Pamięć, performans i afekty – temat ludobójstwa w filmach Joshui Oppenheimera
Krzysztof Loska
krzysztof.loska@uj.edu.plUniwersytet Jagielloński (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-4078-798X
Abstrakt
Punktem wyjścia refleksji nad filmami Joshui Oppenheimera jest koncepcja performansu w ujęciu Rebeki Schneider – zwłaszcza jej uwagi na temat historycznych rekonstrukcji – oraz teoria afektów w ujęciu Jill Bennett (ponieważ rzeczywistym skutkiem praktyk performatywnych jest „afektywne poruszenie”). W proponowanym przez autora odczytaniu Sceny zbrodni (2012) i Sceny ciszy (2014) to właśnie zarejestrowane przez reżysera historyczne performanse wraz z ich zdolnością oddziaływania na emocje, czyli wywoływania określonych reakcji afektywnych (wstręt, obrzydzenie, współczucie, fascynacja), są metodą, za pomocą której można mówić o ludobójstwie w nowy sposób. Wychodząc od analizy filmów Oppenheimera, autor zastanawia się nad tym, w jaki sposób jest konstruowana i rekonstruowana pamięć o wydarzeniach historycznych, do jakiego stopnia przeszłość wpływa na teraźniejszość, a wreszcie, czy możliwe jest obserwowanie siebie niejako „z zewnątrz”, by zmierzyć się z własnymi afektami.
Słowa kluczowe:
ludobójstwo, Indonezja, film dokumentalny, teoria afektów, performansBibliografia
Ahmed, S. (2014). Performatywność obrzydzenia (tłum. A. Barcz). Teksty Drugie, 1, ss. 169-191.
Google Scholar
Bennett, J. (2014). Wnętrze, zewnętrza: trauma, afekt i sztuka (tłum. A. Kowalcze-Pawlik, T. Bilczewski). W: Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz (red.), Pamięć i afekty (ss. 145-179). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Google Scholar
Bourdieu, P., Passeron, J.-C. (2006). Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania (tłum. E. Neyman). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar
Brink, J. ten, Oppenheimer, J. (2012). Introduction. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 1-11). London: Wallflower Press.
Google Scholar
Buryła, S. (2012). Portret oprawcy – rzecz do napisania. Przestrzenie Teorii, 18, ss. 83-99. https://doi.org/10.14746/pt.2012.18.6
DOI: https://doi.org/10.14746/pt.2012.18.6
Google Scholar
Butler, J. (2008). Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości (tłum. K. Krasuska). Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
Google Scholar
Canet, F. (2018). The Filmmaker as Activist. Popular Communication: The International Journal of Media and Culture, 16 (2), ss. 154-167. https://doi.org/10.1080/15405702.2017.1395030
DOI: https://doi.org/10.1080/15405702.2017.1395030
Google Scholar
Chaudhary, Z. R. (2018). This Time with Feeling: Impunity and the Play of Fantasy in „The Act of Killing”. Boundary 2, 45 (4), ss. 65-101. https://doi.org/10.1215/01903659-7142729
DOI: https://doi.org/10.1215/01903659-7142729
Google Scholar
Cribb, R. (2001). Genocide in Indonesia,1965‐1966. Journal of Genocide Research, 3 (2), ss. 219-239. https://doi.org/10.1080/713677655
DOI: https://doi.org/10.1080/713677655
Google Scholar
Deleuze, G. (2014). Spinoza. Filozofia praktyczna (tłum. J. Brzeziński). Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Google Scholar
Denny, D. (2017). „The Act of Killing”. From Fever Dream to the Dream-Work. Intertexts, 21 (1-2), ss. 89-114. https://doi.org/10.1353/itx.2017.0004
DOI: https://doi.org/10.1353/itx.2017.0004
Google Scholar
Dolasiński T. (2014). Ludzkie, arcy(nie)ludzkie. Efekt afektu i aktualność podmiotu drugiej nowoczesności. W: Z. Budrewicz, R. Sendyka, R. Nycz (red.), Pamięć i afekty (ss. 107-124). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Google Scholar
Domańska, E. (2005). Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Google Scholar
Fein, H. (1993). Genocide: A Sociological Perspective. London: Sage Publications.
Google Scholar
Fraser, N. (2013). We Love Impunity. Film Quarterly, 67 (2), ss. 21-24. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.21
DOI: https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.21
Google Scholar
Heryanto, A. (2012). Screening the 1965 Violence. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 224-240). London: Wallflower Press.
Google Scholar
Hirsch, J. (2015). Postmodernizm, drugie pokolenie i międzykulturowe kino posttraumatyczne (tłum. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik). W: T. Łysak (red.), Antologia studiów nad traumą (ss. 253-284). Kraków: Universitas.
Google Scholar
Hirsch, M. (2011). Pokolenie postpamięci (tłum. M. Borowski, M. Sugiera). Didaskalia, 105, ss. 25-36.
Google Scholar
King, H. (2013). Born Free? Repetition and Fantasy in „The Act of Killing”. Film Quarterly, 67 (2), ss. 30-36. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.30
DOI: https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.30
Google Scholar
Laskowska, N. (2014). Indonezyjskie ludobójstwo, indonezyjskie „odrodzenie” oraz udział Zachodu w fałszowaniu indonezyjskiej historii. W: P. Bachtin, M. Klimiuk (red.), Azja i Afryka: inność – odmienność – różnorodność (ss. 189-195). Warszawa: Wydział Orientalistyczny – Uniwersytet Warszawski.
Google Scholar
Levi, P. (2007). Pogrążeni i ocaleni (tłum. S. Kasprzysiak). Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar
Liere, L. van (2018). The Banality of Ghosts. Searching for Humanity with Joshua Oppenheimer in „The Act of Killing”. Journal for Religion, Film and Media, 4 (1), ss. 15-34. https://doi.org/10.25364/05.4:2018.1.2
Google Scholar
Lusztig, I. (2013). The Fever Dream of Documentary: A Conversation with Joshua Oppenheimer. Film Quarterly, 67, (2), ss. 50-56. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.50
DOI: https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.50
Google Scholar
Łysak, T. (2016). Od kroniki do filmu posttraumatycznego. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Google Scholar
Machul-Telus, B., Markowska-Manista, U. (2017). Edukacja o ludobójstwach – historia, pamięć, rozumienie. W: B. Machul-Telus, U. Markowska-Manista, L. M. Nijakowski (red.), Krwawy cień genocydu. Część druga. Ludobójstwa – pamięć, dyskurs, edukacja (ss. 21-64). Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Google Scholar
Marszałek, M. (2017). Świadectwo jako performans. Dialog, 7-8, ss. 141-151.
Google Scholar
Massumi, B. (2015). Ontopower. War, Powers, and the State of Perception. Durham: Duke University Press.
Google Scholar
Meneghetti, M. (2016). Self-Exculpatory Imaginings: Reenactment and Observation in „The Act of Killing”. Canadian Journal of Film Studies, 25 (2), ss. 39-61.
DOI: https://doi.org/10.3138/cjfs.25.2.39
Google Scholar
Morag, R. (2013). Waltzing with Bashir: Perpetrator Trauma and Cinema. London: I. B. Tauris.
DOI: https://doi.org/10.5040/9780755693931
Google Scholar
Morag, R. (2020). Perpetrator Cinema: Confronting Genocide in Cambodian Documentary. New York: Columbia University Press.
DOI: https://doi.org/10.7312/mora18508
Google Scholar
Nichols, B. (2008). Documentary Reenactment and the Fantasmatic Subject. Critical Inquiry, 35, ss. 72-89. https://doi.org/10.1086/595629
DOI: https://doi.org/10.1086/595629
Google Scholar
Nichols, B. (2013). Irony, Cruelty, Evil (and a Wink) in „The Act of Killing”. Film Quarterly, 67 (2), ss. 25-29. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.25
DOI: https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.25
Google Scholar
Nielsen, H. S. (2016). The Politics of Fictionality in Documentary Form: „The Act of Killing” and „The Ambassador”. European Journal of English Studies, 20 (3), ss. 257-258. https://doi.org/10.1080/13825577.2016.1230389
DOI: https://doi.org/10.1080/13825577.2016.1230389
Google Scholar
Nijakowski, L. M. (2013). Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar
Oppenheimer, J. (2004). Show of Force: Film, Ghosts and Genres of Historical Performance in the Indonesian Genocide (niepublikowana rozprawa doktorska). London: University of the Arts.
Google Scholar
Oppenheimer, J., Uwemedimo, M. (2012). Show of Force: A Cinema-séance of Power and Violence in Sumatra’s Plantation Belt. W: J. ten Brink, J. Oppenheimer (red.), Killer Images: Documentary Film, Memory and the Performance of Violence (ss. 287-310). London: Wallflower Press.
Google Scholar
Pitrus, A. (2013). Gwiazdy filmowe płaczą tylko przez minutę. Z Joramem ten Brinkiem rozmawia Andrzej Pitrus. Kwartalnik Filmowy, 82, ss. 105-110.
Google Scholar
Pringle, T. P. (2015). Documentary Animism: Material Politics and Sensory Ethics in „The Act of Killing” (2012). Journal of Film and Video, 67 (3-4), ss. 24-41. https://doi.org/10.5406/jfilmvideo.67.3-4.0024
DOI: https://doi.org/10.5406/jfilmvideo.67.3-4.0024
Google Scholar
Sajewska, D. (2017). Rekonstrukcja jako profanacja archiwum. Dialog, 7-8, ss. 162-170.
Google Scholar
Schmidt, S. (2016). Können Täter Zeugnis ablegen? Über Täterzeugenschaft in Joshua Oppenheimers „The Act of Killing” (2012) und „The Look of Silence” (2014). W: S. Schmidt, S. Krämer (red.), Zeugen in der Kunst (ss. 195-209). Paderborn: Wilhelm Fink.
Google Scholar
Schneider, R. (2011). Performing Remains: Art and War in Times of Theatrical Reenactment. London: Routledge.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203852873
Google Scholar
Singer, A. (2016). Antropologia, ludobójstwo i obrazowanie (tłum. G. Nadgrodkiewicz). Kwartalnik Filmowy, 93-94, ss. 214-234.
Google Scholar
Tabaszewska, J. (2017). Przeszłe przyszłości. Afektywne fakty i historie alternatywne. Teksty Drugie, 5, ss. 48-69. https://doi.org/10.18318/td.2017.5.4
DOI: https://doi.org/10.18318/td.2017.5.4
Google Scholar
Taylor, D. (2018). Performans (tłum. M. Borowski, M. Sugiera). Kraków: Universitas.
Google Scholar
Walker, J. (2013). Referred Pain: „The Act of Killing” and the Production of a Crime Scene. Film Quarterly, 67 (2), ss. 14-20. https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.14
DOI: https://doi.org/10.1525/fq.2014.67.2.14
Google Scholar
Welzer, H. (2010). Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów (tłum. M. Kurkowska). Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
Google Scholar
Willis, E. (2019). Balancing Acts. (Meta)theatricality and Violence. Performance Research, 24 (4), ss. 20-27. https://doi.org/10.1080/13528165.2019.1641319
DOI: https://doi.org/10.1080/13528165.2019.1641319
Google Scholar
Autorzy
Krzysztof Loskakrzysztof.loska@uj.edu.pl
Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-4078-798X
Profesor zwyczajny na Uniwersytecie Jagiellońskim, wiceprezes Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami, członek Komitetu Nauk o Sztuce PAN; zajmuje się historią filmu, zwłaszcza kinem azjatyckim. Autor stu pięćdziesięciu artykułów naukowych (publikowanych w „Kwartalniku Filmowym”, „Studiach Filmoznawczych”, „Przeglądzie Kulturoznawczym”, „Ekranach”, „Kulturze Współczesnej”, „Ethosie” i in.) oraz dwunastu książek, m.in.: Dziedzictwo McLuhana – między nowoczesnością a ponowoczesnością (2001), Hitchcock: autor wśród gatunków (2002), David Cronenberg: rozpad ciała, rozpad gatunku (2003, wspólnie z A. Pitrusem), Tożsamość i media. O filmach Atoma Egoyana (2006), Poetyka filmu japońskiego (2009), Kenji Mizoguchi i wyobraźnia melodramatyczna (2012), Nowy film japoński (2013), Mistrzowie kina japońskiego (2015), Postkolonialna Europa: etnoobrazy współczesnego kina (2016).
Statystyki
Abstract views: 751PDF downloads: 416
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Krzysztof Loska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W wydaniach od 105-106 (2019) do 119 (2022) wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Krzysztof Loska, Apichatpong Weerasethakul – o polityce i widmach , Kwartalnik Filmowy: Nr 105-106 (2019): Kino wobec transformacji ustrojowych
- Krzysztof Loska, „Choroba tropikalna”, czyli o ludziach, zwierzętach i duchach w filmie Apichatponga Weerasethakula , Kwartalnik Filmowy: Nr 110 (2020): Poza człowiekiem
- Krzysztof Loska, Podróż do Nowego Świata. Filmowa fikcja etnograficzna w perspektywie postkolonialnej , Kwartalnik Filmowy: Nr 107 (2019): Podróż, (e)migracja, pielgrzymka
- Krzysztof Loska, Architektura i japoński kolonializm – filmowy obraz przestrzeni miejskiej w okupowanym Seulu , Kwartalnik Filmowy: Nr 109 (2020): Przestrzeń architektoniczna w filmie
- Krzysztof Loska, Z punktu widzenia ludności rdzennej – film jako narzędzie dekolonizacji w Kanadzie , Kwartalnik Filmowy: Nr 116 (2021): Kino i tożsamość społeczna
- Krzysztof Loska, Historie polskich emigrantów w kinie europejskim , Kwartalnik Filmowy: Nr 109 (2020): Przestrzeń architektoniczna w filmie
- Krzysztof Loska, Życie w cieniu elektrowni atomowej (Fukushima – dziesięć lat później) , Kwartalnik Filmowy: Nr 114 (2021): Zanieczyszczenie, brud, skaza
- Krzysztof Loska, Oscar Micheaux i początki kina afroamerykańskiego , Kwartalnik Filmowy: Nr 117 (2022): Kino nieznane/ukryte
- Krzysztof Loska, Współczesny horror w przebraniu kina „found footage” , Kwartalnik Filmowy: Nr 104 (2018): Esej, „found footage”, film montażowy
- Krzysztof Loska, Lav Diaz, rewolucja i czas mesjański , Kwartalnik Filmowy: Nr 123 (2023): Tempo i rytm
