Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2020-11-13

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Obrazy, zmysły i ciała. O wizualnej dynamice u progu biomediów

Piotr Celiński — 2020-11-13

Status oraz strukturę obrazów i wizualności kształtują dziś dwie strategie kulturowe. Pierwsza dotyczy restrukturyzacji sposobów ich postrzegania na skutek zmian w obrębie kulturowej organizacji zmysłów; druga polega na unieważnianiu bądź pomijaniu percepcji zmysłowej oraz łączeniu obrazów bezpośrednio z systemem nerwowym i organami ciała za pomocą biomediów. Celem autora eseju jest przyjrzenie się obu tym strategiom na podstawie teorii mediów i kultury wizualnej proponowanej przez Maurice’a Merleau-Ponty’ego, Johna Bergera, Didiera Anzieu czy Melinę Diaconu. Refleksji towarzyszy charakterystyka wybranych przykładów z twórczości Yvesa Kleina, Björk i Jasona Derulo. Takie zestawienie teorii i praktyk kultury mediów wizualnych skłania do stawiania pytań o przyszłe losy patrzenia, widzenia i zdolności do posługiwania się komunikatami wizualnymi w porządku cyfrowym i sieciowym.

Body/Ciało/Cielesność – o materii w filmach Małgorzaty Szumowskiej

Magdalena Podsiadło-Kwiecień — 2020-11-13

Jednym z głównych tematów powracających w twórczości Małgorzaty Szumowskiej jest ciało ujęte w sposób podmiotowy, jako konstytutywny element tożsamości, oraz przedmiotowy, jako obiekt zabiegów medycznych, fragmentaryzacji, rozkładu, autopsji. Zwrócenie przez reżyserkę uwagi na materialność ciała oraz wskazanie splotu między nim a materią, która posiada własną dynamikę i sprawczość, zachęca do przyjrzenia się jej wybranym dziełom z perspektywy nowego materializmu reprezentowanego m.in. przez Karen Barad, Rosi Braidotti czy Roberta Esposita.

Anety Grzeszykowskiej schizoanalityczne sporządzanie Ciała bez Organów

Katarzyna Oczkowska — 2020-11-13

Punktem wyjścia tekstu jest tryptyk wideo artystki wizualnej Anety Grzeszykowskiej Black (2007), Ból głowy (2008) i Bolimorfia (2008). Autorka omawia te prace z perspektywy schizoanalizy, której materialistyczny i transcendentalny program Gilles Deleuze i Félix Guattari wyłożyli w dwóch tomach Kapitalizmu i schizofrenii. Centralnym problemem staje się w niniejszym wywodzie kategoria Ciała bez Organów, a więc podstawowy przedmiot praktyki schizoanalitycznej, opartej na nowej koncepcji nieświadomego i produkcji pragnienia. W artykule została podjęta próba odpowiedzi na pytanie, czy ucieleśnienie w eksperymentalnych filmach artystki pozwala na sporządzenie Ciała bez Organów oraz jak odbiorca lub odbiorczyni za pomocą afektywnego odczuwania doświadcza schizoanalitycznego stawania-się, bowiem w ujęciu Deleuze’a i Guattariego afekt jest podstawowym elementem współczesnego kina.

Ucieleśniony odbiór tańca w filmie. Przypadek „Climaksu” Gaspara Noé

Łukasz Kiełpiński — 2020-11-13

Taniec ukazany na ekranie kinowym może wywierać silniejsze wrażenie na odbiorcy, niż gdyby był oglądany „na żywo”. Krytycy filmowi pisali o pierwszej scenie tańca w Climaksie (2018) Gaspara Noé, używając określeń sugerujących jej wyjątkowo intensywne, fizjologicznie pobudzające oddziaływanie. Taniec wzmocniony audiowizualną oprawą filmu prowokuje szczególny rodzaj somatycznego zaangażowania, przejawiającego się przede wszystkim na poziomie wrażeń płynących z ciała odbiorcy. Zmysłowa teoria kina wydaje się więc szczególnie użyteczną metodologią do wyjaśniania zjawisk z rejestru ucieleśnionego odbioru tańca w filmie. Podczas analizy tego zjawiska na przykładzie Climaksu autor korzysta z proponowanej przez Vivian Sobchack perspektywy sensuous theory, zagadnień fenomenologii tańca, a ponadto odnosi się do teorii afektu, teorii performansu oraz odkrycia neuronów lustrzanych. W końcowej części tekstu autor przywołuje także psychoanalityczne mechanizmy zaangażowania w filmowy taniec.

(Nie)żywe obrazy. Widmowość i cielesność filmowych zwierząt

Michał Matuszewski — 2020-11-13

Tekst jest poświęcony właściwościom medium filmowego, które sprawiają, że może ono być skutecznym narzędziem w studiach nad zwierzętami, szczególnie kina związanego z kwestią korporalności, śmierci i mechanicznego ożywiania „martwych”, nieruchomych obiektów. Na przykładzie kilku filmów z pogranicza kina i sztuk wizualnych (Zwierzę, zwierzęta, reż. Nicolas Philibert, 1996; Sirius Remembered, reż. Stan Brakhage, 1959; Kala Azar, reż. Janis Rafa, 2020) autor analizuje, jak refleksja na temat ciał zwierząt pozwala wydobyć paradoksalną właściwość kina polegającą na jednoczesnej widmowości i materialności tego medium. Autor, odwołując się do historycznych związków kina i muzeum historii naturalnej, proponuje kategorię „kina taksydermicznego”. Pozwala to wskazać na rolę kina w rozpoznaniu ludzkiej bezbronności i cielesnej kruchości (vulnerability), którą w obliczu śmierci ludzie dzielą z innymi zwierzętami.

Pamięć, performans i afekty – temat ludobójstwa w filmach Joshui Oppenheimera

Krzysztof Loska — 2020-11-13

Punktem wyjścia refleksji nad filmami Joshui Oppenheimera jest koncepcja performansu w ujęciu Rebeki Schneider – zwłaszcza jej uwagi na temat historycznych rekonstrukcji – oraz teoria afektów w ujęciu Jill Bennett (ponieważ rzeczywistym skutkiem praktyk performatywnych jest „afektywne poruszenie”). W proponowanym przez autora odczytaniu Sceny zbrodni (2012) i Sceny ciszy (2014) to właśnie zarejestrowane przez reżysera historyczne performanse wraz z ich zdolnością oddziaływania na emocje, czyli wywoływania określonych reakcji afektywnych (wstręt, obrzydzenie, współczucie, fascynacja), są metodą, za pomocą której można mówić o ludobójstwie w nowy sposób. Wychodząc od analizy filmów Oppenheimera, autor zastanawia się nad tym, w jaki sposób jest konstruowana i rekonstruowana pamięć o wydarzeniach historycznych, do jakiego stopnia przeszłość wpływa na teraźniejszość, a wreszcie, czy możliwe jest obserwowanie siebie niejako „z zewnątrz”, by zmierzyć się z własnymi afektami.

Ścieżki Chrisa Watsona. Afekty i performatywna sprawczość nagrań terenowych w kinie doby katastrofy ekologicznej

Antoni Michnik — 2020-11-13

Autor przygląda się afektywnym aspektom oraz związanej z nimi performatywnej sprawczości wykorzystania we współczesnym kinie nagrań terenowych. Wywód jest zogniskowany wokół twórczości i postaci Chrisa Watsona, specjalisty od nagrań terenowych przyrody, pracującego m.in. dla BBC, zwłaszcza przy produkcjach Davida Attenborough. Zestawiając dyskursy współczesnych afektywnych teorii kina i jego warstwy dźwiękowej (m.in. Michela Chiona, Barbary Flückiger, Caryl Flinn, Danijeli Kulezic-Wilson) z dyskursami wokół samego field recordingu (Francisco López) oraz różnymi narzędziami współczesnej humanistyki, autor pokazuje, w jaki sposób nagrania terenowe współtworzą afektywne narracje filmów oraz oddziałują na odbiorcę, budując przestrzeń światów przedstawionych, a także w jaki sposób nagrania terenowe przyrody wpisują się w szerszy krajobraz afektywny niepokojów doby katastrofy klimatycznej.

Narracja i fokalizacja zmysłowa w „Pod Mocnym Aniołem” Wojciecha Smarzowskiego. O adaptacji powieści Jerzego Pilcha

Robert Birkholc — 2020-11-13

Autor próbuje dowieść funkcjonalności podziału na narrację i fokalizację zmysłową, analizując film Pod Mocnym Aniołem (2014) Wojciecha Smarzowskiego oparty na powieści Jerzego Pilcha. Przeszczepiona z literaturoznawstwa kategoria fokalizacji zmysłowej odnosi się do zmysłowych, cielesnych doznań bohaterów uobecnianych w narracji filmowej. Posługując się kategoriami narratologicznymi, autor zestawia narrację i fokalizację w powieści Pilcha z narracją i fokalizacją zmysłową w adaptacji Smarzowskiego. Podczas gdy Pilch tworzy autotematyczną opowieść o pisaniu, w filmie narracja w całości jest podporządkowana doznaniom cielesnym głównego bohatera, a nie jego aktywności narracyjnej. Artykuł zawiera charakterystykę technik audiowizualnych służących kreacji fokalizacji zmysłowej w filmie. Autor pokazuje, jak zmiana medium oraz reinterpretacja tekstu oryginalnego doprowadziły do zupełnie odmiennego przedstawiania doświadczeń cielesnych bohatera.

Nowe kino litewskie a medialność afektu. Przypadek „Kolekcjonerki” Kristiny Buožytė i „You Can’t Escape Lithuania” Romasa Zabarauskasa

Ilya Tsibets — 2020-11-13

Autor dokonuje analizy dwóch filmów litewskich (Kolekcjonerki [Kolekcionierė, reż. Kristina Buožytė, 2008] oraz You Can’t Escape Lithuania [Nuo Lietuvos nepabegsi, reż. Romas Zabarauskas, 2016]), badając możliwości filmowych reprezentacji tematyki afektywnej z perspektywy autoreferencyjności medialnej. Inspirując się psychoanalitycznymi koncepcjami Jacquesa Lacana oraz feministyczną refleksją Laury Mulvey i Mieke Bal, autor artykułu na przykładzie wymienionych dzieł udowadnia, że afektywność jest w dużym stopniu zmediatyzowana, co jest swoistym znakiem współczesności. W artykule ponadto został zarysowany kształt współczesnego kina litewskiego, twórcy którego w swoich dziełach często odnoszą się do problematyki afektu i zmysłu. Niebagatelnym założeniem badawczym było również zwrócenie uwagi na kino litewskie jako takie, refleksja nad którym w Polsce jest rzadka i powierzchowna.

Zdalne kino. Samotność widza wobec zmysłowego charakteru recepcji filmu

Łucja Demby — 2020-11-13

Autorka zwraca uwagę na nowe zjawisko, jakie pojawiło się w czasie epidemii koronawirusa: tzw. zdalne kino. Zastanawia się, pod jakim względem ta nowa sytuacja różni się od zwyczajnego oglądania filmu online. Rozważania te są prowadzone w kontekście wybranych wątków teorii filmu dotyczących dystansu widza wobec filmu i przede wszystkim wobec innych widzów na sali kinowej. Autorka odnosi się do dominującej w ostatnich latach sensuous theory, ale także do wcześniejszych koncepcji teoretycznych (m.in. do teorii psychoanalitycznej), podkreślając, że dzisiejsza refleksja nad filmem jest w nich w dużym stopniu zakorzeniona. W doświadczeniu kina najbardziej interesuje ją paradoksalna samotność widza. Autorka odnosi się także do przykładów filmowych, wśród których na plan pierwszy wysuwa się Ucieczka z kina Wolność (1990) Wojciecha Marczewskiego.

Odczuwanie obcości. Afektywność współczesnego science fiction

Barbara Szczekała — 2020-11-13

Artykuł jest afektywną analizą współczesnych filmów science fiction z perspektywy specyfiki kobiecego doświadczenia. Cechą charakterystyczną najnowszych produkcji fantastycznonaukowych jest afektywno-emocjonalny kontakt z pozaziemską obcością. Doświadczenie to jest ucieleśniane także przez widzów. Mimo ikonografii oraz prób popularyzacji nauki właściwych gatunkowi, trybem narracyjnym omawianych filmów (m.in. Anihilacji /2018/, Interstellara /2014/ i Nowego początku /2016/) jest melodramat, w którym bohaterki poznają i działają nie tylko dzięki wiedzy i rozumowaniu, lecz także poprzez emocje i afekty. W artykule analizowane są następujące aspekty filmów science fiction ostatniej dekady: cielesne doświadczanie obcości, afektywne sprzężenia między obcym a swoim, alternatywne doświadczanie czasu mediowanego niestandardową narracją, fokalizacja i kinodynamika kosmicznych spektakli oraz afektywne doświadczenia odbiorcze: ucieleśnienie, empatia i identyfikacja.

Z zimną krwią. Doświadczeniowy wymiar „Zapisu zbrodni” Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego

Robert Dudziński — 2020-11-13

Przedmiotem artykułu jest film Zapis zbrodni (reż. Andrzej Trzos-Rastawiecki, 1974), którego scenariusz bazował na prawdziwej historii Konstantego Federa i Janusza Dębińskiego – w 1972 r. zamordowali oni w celach rabunkowych dwóch przypadkowych mężczyzn. Autor stara się opisać konstruowaną przez reżysera sytuację komunikacyjną oraz afektywne i emocjonalne oddziaływanie filmu na odbiorcę. W tym celu analizie zostały poddane: zastosowany w Zapisie zbrodni model narracji, sylwetki głównych bohaterów oraz zmysłowy i cielesny wymiar filmu. Bliższe przyjrzenie się tym aspektom dzieła Trzosa-Rastawieckiego pozwala zauważyć, że przedstawiony w filmie obraz zbrodni wymyka się potocznym wzorcom myślenia, regulującym nasze postrzeganie młodocianych przestępców. Tym samym Zapis zbrodni nie oferuje prostej odpowiedzi na pytanie „dlaczego doszło do morderstwa?”. Zamiast tego film mnoży kolejne pytania, dając widzom emocjonalny impuls do uważnego przyjrzenia się całej sprawie i ponownego jej przemyślenia. Trzos-Rastawiecki sygnalizuje bowiem, że personalny, moralny i społeczny wymiar historii dwóch nastoletnich morderców jest zdecydowanie bardziej złożony, niż mogłoby się nam w pierwszej chwili wydawać.

Między spojrzeniami. Film „Wniebowstąpienie” Larysy Szepitko i tryptyk „Kino” Jurija Rakszy

Marcin Zgliński — 2020-11-13

Autor omawia tryptyk Jurija Rakszy pt. Kino (1977), który stanowi malarską glosę do filmu Wniebowstąpienie (1976) Larysy Szepitko zrealizowanego na podstawie wojennej powieści Wasila Bykaua. Raksza, odpowiedzialny również za koncepcję wizualną filmu, stworzył alegorię traktującą nie tylko o Wniebowstąpieniu, ale też o fenomenie kina, kondycji artysty, jego wyborach etycznych i estetycznych w obliczu zewnętrznych – głównie politycznych – uwarunkowań. Wielowarstwowe dzieło łączy wiele tropów i odwołuje się bezpośrednio do emocji odbiorcy, wciągając go niejako w świat fundamentalnych dylematów moralnych i egzystencjalnych przez aluzje do wielkiej tradycji religijnej sztuki europejskiej, zarówno tradycji Wschodu, jak i Zachodu.

O budowaniu mostów między teorią a praktyką humanistyki w edukacji filmowej

Justyna Hanna Budzik — 2020-11-13

Autorka podejmuje namysł nad miejscem edukacji filmowej w szerszym kontekście teoretycznym, odwołując się do koncepcji pedagogiki sytuacjonistycznej Tadeusza Sławka oraz osadzając ją w ramach nowej humanistyki. Jako studium przypadku omawia i analizuje wybrane działania z 35-letniej historii Centralnego Gabinetu Edukacji Filmowej. Komentarze do pomysłów Gabinetu autorka odnosi do europejskich strategii edukacji filmowej: wypracowanych przez British Film Institute oraz funkcjonujących we Francji. W zakończeniu artykułu zostało sformułowanych pięć celów edukacji filmowej, które łączyłyby projekty z tego obszaru z kształceniem humanistycznym.

Zbuntowane oko

Marcin Giżycki — 2020-11-13

Oko fascynuje artystów, pisarzy i filmowców od dawna. Najczęściej jednak i w literaturze, i w kinie pojawia się w szokującym kontekście – jest wyłupiane, oślepiane itp. Autor zastanawia się nad tym fenomenem, ale skupia się na dwóch filmach, które nie epatują okrucieństwem: Filmie Samuela Becketta i Alana Schneidera z 1965 r. i Klatce Sidneya Petersona z 1947 r. Oba filmy trwają dwadzieścia kilka minut i są nieme, ale łączy je też to, że można je interpretować, jako opowieści o rozdwojeniu jaźni.

Ukryty powab kina z czasów słusznie minionych

Teresa Rutkowska — 2020-11-13

Recenzja książki Justyny Jaworskiej pt. „Piękne widoki, panowie, stąd macie”. O kinie polskiego sockonsumpcjonizmu (2019), która otrzymała przyznawaną przez miesięcznik „Kino” prestiżową nagrodę im. Bolesława Michałka za lata 2018-2019. Jaworska analizuje filmy zrealizowane na początku lat 70., w epoce Edwarda Gierka, która uchodziła za czas względnego dobrobytu, co obudziło w społeczeństwie polskim dążenie do poprawy sytuacji materialnej. Autorka szuka odzwierciedlenia tych tendencji w filmach uchodzących wówczas za nieudane („słabe” w rozumieniu Vattimo) i sytuujących się poza kanonem dzieł, które zaznaczyły się w świadomości społecznej. Jej analizy dokonywane przez pryzmat obecnych diagnoz kulturowych – jak wskazuje recenzentka – są znakomicie napisane, błyskotliwe i przenikliwe, choć czasami kontrowersyjne. Kluczowym motywem tych filmów jest porażka egzystencjalna będąca udziałem większości bohaterów.

Z bliska i z daleka

Piotr Pławuszewski — 2020-11-13

Recenzowaną książkę Michała Piepiórki Rockefellerowie i Marks nad Warszawą. Polskie filmy fabularne wobec transformacji gospodarczej (2019) autor uznaje za inspirującą i kompetentną próbę zbadania, jak rodzime kino fabularne (z lat 1989-2013) opowiadało o polskiej rzeczywistości po roku 1989, czyli po przełomie ustrojowym. Autor recenzji przedstawia założenia metodologiczne badacza, precyzuje jego zainteresowania tematyczne (skupione wokół kwestii gospodarczych), sugeruje też pewne uzupełnienia dotyczące bibliografii. Za jeden z największych atutów książki Piepiórki recenzent uznaje jego założenie, by właściwie całkowicie zrezygnować z estetycznego wartościowania dzieł filmowych na rzecz zdystansowanej interpretacji tych wszystkich tytułów, które wydają się istotne w kontekście przedsięwziętego działania badawczego.

Opis obyczajów bywalców filmowej Atlantydy

Wojciech Świdziński — 2020-11-13

Gorączka filmowa. Kinomania w międzywojennej Polsce (2019) Pawła Sitkiewicza jest pierwszym polskim opracowaniem w całości poświęconym publiczności filmowej dwudziestolecia międzywojennego. Będąc pionierską pracą z dziedziny audience studies, wypełnia zarazem ważną lukę w badaniach nad kinem sprzed 1939 r. Autor omawia takie zagadnienia, jak przekrój społeczny publiczności, przemiany obyczajowe, którym towarzyszyło kino, cenzura czy reklama filmowa. W swoich badaniach wykorzystuje najróżniejsze źródła: dzienniki i reklamy prasowe, wspomnienia, filmy, recenzje, reportaże, listy, artykuły i wywiady. W efekcie powstał pierwszy kompleksowy portret polskiej publiczności przedwojennej oraz jej praktyk odbiorczych – nieraz niezwykle podobnych, a czasem diametralnie różnych od naszych.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2020-11-13

Francuski spis treści.