Kwartalnik Filmowy

Geopolityka kina

Ewa Fiuk — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

W monografii Niestały ląd. „Miejsca przechodnie” w filmach fabularnych polskich i niemieckich 1945-1989 (2024) Ilona Copik przedstawia europejską twórczość filmową z czterech dekad i czterech miejsc. Wskazany w tytule okres stanowi zatem jedną ramę refleksji, drugą jest obszar geograficzny – równie istotny, co porządek czasowy. Autorka skupia się na filmach zrealizowanych w PRL, czterech strefach okupacyjnych powstałych po II wojnie światowej na terenie Niemiec, NRD oraz RFN, dokonując ich analizy na dwóch poziomach – tekstualnym (fabuła i estetyka konkretnych utworów), jak i kontekstualnym (uwarunkowania społeczno-polityczne produkcji filmowej oraz porównanie twórczości polskiej i niemieckiej). Recenzentka książki zwraca uwagę na inspirujące elementy refleksji Copik, a także stawia pytania dotyczące przyjętych przez badaczkę ogólnych założeń, wnioskując o swoistym geopolitycznym wymiarze fenomenu analizowanego w monografii.

Emiczno-etyczna historia Studia Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej

Michał Pabiś-Orzeszyna — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Patryk Oczko w książce Nie tylko dla dzieci. Studio Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej 1947-2021 przedstawia 74 lata historii Studia Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej. Monografia stanowi klasyczne studium źródeł zastanych, głównie prasowych, uzupełnione o wywiady z twórcami oraz opisy kilkuset filmów. Autor rekonstruuje perspektywę społeczności studia, w diachronicznym układzie badając konstytutywne napięcia między twórczością filmów pojedynczych i seryjnych, filmami różnych technik oraz bielskim studiem a innymi ośrodkami polskiego świata animacji. Książka stanowi cenne źródło wiedzy o polskiej animacji, ukazując SFR jako węzłowy element ekosystemu, w którym wyraża się zarówno dialektyka autonomii sztuki i heteronomii przemysłu medialnego, jak i złożone relacje między centrum a peryferiami świata twórczości filmowej.

Inhalt

Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Spis treści w języku niemieckim.

Z peryferii do centrum i z powrotem. Przypadek „Białego smoka” (1986)

Michał Piepiórka — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Artykuł stanowi studium przypadku pierwszej koprodukcji polsko-amerykańskiej – Białego smoka (1986) Jerzego Domaradzkiego i Janusza Morgensterna. Film jest rozpatrywany jako próba przełamania peryferyjności kinematografii schyłku PRL. Z tego względu historia produkcji i recepcji filmu została wpisana w teorię systemu-świata Immanuela Wallersteina, który rozpatrywał globalne stosunki gospodarcze, widząc w nich hierarchiczny układ sił, dzielący funkcjonujące w nim podmioty na centrum i peryferia. Znaczącym tłem dla badanych procesów jest ówczesna sytuacja gospodarcza polskiej kinematografii: zmiany w preferencjach produkcyjnych i otwarcie na Zachód – zarówno pod względem współprac produkcyjnych, jak i eksportu. Istotną kategorią analityczną jest imitacja, rozumiana jako produkt powstający na kinematograficznych peryferiach, próbujących podnieść swoją pozycję w kinematografii-świecie za sprawą implementacji rozwiązań wykształconych w filmowym centrum.

Gut, Żabińska, Sendlerowa – Sprawiedliwe wśród Narodów Świata jako filmowe ambasadorki pamięci kosmopolitycznej

Magdalena Podsiadło-Kwiecień — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

W epoce globalizacji obok pamięci historycznej przyporządkowanej poszczególnym narodom pojawia się jej nowa forma określana jako pamięć kosmopolityczna. Przekracza ona granice narodowe i znosi różnice etniczne, a dotyczy zdarzeń, które niekoniecznie miały miejsce na obszarze, gdzie występuje pamięć kosmopolityczna. Według Daniela Levy’ego i Natana Sznaidera u jej podstaw leży zdarzenie fundacyjne o międzynarodowym zasięgu, jakim był Holokaust. Stanowi on moralny punkt odniesienia i podstawę narracji promujących takie idee, jak pluralizm, prawa człowieka czy poszanowanie różnych kultur. Niniejszy tekst jest poświęcony filmom biograficznym będącym przykładami tego rodzaju narracji, zrealizowanym z perspektywy międzynarodowej, a opowiadającym o polskich bohaterkach uhonorowanych medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata – Irenie Gut-Opdyke, Antoninie Żabińskiej i Irenie Sendlerowej. Dzieła te, podporządkowane regułom pamięci kosmopolitycznej, uzupełniły obszary marginalizowane w rodzimym kontekście, takie jak na przykład perspektywa herstory, postawy pluralistyczne czy pacyfistyczne.

Czechow, Murakami i film – w kręgu literatury i kina światowego

Krzysztof Loska — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Teoretyczna refleksja nad pojęciem literatury światowej pozwala zrozumieć, że pokrewne zjawisko, czyli kino światowe, można rozważać nie tylko w ramach polityki festiwalowej i produkcji transnarodowych, lecz także – jak sugerują Dudley Andrew i Lúcia Nagib – w kontekście pojedynczych jego wytworów. Proponowane podejście pomaga uchwycić zarówno zależności wynikające z opozycji między centrum i peryferiami, jak również proces przyswojenia zachodzący w lokalnym kontekście. Przyjmując tezę Roberta Stama, że kino jest medium „transartystycznym”, czyli opartym na przenikaniu się różnych sztuk, swobodnym krążeniu tematów i motywów fabularnych, autor odwołuje się do filmu Drive My Car (reż. Ryūsuke Hamaguchi, 2021), by zwrócić uwagę na to, że tekst usytuowany w obcym kontekście, poza kulturą rodzimą, zyskuje nowe znaczenie. Przykład ten pokazuje też, na czym polega światowość kina, z uwzględnieniem jego dialogicznej natury, otwarciem na inne teksty (Wujaszek Wania Antoniego Czechowa), wielojęzycznością, policentrycznością i poliwalentnością. Wszystko to uświadamia nam, że kultury nie są odrębnymi i odgrodzonymi od siebie całościami, lecz opierają się na przepływach i przejściach, czerpią z różnych źródeł, tworząc niejednorodną całość.

Table des matières

Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Spis treści w języku francuskim.

Globalne Południe jako kariera, Polska Ludowa jako metoda. Tendencje postkolonialne w polskich badaniach filmoznawczych

Tomasz Poborca — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Autor artykułu podejmuje refleksję nad okresem Polski Ludowej w paradygmacie relacji między centrum i peryferiami, wskazując, że kraj ten może być traktowany jako aktywny uczestnik międzynarodowych procesów kulturowych. W tej perspektywie PRL staje się przestrzenią wymiany i solidarności z kinematografiami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, co pozwala na włączenie lokalnego doświadczenia do badań nad Globalnym Południem oraz reinterpretację historii kina światowego. Proponowana metodologia łączy postulaty nowej historii filmu, teorii postkolonialnych i postsocjalistycznych. Szczególną rolę odgrywają w niej badania archiwalne, ujawniające, jak w Polsce negocjowano i rozpowszechniano obrazy Globalnego Południa. Autor wchodzi w dialog z dotychczasowymi próbami problematyzowania tych zagadnień na gruncie polskiego filmoznawstwa. Artykuł stanowi tym samym postulat otwarcia nowych ścieżek badawczych i włączenia wernakularnej perspektywy do międzynarodowych debat nad zimnowojennymi sojuszami z Globalnym Południem.

Ku nowym definicjom realizmu społecznego w kinie Europy Wschodniej i Środkowej

Karolina Kosińska — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Artykuł dotyczy problemu definiowania realizmu społecznego w kontekście kina Europy Wschodniej i Środkowej. Choć kinematografie tego regionu obfitują w filmy łączące kwestie społeczne z konwencją realistyczną, wciąż niema wypracowanych definicji, które odpowiadałyby lokalnej specyfice tradycji filmowej oraz historycznym, politycznym czy społecznym kontekstom. Autorka dokonuje przeglądu wykorzystania kategorii „realizmu społecznego” w anglojęzycznej literaturze na temat kina regionu autorstwa wschodnioeuropejskich badaczy, a także weryfikuje zachodnie koncepcje pod kątem możliwości ich zastosowania w kontekście Europy Wschodniej. Wskazuje również cechy charakterystyczne dla regionalnej odrębności, takie jak dziedzictwo socrealizmu, tradycja „podwójnego kodowania” w filmie oraz lokalne zjawiska kinematograficzne. Jako rozwiązanie na przyszłość autorka wskazuje współpracę badaczy z regionu w ramach projektów badawczych pozwalających na opracowywanie nowych teorii. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Towards New Definitions of Eastern and Central European Cinematic Social Realism]

Od redakcji

Karolina Kosińska — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Podążając za Toeplitzem. Procesy sieciotwórcze poprzedzające otwarcie Australijskiej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej

Monika Talarczyk — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Artykuł poświęcono niezbadanemu rozdziałowi biografii zawodowej Jerzego Toeplitza. Wykorzystano metodologię teorii aktora-sieci, by zrekonstruować sieć powiązań, jakie łączyły badacza z kinematografią Australii przed otwarciem w 1973 r. Australijskiej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Sydney. W istocie jego działalność na rzecz tamtejszej kultury filmowej zaczęła się kilkanaście lat wcześniej, kiedy jako przewodniczący FIAF stał się obligatoryjnym punktem przejścia dla rozwijających się narodowych kinematografii. Do strategicznej translacji doszło w 1955 r., kiedy sekretarzem wykonawczym FIAF została Australijka, Catherine Duncan. Sieć została aktywowana w 1958 r. wraz z warunkowym przyjęciem Działu Filmowego Narodowej Biblioteki Australii do federacji oraz publikacją monograficznego tekstu Duncan w „Kwartalniku Filmowym”. Od początku lat 60. w Australii działała nieformalna koalicja, czego efektem był Raport Vincenta z 1963 r., a następnie w 1968 r. seminarium UNESCO i Raport Willisa. Toeplitz w wyniku wydarzeń Marca 1968 r. był gotów zaangażować się w inicjatywę utworzenia AFTS.

Awangarda jako laboratorium kina: praktyka „foto-filmowa” Alexandra Hackenschmieda w perspektywie „Medienverbund”

Grażyna Świętochowska — Tue, 16 Dec 2025 00:00:00 +0100

Artykuł ma na celu przywrócenie pamięci o postaci Alexandra Hackenschmieda (1907-2004), czeskiego fotografika, montażysty, operatora, reżysera, autora dwóch filmów eksperymentalnych, prawie nieobecnego w polskiej literaturze przedmiotu. Hammid – jak też nazywano Hackenschmieda – był ważną postacią dla czeskiej awangardy oraz twórcą funkcjonującym w międzynarodowym obiegu sztuki. Aby uchwycić i sproblematyzować dynamikę, wielotorowość oraz wielość kontekstów kulturowych i społecznych działań Hammida, autorka wykorzystuje, za Malte Hagenerem, potencjał koncepcji Medienverbund. Kategoria ta oznacza zintegrowaną sieć mediów i praktyk społecznych, powiązań instytucjonalnych, personalnych oraz symbolicznych, skupionych wokół jakiejś wyraźnej lokacji, zazwyczaj wielkomiejskiej. Badając twórczość artysty – zwłaszcza na jej europejskim etapie – przez pryzmat tego pojęcia, autorka analizuje uwarunkowania „wytwarzania” artysty, który od początku wymykał się temu, co lokalne czy wernakularne, by kreować znacznie szerszy pejzaż artystyczny.