Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Film niezależny na rzecz solidarności traum w kinie Turcji

Fatma Edemen — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Pojęcie pamięci wielokierunkowej zostało wprowadzone przez Michaela Rothberga w 2009 r. w pracy Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji. Później zaś wielu innych badaczy wykorzystywało tę koncepcję do analizy dzieł sztuki, w tym także filmów. Choć dotyczy ona przede wszystkim kwestii możliwości ustanowienia solidarności między pamięcią czy traumą wspólnot odległych od siebie geograficznie i kulturowo, w tekście autorka zaznacza, jak kluczową rolę odgrywa to pojęcie w przypadku społeczności wielokulturowych oraz dotkniętych różnorodnymi traumami. Kategoria pamięci wielokulturowej, a w ślad za nią także koncepcja pamięci wędrującej czy postpamięci, są analizowane w kontekście niezależnego tureckiego filmu Future Lasts Forever (Gelecek Uzun Sürer, 2011) w reżyserii Özcana Alpera. Krytyczna refleksja na temat filmu pozwala ukazać wielokierunkową pamięć traumatycznej przeszłości Turcji jako szansę na rzeczywiste budowanie solidarności.

Rozliczenie bez katharsis. „Demon” Marcina Wrony a reprezentacje zbrodni w Jedwabnem

Witold Mrozek — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Artykuł zawiera analizę filmu Marcina Wrony Demon (2015) pod kątem nawiązań do tematu współodpowiedzialności Polaków za zbrodnie na Żydach podczas II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu. Temat główny został osadzony w kontekście poruszających te kwestie filmów dokumentalnych Pawła Łozińskiego Miejsce urodzenia (1992) i Agnieszki Arnold …gdzie mój starszy syn Kain (1999), Sąsiedzi (2001) oraz fabuł m.in. Władysława Pasikowskiego Pokłosie (2012) i Pawła Pawlikowskiego Ida (2013), a przede wszystkim najszerzej dyskutowanego i najbardziej znanego tekstu dramatycznego o sprawie Jedwabnego Nasza klasa (2014) Tadeusza Słobodzianka. Omawiane utwory są analizowane pod kątem sposobu prowadzenia narracji, konstrukcji świata przedstawionego, wreszcie w kontekście formułowanych na ich temat sądów politycznych, historiozoficznych, psychoanalitycznych i moralnych w debacie publicznej.

Trajektorie podnoszenia świadomości w amerykańskich dokumentach drugiej fali feminizmu

Dagmara Rode — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Dzięki obserwacji współczesnego ruchu feministycznego można dostrzec zaskakujące nieraz połączenia z dokonaniami poprzednich pokoleń działaczek kobiecych, ujawniające się w reinterpretowanych wciąż od nowa strategiach działania, jak sięganie do osobistego doświadczenia. Podnoszenie świadomości, ukształtowane w czasie drugiej fali zachodniego feminizmu, wpłynęło na realizacje artystyczne, w tym na feministyczny film dokumentalny lat 70. Celem artykułu jest scharakteryzowanie różnych sposobów realizowania strategii podnoszenia świadomości w Janie’s Janie Geri Ashur (we współpracy z Peterem Bartonem, Marilyn Mulford i Stephanie Palewski, 1970), The Woman’s Film San Francisco Newsreel (1971) i Rape JoAnn Elam (1975). Przybliżywszy samą kwestię podnoszenia świadomości, autorka demonstruje, jak struktura grup podejmujących tę aktywność przekłada się na analizowane prace dzięki m.in. „opowieściom pestkom”, niehierarchicznym relacjom między filmowczyniami a bohaterkami czy chwytom naruszającym strukturę rzeczywistości.

Przemieszczona tożsamość. Kino PRL wobec problemu Ziem Zachodnich

Ilona Copik — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

W artykule został podjęty problem „tożsamości przemieszczonej” rozumianej jako odgórny - narodowy i społeczny - projekt dla przestrzeni pojałtańskich. Chociaż celem projektu była homogenizacja narodowa oraz integracja w nowych granicach geograficznych i ustrojowych, faktycznie wywołał on kryzys przynależności i identyfikacji, dziedziczony przez kolejne pokolenia powojennych mieszkańców nowych terenów. Przedmiotem badań autorki są polskie filmy fabularne z lat 1956-1970, które stanowią reprezentację tytułowego zagadnienia, a których udział w recepcji „Ziem Odzyskanych” był znaczący. Twórcy tych filmów podejmowali temat migracji, osadnictwa i zagospodarowywania nowych obszarów, przez co zasadniczo wpływali na kształt zbiorowej wyobraźni. Analizie poszczególnych utworów towarzyszą pytania o to, w jaki sposób kino uczestniczyło w procesach konstrukcji monoetniczności, a także - na ile wyrażało racje polityczne oraz ukazywało życie codzienne, problemy adaptacyjne i konflikty społeczne. Celem podjętych badań jest uzupełnienie dotychczasowej wiedzy z zakresu historii kina polskiego okresu PRL oraz jego kontekstów politycznych i społeczno-kulturowych związanych z tematyką Ziem Zachodnich.

Głos z francuskich przedmieść – „Wesh wesh, qu’est-ce qui se passe?” i „Bled Number One” Rabaha Ameur-Zaïmeche’a

Ewa Linek — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Autorka analizuje dyptyk filmowy francuskiego reżysera o algierskich korzeniach Rabaha Ameur-Zaïmeche’a: Wesh wesh, qu’est-ce qui se passe? (2001) i Bled Number One (2006). W filmach tych twórca zastanawia się nad sytuacją społeczną, ekonomiczną i prawną, a także kondycją psychologiczną i uwarunkowaniami kulturowymi tysięcy imigrantów z Afryki Północnej oraz ich potomków zamieszkujących francuskie przedmieścia. Filmy poświęcone tym zagadnieniom powstają we Francji od dekad i stanowią przedmiot zainteresowania wielu badaczy zachodnich, jednak w Polsce wciąż nie poświęca się im należnej uwagi. Autorka dokonuje analizy składników świata przedstawionego w obu produkcjach przede wszystkim przez odniesienie ich do rzeczywistości pozafilmowej, w której poszukuje zakorzenienia fabuły i uzasadnienia jej poszczególnych elementów. Koncentruje się też na indywidualnym, paradokumentalnym stylu reżysera i stosowanych przez niego rozwiązaniach formalnych, demonstrując, w jaki sposób podkreślają one wymowę obu dzieł i jak ściśle są jej podporządkowane.

Kino (anty)narodowe? „Uczta wigilijna” Luisa Garcíi Berlangi

Dominika Zielińska — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Autorka omawia film Uczta wigilijna (Plácido, 1961) w reżyserii Luisa Garcíi Berlangi w kontekście przemian, jakie na początku drugiej połowy XX w. przechodziło kino narodowe w Hiszpanii. Okoliczności powstania filmu, ingerencja cenzury oraz jego tematyka i styl autorski to zagadnienia, którym autorka przygląda się w ramach dyskursu kina propagandowego (historycznego) i eskapistycznego (filmowe españolady), programowo wprowadzanego przez frankistów na przełomie lat 30. i 40. XX w. Berlanga blisko współpracował z pisarzem i scenarzystą Rafaelem Azconą, a jako przedstawiciel Nowego Kina w latach 50. i 60. XX w. był jednym z tych twórców, którzy zrewolucjonizowali pojęcie kina narodowego w swoim kraju. Powołując się na prace hiszpańskich teoretyków i znawców twórczości Berlangi, autorka podkreśla znaczenie Uczty wigilijnej w ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej, a także wpływ tej produkcji na reinterpretację kategorii kina narodowego w Hiszpanii.

Nerwowy uśmiech Meduzy. Tożsamości rodzicielskie w pierwszym sezonie serialu „Wychowane przez wilki”

Matylda Szewczyk — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Artykuł jest analizą pierwszego sezonu serialu HBO Max Wychowane przez wilki (Raised by Wolves, prod. Aaron Guzikowski, 2020) w kontekście sposobu przedstawienia tożsamości rodzicielskich. Autorka koncentruje się na sposobie ukazania rodziny i postaci matki (centralnej w opowiadanej historii) oraz problemie reprodukcji i jej wpisania w konstrukcję fikcyjnego, serialowego uniwersum. Badając wytwarzane w serialu (i przez niego) wyobrażenia, zwraca uwagę na ich zakorzenienie we wcześniejszych, XX-wiecznych wizjach rodziny, kobiecości, macierzyństwa, nauki i technologii. Analiza serialu pozwala zaobserwować przemiany niegdysiejszych projektów emancypacyjnych (szczególnie tych związanych z feminizmem) oraz sposób, w jaki popularna narracja science fiction oddaje współczesną wrażliwość związaną z wyobrażeniami rodzicielstwa i jego roli społecznej.

Duma i uprzedzenie – krytyczne dyslokacje filmu „Zabić księdza” Agnieszki Holland

Elżbieta Ostrowska — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Przedmiotem badań zaprezentowanych w artykule są konteksty produkcyjne, dystrybucyjne i krytyczno-filmowe filmu Agnieszki Holland Zabić księdza (1988). Autorka dowodzi, że włączenie filmu, zrealizowanego jako transatlantycka koprodukcja, do nurtu kina autorskiego i kina polskiego nie wynika z jego treści i cech stylistycznych, ale jest głównie efektem praktyk dystrybucyjno-krytycznych. Tekstualna analiza filmu demonstruje, jak dyskurs krytyczny rozwijany w systemie kina narodowego scala zaburzenia koherencji tekstu filmowego powstające w wyniku napięć narracyjno-afektywnych. Autorka analizuje również, jak rozmaite czynniki zewnątrztekstowe, głównie praktyki dystrybucyjne i krytyczne, nadają Holland status autorki filmowej, który włącza ją w obszar (narodowego) kina artystycznego.

Z punktu widzenia ludności rdzennej – film jako narzędzie dekolonizacji w Kanadzie

Krzysztof Loska — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Tematem artykułu są sposoby wykorzystania technologii audiowizualnej przez artystów natywnych w Kanadzie. Realizowane przez nich filmy są rozważane w kontekście teorii postkolonialnej jako składnik szerszego procesu, w ramach którego ludność rdzenna przejmuje kontrolę nad wytwarzaniem obrazów i przedstawianiem (Kerstin Knopf). Przyjmując hipotezę, że dekolonizacja spojrzenia łączy się z walką o uznanie w wymiarze politycznym i odzyskanie kontroli nad własnym życiem, można stwierdzić, że twórcy rdzenni szybko dostrzegli korzyści płynące z zachodniej technologii i postanowili przejąć narzędzia dawnych kolonizatorów po to, aby przepisać historię własnych narodów i opowiedzieć ją na nowo. Analizując filmy fabularne i dokumentalne nakręcone przez reżyserów związanych m.in. z Isuma Productions, Wapikoni Mobile i Arnait Video Productions, można zauważyć, że ważną rolę odgrywa w nich poszukiwanie środków stylistycznych pozwalających wyrazić punkt widzenia mniejszości narodowych. Technologia nie jest postrzegana jako zagrożenie dla rodzimej kultury, lecz jako szansa na odbudowanie więzi wspólnotowych.

Film zakulisowy jako gatunek i zwierciadło społeczne

Wojciech Świdziński — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Artykuł jest próbą charakterystyki nieopisanego dotąd zjawiska – filmu zakulisowego. Jego schemat fabularny opiera się na śledzeniu procesu powstawania spektaklu teatralnego od castingu po udaną premierę, do której dochodzi pomimo licznych perypetii. Ważną jego cechą jest przedstawienie zespołu teatralnego jako mikrospołeczności o potencjale metafory społecznej. Za prototyp gatunku można uznać backstage musical Busby’ego Berkeleya. W kolejnych dekadach nawiązywali do niego lub dekonstruowali jego struktury między innymi John Cassavetes, Bob Fosse, Carlos Saura, a ostatnio Alejandro González Iñárritu. Krzysztof Kieślowski i Agnieszka Holland w filmach należących do nurtu moralnego niepokoju w autorski sposób wykorzystali formułę filmu zakulisowego, by opowiedzieć o utracie złudzeń i zakwestionować ideę zespołu. Sugerowali przy tym, by ich filmy odczytywać nie jako krytykę instytucji teatru, lecz uniwersalne metafory społeczne.

Długa 28

Rafał Marszałek — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Wspomnienie o dr. Stanisławie Ozimku (1931-2021).

Wychodząc z kina

Roland Barthes — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Esej Rolanda Barthes’a, pierwotnie opublikowany w czasopiśmie „Communications” (1975, nr 23), określa „sytuację kinową” jako „prehipnotyczną”. Autor analizuje warunki specyficzne dla sali kinowej, a także stan psychiczny widza przed wejściem do kina i po wyjściu z niego. Według Barthes’a ciemność sali kinowej w połączeniu z doświadczeniem wspólnotowym, a zarazem indywidualnym stanowi o specyfice kina. Autor artykułuje różnicę między kinem a telewizją, która kojarzy się z życiem rodzinnym i nie wywołuje takiej fascynacji jak kino. Zgodnie z podejściem psychoanalitycznym Barthes zachęca czytelnika do zatracenia się w doświadczeniu kinowym, ale ważny jest dla niego także dystans między widzem a ekranem. Autor zwraca uwagę na ideologiczny wymiar odbioru filmu w kinie, w efekcie czego zaprasza czytelnika do „zakochania się w dystansie”.

Ze względu na ograniczenia praw autorskich artykuł jest dostępny tylko w wydaniu papierowym.

Robotnice wychodzą z kina

Iwona Kurz — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Jeden z pierwszych filmów braci Lumière, Wyjście robotników z fabryki (La sortie de l’usine Lumière à Lyon), jak w soczewce skupia kwestie omawiane w artykule: relacje między kamerą i życiem oraz obyczajowością różnych grup społecznych, a także fenomen kina jako sposobu spędzania czasu wolnego. Tekst jest próbą syntetycznego ujęcia przemian w obrębie praktyk oglądania filmów – od kinematografu i kina po telewizję i streaming, postaw widzów, form ich zaangażowania w seans, doświadczania go i utożsamiania się z prezentowanymi opowieściami, a także tego, jak widzowie ci zmieniali się wraz z rozwojem kina. Artykuł osnuty jest wokół eseju Rolanda Barthes’a Wychodząc z kina.

Benshi w „yoseba”, czyli śladami innych cieni

Wojciech Świdziński — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Książka Dawida Głowni Początki kina w Japonii na tle przemian społeczno-politycznych kraju (2020) przedstawia szczegółowo narodziny kinematografii japońskiej – od sprowadzenia aparatury filmowej w 1897 r. i założenia pierwszych wielkich przedsiębiorstw, takich jak Nikkatsu, po początki cenzury filmowej, ustanowionej w wyniku „skandalu Zigomarowskiego” z 1912 r. Autor ukazuje kontekst społeczny, polityczny i kulturalny powstania kina w Japonii, odnosząc się m.in. do świata ulicznych rozrywek (misemono), do których początkowo zaliczano kinematograf, a także wojny rosyjsko-japońskiej, wydarzenia stymulującego rozwój branży filmowej. Szczegółowo omówiono także genezę benshi – narratorów komentujących pokazy wczesnych filmów. Procesy opisane przez Dawida Głownię zostały zestawione z narodzinami kina na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w.

O autentyczności i kulturze popularnej

Fabio Bego — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Autor recenzuje książkę Polish Popular Music on Screen (2020) Ewy Mazierskiej, która w swej pracy śledzi wzajemne uwikłania historyczne polskiej polityki, kina, telewizji i muzyki. Mimo że autorka skupia się na kontekście polskim, pojawiające się w jej analizie obserwacje ogólnoteoretyczne dotyczą również szerzej rozumianej dawnej Europy socjalistycznej. Wychodząc od książki Ewy Mazierskiej, recenzent stawia pytanie o „(nie)autentyczność” w odniesieniu do kultury popularnej. Słowo „autentyczność” jest przez autorkę często stosowane dla wyrażenia opinii krytyki o produktach kultury, ale samo w sobie nie zostało przez nią jasno zdefiniowane. Recenzję otwiera wstępna analiza tych konceptów, co z kolei pozwala autorowi poddać namysłowi dane prezentowane w książce. W podsumowaniu recenzent przedstawia konkluzje dotyczące obecnego stanu badań nad kulturą Europy Wschodniej, podkreślając ograniczenia oraz możliwe ścieżki rozwoju w tym zakresie.

Table des matières

Teresa Rutkowska — czw, 13 sty 2022 00:00:00 +0100

Spis treści w języku francuskim.