (ss. 145-179). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Bourdieu, P., Passeron, J.-C. (2006). Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania (tłum. E. Neyman). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Brink, J. ten, Oppenheimer, J. (2012). Introduction. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 1-11). London: Wallflower Press.
Buryła, S. (2012). Portret oprawcy – rzecz do napisania. Przestrzenie Teorii, 18, ss. 83-99. https://doi.org/10.14746/pt.2012.18.6
Butler, J. (2008). Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości (tłum. K. Krasuska). Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Canet, F. (2018). The Filmmaker as Activist. Popular Communication: The International Journal of Media and Culture, 16 (2), ss. 154-167. https://doi.org/10.1080/15405702.2017.1395030
Chaudhary, Z. R. (2018). This Time with Feeling: Impunity and the Play of Fantasy in „The Act of Killing”. Boundary 2, 45 (4), ss. 65-101. https://doi.org/10.1215/01903659-7142729
Cribb, R. (2001). Genocide in Indonesia,1965‐1966. Journal of Genocide Research, 3 (2), ss. 219-239. https://doi.org/10.1080/713677655
Deleuze, G. (2014). Spinoza. Filozofia praktyczna (tłum. J. Brzeziński). Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Denny, D. (2017). „The Act of Killing”. From Fever Dream to the Dream-Work. Intertexts, 21 (1-2), ss. 89-114. https://doi.org/10.1353/itx.2017.0004
Dolasiński T. (2014). Ludzkie, arcy(nie)ludzkie. Efekt afektu i aktualność podmiotu drugiej nowoczesności. W: Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz (red.), Pamięć i afekty (ss. 107-124). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Domańska, E. (2005). Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Fein, H. (1993). Genocide: A Sociological Perspective. London: Sage Publications.
Fraser, N. (2013). We Love Impunity. Film Quarterly, 67 (2), ss. 21-24. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.21
Heryanto, A. (2012). Screening the 1965 Violence. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 224-240). London: Wallflower Press.
Hirsch, J. (2015). Postmodernizm, drugie pokolenie i międzykulturowe kino posttraumatyczne (tłum. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik). W: T. Łysak (red.), Antologia studiów nad traumą (ss. 253-284). Kraków: Universitas.
Hirsch, M. (2011). Pokolenie postpamięci (tłum. M. Borowski, M. Sugiera). Didaskalia, 105, ss. 25-36.
King, H. (2013). Born Free? Repetition and Fantasy in „The Act of Killing”. Film Quarterly, 67 (2), ss. 30-36. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.30
Laskowska, N. (2014). Indonezyjskie ludobójstwo, indonezyjskie „odrodzenie” oraz udział Zachodu w fałszowaniu indonezyjskiej historii. W: P. Bachtin, M. Klimiuk (red.), Azja i Afryka: inność – odmienność – różnorodność (ss. 189-195). Warszawa: Wydział Orientalistyczny – Uniwersytet Warszawski.
Levi, P. (2007). Pogrążeni i ocaleni (tłum. S. Kasprzysiak). Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Liere, L. van (2018). The Banality of Ghosts. Searching for Humanity with Joshua Oppenheimer in „The Act of Killing”. Journal for Religion, Film and Media, 4 (1), ss. 15-34. https://doi.org/10.25364/05.4:2018.1.2
Lusztig, I. (2013). The Fever Dream of Documentary: A Conversation with Joshua Oppenheimer. Film Quarterly, 67, (2), ss. 50-56. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.50
Łysak, T. (2016). Od kroniki do filmu posttraumatycznego. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Machul-Telus, B., Markowska-Manista, U. (2017). Edukacja o ludobójstwach – historia, pamięć, rozumienie. W: B. Machul-Telus, U. Markowska-Manista, L. M. Nijakowski (red.), Krwawy cień genocydu. Część druga. Ludobójstwa – pamięć, dyskurs, edukacja (ss. 21-64). Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Marszałek, M. (2017). Świadectwo jako performans. Dialog, 7-8, ss. 141-151.
Massumi, B. (2015). Ontopower. War, Powers, and the State of Perception. Durham: Duke University Press.
Meneghetti, M. (2016). Self-Exculpatory Imaginings: Reenactment and Observation in „The Act of Killing”. Canadian Journal of Film Studies, 25 (2), ss. 39-61.
Morag, R. (2013). Waltzing with Bashir: Perpetrator Trauma and Cinema. London: I. B. Tauris.
Morag, R. (2020). Perpetrator Cinema: Confronting Genocide in Cambodian Documentary. New York: Columbia University Press.
Nichols, B. (2008). Documentary Reenactment and the Fantasmatic Subject. Critical Inquiry, 35, ss. 72-89. https://doi.org/10.1086/595629
Nichols, B. (2013). Irony, Cruelty, Evil (and a Wink) in „The Act of Killing”. Film Quarterly, 67 (2), ss. 25-29. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.25
Nielsen, H. S. (2016). The Politics of Fictionality in Documentary Form: „The Act of Killing” and „The Ambassador”. European Journal of English Studies, 20 (3), ss. 257-258. https://doi.org/10.1080/13825577.2016.1230389
Nijakowski, L. M. (2013). Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Oppenheimer, J. (2004). Show of Force: Film, Ghosts and Genres of Historical Performance in the Indonesian Genocide (niepublikowana rozprawa doktorska). London: University of the Arts.
Oppenheimer, J., Uwemedimo, M. (2012). Show of Force: A Cinema-séance of Power and Violence in Sumatra’s Plantation Belt. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 287-310). London: Wallflower Press.
Pitrus, A. (2013). Gwiazdy filmowe płaczą tylko przez minutę. Z Joramem ten Brinkiem rozmawia Andrzej Pitrus. Kwartalnik Filmowy, 82, ss. 105-110.
Pringle, T. P. (2015). Documentary Animism: Material Politics and Sensory Ethics in „The Act of Killing” (2012). Journal of Film and Video, 67 (3-4), ss. 24-41. https://doi.org/10.5406/jfilmvideo.67.3-4.0024
Sajewska, D. (2017). Rekonstrukcja jako profanacja archiwum. Dialog, 7-8, ss. 162-170.
Schmidt, S. (2016). Können Täter Zeugnis ablegen? Über Täterzeugenschaft in Joshua Oppenheimers „The Act of Killing” (2012) und „The Look of Silence” (2014). W: S. Schmidt, S. Krämer (red.), Zeugen in der Kunst (ss. 195-209). Paderborn: Wilhelm Fink.
Schneider, R. (2011). Performing Remains: Art and War in Times of Theatrical Reenactment. London: Routledge.
Singer, A. (2016). Antropologia, ludobójstwo i obrazowanie (tłum. G. Nadgrodkiewicz). Kwartalnik Filmowy, 93-94, ss. 214-234.
Tabaszewska, J. (2017). Przeszłe przyszłości. Afektywne fakty i historie alternatywne. Teksty Drugie, 5, ss. 48-69. https://doi.org/10.18318/td.2017.5.4
Taylor, D. (2018). Performans (tłum. M. Borowski, M. Sugiera). Kraków: Universitas.
Walker, J. (2013). Referred Pain: „The Act of Killing” and the Production of a Crime Scene. Film Quarterly, 67 (2), ss. 14-20. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.14
Welzer, H. (2010). Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów (tłum. M. Kurkowska). Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
Willis, E. (2019). Balancing Acts. (Meta)theatricality and Violence. Performance Research, 24 (4), ss. 20-27. https://doi.org/10.1080/13528165.2019.1641319
Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-4078-798X
Profesor zwyczajny na Uniwersytecie Jagiellońskim, wiceprezes Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami, członek Komitetu Nauk o Sztuce PAN; zajmuje się historią filmu, zwłaszcza kinem azjatyckim. Autor stu pięćdziesięciu artykułów naukowych (publikowanych w „Kwartalniku Filmowym”, „Studiach Filmoznawczych”, „Przeglądzie Kulturoznawczym”, „Ekranach”, „Kulturze Współczesnej”, „Ethosie” i in.) oraz dwunastu książek, m.in.: Dziedzictwo McLuhana – między nowoczesnością a ponowoczesnością (2001), Hitchcock: autor wśród gatunków (2002), David Cronenberg: rozpad ciała, rozpad gatunku (2003, wspólnie z A. Pitrusem), Tożsamość i media. O filmach Atoma Egoyana (2006), Poetyka filmu japońskiego (2009), Kenji Mizoguchi i wyobraźnia melodramatyczna (2012), Nowy film japoński (2013), Mistrzowie kina japońskiego (2015), Postkolonialna Europa: etnoobrazy współczesnego kina (2016).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym” i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy jego ponownym wykorzystaniu.
Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
UMOWA LICENCYJNA DO POBRANIA
