Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Abiekt i trauma historyczna w „Wichrowych Wzgórzach” Andrei Arnold

Natasza Korczarowska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Według Thomasa Elsaessera teoretyczna koncepcja abiektu Julii Kristevej przekroczyła granice psychoanalizy, zyskując krytyczne wsparcie w naukach społecznych i kulturowych jako tryb oporu wykraczający poza problem bycia ofiarą. Aby przetestować aplikowalność koncepcji Kristevej do celów analizy filmu, autorka wybrała adaptację Wichrowych Wzgórz (2011) Andrei Arnold. Tekst filmowy autorka pozycjonuje w szerszym kontekście tradycji kina dziedzictwa (dark heritage), w paradygmacie kina abiektalnego Elsaessera (nawiedzenie przez traumatyczną historię) oraz w teorii intertekstualności Kristevej (zakłócenie porządku politycznego/społecznego/kulturowego). Zrealizowana przez Arnold wersja klasycznej powieści gotyckiej akcentuje abiektalny charakter „monstrualnego Innego” za pośrednictwem ciała, rasy i etniczności. Autorka bada, do jakiego stopnia film może skonfrontować nas z trzema zasadniczymi trybami abiekcji: abiektalną przemocą, abiektalnym językiem i abiektalnym ja.

Gwinejczyk na Alexanderplatz, czyli o możliwości zanieczyszczenia dominującej narracji

Ewa Fiuk — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Czy między życiem w Republice Weimarskiej i współczesnej Republice Federalnej Niemiec istnieją jakieś punkty styczne? Czy los niemieckiego robotnika, mieszkańca Berlina pod koniec lat 20. XX w. można porównać do egzystencji afrykańskiego uchodźcy mieszkającego w stolicy Niemiec dziś? I w końcu: czy możliwe jest takie uwspółcześnienie i remediatyzacja opowieści, by różnica czasowa (niemal sto lat) i medialna (książka – film) istniejąca między jej jedną i drugą wersją nie pozbawiła tejże opowieści uroku i mądrości, jednym słowem: sensu? Odpowiedź na wszystkie pytania brzmi: tak. Autorka artykułu analizuje podobieństwa i różnice między powieścią Berlin Alexanderplatz: Dzieje Franciszka Biberkopfa Alfreda Döblina (1929) i filmem Berlin Alexanderplatz Burhana Qurbaniego (2020) w kontekście wybranych wątków teorii postkolonialnej, determinizmu społecznego oraz kategorii abiektu i ofiary Thomasa Elsaessera.

Kozioł ofiarny i człowiek bez skazy. Sprawa Dreyfusa w filmie Romana Polańskiego „Oficer i szpieg” i wybrane problemy jego recepcji

Łucja Demby — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Artykuł dotyczy filmu Romana Polańskiego Oficer i szpieg, którego akcja została oparta na historii jednego z najsłynniejszych procesów sądowych, tzw. afery Dreyfusa. Autorka analizuje postawy bohaterów tego filmu między innymi w kontekście znanej teorii „kozła ofiarnego” René Girarda. Kozłem ofiarnym jest w tym ujęciu Alfred Dreyfus, Żyd oskarżony i niesprawiedliwie skazany na wygnanie jako rzekomy szpieg niemiecki. Przeciwstawia się temu pułkownik Picquart, określony w filmie mianem „człowieka bez skazy”. Problem „skazy” w odniesieniu do niego i do innych postaci oraz do świata przedstawionego jest jednak dużo bardziej złożony, a największą skazą charakteru ludzkiego okazuje się obojętność.

„Między dawnymi i młodszymi laty” – neo(animistyczne) i neo(pogańskie) tropy w kinie polskim

Magdalena Podsiadło-Kwiecień — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

W obrębie nowego animizmu proponuje się podejście do podmiotowości odmienne od zbudowanego na tradycji judeochrześcijańskiej, inną relację między naturą a kulturą, światem ludzkim i nie-ludzkim oraz ożywionym i nieożywionym. Elementy tego nurtu, peryferyjnego w kulturze polskiej, można odnaleźć w filmowych obrazach pogańszczyzny nadających mu status zjawiska wypartego bądź oswojonego przez chrześcijański kontekst. Twórcy współczesnych filmów polskich odwołujących się do tej tradycji szukają w niej spojrzenia na świat innego niż hierarchiczne, dualistyczne, oparte na modelu antropocentrycznym. Dzieła te łączy z ową tradycją egalitarny stosunek do świata zwierzęcego, szacunek do sprawstwa roślin, wiara w obecność duchów wykraczająca poza kontekst chrześcijański, wrażliwość na środowisko czy odniesienie do kultur pierwotnych. Jednocześnie autorzy tych dzieł dokonują jej rewaloryzacji, traktując ją jak „perspektywę ratunkową” w obliczu współczesnego kryzysu cywilizacyjnego.

„Pasażerka”. Obraz wyrwany z błota

Adam Cichoń — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

W 50. rocznicę premiery Pasażerki Andrzeja Munka Tadeusz Lubelski stwierdził, że dla Jeana-Luca Godarda był to najlepszy film o wojnie jaki kiedykolwiek nakręcono. Mimo że trudno znaleźć potwierdzenie tych słów w źródłach, autor postanawia podjąć ową tezę i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Pasażerka mogłaby zyskać taki status. Tym samym stara się wykonać pracę wyobraźni, którą Georges Didi-Huberman zalecał jako metodę pozwalającą „mimo wszystko” mierzyć się z „niewyobrażalnym”. Jej założenia, a także te właściwe Benjaminowskiemu materializmowi historycznemu zostają w niniejszym artykule użyte do przemyślenia metod montażowych, które zastosowano w Pasażerce. Jest to bowiem wyjątkowy przykład filmu dokończonego po śmierci reżysera. Sposób zmontowania pozwala podjąć namysł nad traumą, a jednocześnie daje niezwykłe świadectwo obrazu wydobytego z błota „niewyobrażalnego”.

„To jest twój człowiek – idź z nim”. O zakłóconej identyfikacji w filmach Alana Clarke’a

Karolina Kosińska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

W późnych filmach Alana Clarke’a – m.in. Made in Britain (1983), Christine (1987), Słoń (Elephant, 1989) – ujawnia się skrystalizowana, dojrzała strategia twórcza reżysera. Określają ją: skrajna redukcja i repetycyjność narracji, podkreślenie kompulsywności działań postaci, skupienie na aspektach behawioralnych przy radykalnym odrzuceniu psychologii. Strategia ta realizuje się przede wszystkim w długich, „chodzonych” ujęciach, a jej efektem jest doświadczenie cielesne, niemal transowe i specyficzna relacja widza z postaciami, a także – w konsekwencji – z samym ciałem filmu. Clarke zmusza oglądającego do nieustannego kontaktu z figurą człowieka obecną na ekranie, a jednocześnie metodycznie pozbawia go możliwości identyfikacji z nią. Autorka tematyzuje tę zakłóconą identyfikację, analizując kolejne filmy reżysera, a także lokując je w kontekście swoiście antycypujących styl Clarke’a Notatek o kinematografie Roberta Bressona oraz koncepcji teoretycznych Jennifer M. Barker dotyczących cielesnego odbioru kina.

Wyspa ruin. Pęknięty pejzaż Hashimy

Barbara Kita — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Tekst jest propozycją spojrzenia na Hashimę jako na wyspę, która generuje podwójne pęknięcie: jest to pęknięcie na pejzażu morskim oraz skaza, którą stanowi sama wyspa-ruina. Autorka bierze pod uwagę uwarunkowania historyczne wyspy, czas jej rozwoju i teraźniejszość miasta ruin. Szybkie wysiedlenie i rozpad olbrzymich budynków oraz osieroconych przedmiotów codziennego użytku skazuje to miejsce na zanikanie. Przeciwdziałają temu inicjatywy artystyczne, w których twórcy starają się upominać o przeszłość i teraźniejszość Hashimy, wykorzystując ruiny jako element dyskursu pamięci, śladu, znikania i uobecniania byłych mieszkańców. Skumulowane obrazy, toposy przenoszone przez twórców, utrwalane na nośnikach medialnych, wyraźnie wskazują potrzebę rozprawienia się z tą przestrzenią pustki i ruiny, oraz swego rodzaju balsamowania czasów minionych.

Życie w cieniu elektrowni atomowej (Fukushima – dziesięć lat później)

Krzysztof Loska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Tematem artykułu są filmy poświęcone skutkom skażenia promieniotwórczego, do którego doszło w marcu 2011 r. w wyniku awarii elektrowni atomowej Fukushima Daiichi. Wychodząc od koncepcji katastrofy w ujęciu francuskich filozofów – Jacques’a Derridy, Maurice’a Blanchota i Jeana-Luca Nancy’ego – autor skupia się na sposobach przedstawiania tego tematu w japońskich filmach dokumentalnych i fabularnych, których twórcy próbowali uczynić widzialnym to, co niewyobrażalne, mierzyli się z dylematami etycznymi oraz zastanawiali się nad kwestią odpowiedzialności człowieka za otaczający świat i klęski żywiołowe spowodowane jego działalnością.

„Mój świat wypełnia ogień i krew” – „Mad Max: Na drodze gniewu” i semantyczne gry z postapokaliptycznym brudem

Marcin Kowalczyk — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Założenia formalne kina postapokaliptycznego wymuszają określoną estetykę, której dominantę często stanowi brud przeciwstawiany domniemanej czystości świata sprzed katastrofy. Przykładem realizacji tej strategii jest film Mad Max: Na drodze gniewu (Mad Max: Fury Road, reż. George Miller, 2015). Autor wskazuje wszakże, że dzieło Millera ujawnia ciekawą ambiwalencję: sugerując prawomocność typowej dla tego nurtu opozycji brud-czystość i jednocześnie ją unieważnia. W omawianym filmie można bowiem dostrzec trzy różne systemy znaczeniowe ufundowane na tych kategoriach. Pierwszy wynika z przyjęcia konwencji, a dwa następne są oryginalną wizją autorską i stanowią udaną próbę przezwyciężenia typowych uwikłań znaczeniowych świata postapokaliptycznego. W artykule zostały wykorzystane m.in. metody semiotycznej analizy filmu zaproponowanej przez Rolanda Barthes’a, a także ustalenia Mary Douglas dotyczące kategorii brudu i czystości w kulturze.

Komiks undergroundowy i animacje. Rozmowa z Krzysztofem Ostrowskim

Przemysław Kaniecki — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Krzysztof Ostrowski, artysta komiksowy, realizator teledysków i twórca filmu dokumentalnego z animowanymi wstawkami Łódź 1993-2001, komentuje techniczne oraz artystyczne inspiracje wykorzystane w swoich pracach. Wywodzi je przede wszystkim z komiksu awangardowego. Jego zdaniem komiks i animacja oparta na klatkach kluczowych są bliskimi sobie mediami.

Ekranowe życie. W kręgu filmowej biografistyki

Elżbieta Durys — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Filmowe biografie cieszą się wśród widzów niemalejącą popularnością. Ich status pozostaje jednak paradoksalny. Twórcy kręcą je, wyraźnie dystansując się od formuły, a badacze unikają teoretyzowania na ich temat. W artykule wskazano i omówiono wiele kwestii związanych z biopikiem jako gatunkiem filmowym, które nie są zauważane lub pomija się je w refleksji krytycznej. Dotyczą one definicji, charakterystyki, wewnętrznego zróżnicowania formuły, wypracowanych cykli, odniesień do innych gatunków czy kultywacji idei Wielkiego Męża. Przywołanie i naświetlenie ich pozwoli dostrzec mniej znane konteksty funkcjonowania filmowej biografistyki.

Déjà vu

Marcin Giżycki — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Szeroko rozpropagowane w mediach widoki tłumu atakującego 6 stycznia 2021 r. siedzibę amerykańskiego parlamentu przywoływały obrazy z filmów o tematyce rewolucyjnej, m.in. Marsylianki (1938) Jeana Renoira, Rewolucji Francuskiej (1989) Roberta Enrica i Richarda T. Heffrona czy Czerwonych (1981) Warrena Beatty’ego. W żadnym z tych filmów scena ataku mas na budynek symbolizujący zło nie ma jednak tej siły co u Siergieja Eisensteina w Październiku (1928). Jak wiadomo, ta ostatnia sekwencja ma niewiele wspólnego z prawdziwymi zdarzeniami, ale to właśnie ona ukształtowała obraz rewolucji październikowej w wyobraźni zbiorowej i stała się symulakrum wydarzeń z Kapitolu.

Przed wschodem słońca

Wojciech Sitek — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Książka Lekcje ciemności. Kino dokumentalne Wernera Herzoga (2020) autorstwa Magdaleny Kempnej-Pieniążek stanowi na pozór przewodnik po kinie dokumentalnym niemieckiego reżysera. W toku lektury publikacja objawia jednak swój pionierski charakter. Recenzent zwraca uwagę na interesującą próbę rozpoznania filmów Herzoga w kluczu romantycznej gnoseologii. Za szczególnie zajmujący uznaje pomysł Kempnej-Pieniążek, by wpisać twórczość reżysera w różne strategie poznania, a spoiwem dla nich uczynić motyw ciemności. Jak zauważa autorka książki, Werner Herzog podczas prowadzonych „lekcji ciemności” stara się odkryć prawdę o rzeczywistości w stanie kryzysu.

Po drugiej stronie granicy – filmowy los prowincji górnośląskiej

Mariusz Guzek — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Pisanie o specyfice regionalnej kultury filmowej jest nieraz trudniejsze niż próba ujęcia kinematografii narodowej, a jeśli jest to region o tak skomplikowanej tożsamości jak Śląsk w pierwszej połowie XX w., to zadanie takie stanowi prawdziwe wyzwanie metodologiczne. Wiąże się bowiem z czasochłonnymi kwerendami umożliwiającymi podjęcie wysiłku rekonstrukcyjnego; wymaga też rozpoznania kwestii wynikających z różnego rodzaju napięć: narodowościowych, politycznych, geopolitycznych, wreszcie towarzyskich czy rodzinnych. Urszuli Biel udało się zrealizować to wszystko z naddatkiem. Jej książka Kultura filmowa prowincji górnośląskiej. Kina, właściciele, widzowie (2020) stanowi dopełnienie projektu sprzed dwóch dekad – publikacji Śląskie kina między wojnami (2002). Obie pozycje tworzą niemal kompletną narrację, co w rodzimej regionalistyce filmoznawczej jest zjawiskiem bez precedensu.

W pułapce przedmiotów Jana Švankmajera

Ewa Ciszewska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Książka Bogusława Zmudzińskiego Twórczość filmowa Jana Švankmajera. Główne konteksty kulturowe i ideowe (2020) jest próbą odpowiedzi na pytanie o zasadnicze konteksty dla analizy krótkometrażowej twórczości Alchemika z Pragi. Autor przekonuje, że Jan Švankmajer jest kontynuatorem i polemistą wobec dzieła i twórczości malarza manierycznego Giuseppe Arcimboldiego. W zebranych esejach Zmudziński analizuje wybrane aspekty twórczości Švankmajera, lokując je w kontekście dzieła Arcimboldiego. Na uwagę zasługują w szczególności poruszone przez autora publikacji zagadnienia festiwalowej recepcji twórczości Švankmajera oraz postulat uwzględnienia lokalnych kontekstów powstawania filmów w procesie finalnej interpretacji dzieła.

Table des matières

Teresa Rutkowska — wto, 17 sie 2021 00:00:00 +0200

Spis treści w języku francuskim.