Kwartalnik Filmowy

Traumatyczne nawiedzenie w neokolonialnym świecie. „Czyj to dom?” w kontekście zwrotu spektralnego

Natasza Korczarowska — 2024-12-23

Artykuł jest analizą filmu Czyj to dom? (His House, 2020) Remiego Weekesa w kontekście widmontologii Jaques’a Derridy, dyskursu uchodźczego i teorii nanorasizmu, jaką sformułował Achille Mbembe. Autorka traktuje przybycie uchodźców z Sudanu Południowego do dawnego Imperium (Wielkiej Brytanii) w kategoriach traumatycznego nawiedzenia, a cały film umieszcza w paradygmacie zwrotu spektralnego, ściśle związanego z refleksją widmontologiczną. Film Weekesa można potraktować jako formę egzorcyzmu, którego celem jest przepracowanie doświadczenia kolonialnej i neokolonialnej traumy. Autorka łączy widmontologię z teorią traumy Freuda: pracą żałoby i pojęciem unheimlich, odnoszącym się zarówno do tego, co „niesamowite” (uncanny), jak i „nie-zadomowione” (un-home-ly). Widmo – za Avery Gordon – nie jest tu przednowoczesnym przesądem czy objawem jednostkowej psychozy, lecz fenomenem społecznym o ogromnym znaczeniu w neokolonialnym świecie. Widmontologia – akcentująca kwestię zbiorowej odpowiedzialności za Innego – wpisuje etykę w projekt historiografii postkolonialnej.

Triz i „tristeza”. Sposoby uobecniania pamięci kolonialnej na przykładzie „Metamorfozy ptaków” Catariny Vasconcelos

Marta Aksztin — 2024-12-23

Artykuł jest analizą sposobów uobecniania pamięci kolonialnej na przykładzie filmu Metamorfoza ptaków (A Metamorfose dos Pássaros, reż. Catarina Vasconcelos, 2020). Wychodząc od namysłu nad rodzajami i znaczeniem elementów formalnych, autorka przygląda się mechanizmom pracy pamięci i strategiom uwidaczniania wątków oraz motywów związanych z portugalskim imperializmem. Centralnym pojęciem, wokół którego został skonstruowany wywód, jest saudade, czyli portugalski wariant tęsknoty. Autorka sięga po ideę podmiotu saudadycznego przedstawioną przez Eduarda Lourenço i rozpatruje ją w kontekście klasycznej psychoanalitycznej koncepcji żałoby i melancholii oraz kategorii nostalgii zaproponowanej przez Svetlanę Boym, tropiąc związki saudade z portugalskim imaginarium kolonialnym i pamięcią o kolonializmie. Fikcyjny dokument autobiograficzny jest tu analizowany jako narzędzie nadpisywania historii, umożliwiające fantazjowanie o jej możliwych wersjach.

Kolonialna mentalność w kraju bez kolonii. Konteksty dekolonizacji dyskursów na przykładzie wybranych filmów austriackich

Beata Kosińska-Krippner — 2024-12-23

Wbrew pielęgnowanemu w Austrii po 1945 r. mitowi przeszłości pozbawionej kolonizatorskich elementów w monarchii habsburskiej występowało zjawisko „kolonializmu bez kolonii”. Austriacy brali udział w inicjatywach kolonizacyjnych innych europejskich mocarstw i czerpali z tego korzyści. Kino austriackie przez długi czas nie tematyzowało samego kolonializmu, ale reagowało krytycznie na przejawy kolonialnej mentalności i „mieszczańskiego chłodu”. Tekst przybliża niektóre działania przyczyniające się do dekolonizacji dyskursów w Austrii i bada wkład filmów w ten proces z perspektywy dwóch strategii: demontażu/wyeliminowania i inkluzji/przywracania. Autorka przywołuje wybrane filmy Petera Kubelki, Ulricha Seidla i Waltera Wippersberga jako przykłady narzędzi diagnozy i krytyki współczesnych przejawów kolonializmu, a wybrane prace Xavera Schwarzenbergera, Belindy Kazeem-Kamiński, Markusa Schleinzera, Lisl Ponger i Elli Raidel posłużyły jej za egzemplifikacje narzędzi inkluzji oraz reprezentowania perspektyw zapomnianych, społecznie niewidocznych lub bezsilnych. Z inspiracji poglądami Kubelki, Ponger i Diny Yanni autorka proponuje metastrategię polegającą na krytycznej autokontroli twórców w przebiegu tych procesów i kontroli ich efektów (także przez widzów).

Rouch i jego banda na ścieżkach dekolonizacji

Sławomir Sikora — 2024-12-23

Autor koncentruje się na asymetrii spojrzeń, podejść i znaczeń stanowiących nieodłączną część dyskursów dotyczących rasowo i klasowo uwarunkowanych nierówności społecznych oraz ich dziedziczenia czy też uwikłania w historycznie kształtowane hierarchie społeczne. Poprzez analizę wybranych przykładów, w tym filmowych, autor bada różne aspekty tego zagadnienia. Ważnym wątkiem rozważań jest krytyczna analiza podjętej przez Jeana Roucha próby kreacji w sferze etnofikcji „wspólnej przestrzeni”, tworzącej nowe figuracje pozycji społecznych odrzucających determinizm konieczności powielania tożsamości naznaczonych historycznym doświadczeniem kolonizacji. Rouch nazywał to podejście shared anthropology. Pomimo pojawienia się różnych kwestii spornych, które wybrzmiały już po realizacji filmu, Moi, un Noir (1958) wydaje się kwestionować słuszność słów Gayatri Spivak dotyczących niezdolności subalternów do artykułowania własnych doświadczeń. Podejście Roucha zostaje przedstawione w artykule jako antycypacja wpływowego terminu Homiego Bhabhy – trzecia przestrzeń. (Materiał nierecenzowany).

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2024-12-23

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Budowanie wspólnoty

Marta Stańczyk — 2024-12-23

Tekst jest recenzją książki Justyny Hanny Budzik Polski film i fotografia nowego wieku na tle kultury wizualnej. Widma, antropocienie, sztandary (2023), w której badaczka snuje refleksję nad współczesnym polskim kinem i fotografią w duchu nowej humanistyki oraz studiów nad kulturą wizualną. Publikacja ma charakter kolażowy, autorka porównuje ją do wideoeseju – nie próbuje dokonać syntezy kina ostatniej dekady, lecz wskazuje, jakie nowe prądy myślenia ujawniają się we współczesnej polskiej kulturze wizualnej. Decyduje się na trzy ścieżki, a zarazem metodologie. O doświadczeniu transformacyjnym i blokowiskach opowiada przez pryzmat widmontologii, o kontakcie człowieka z naturą – w kluczu humanistyki ekologicznej, z kolei o gwałtownych protestach i przemianach sfery publicznej – przez kategorię obrazu-sztandaru.

Filmowe spotkania z ciałem

Klaudia Rachubińska — 2024-12-23

Artykuł jest recenzją książki Marty Stańczyk Filmowe sensorium. Teoria zmysłów i jej krytyczny potencjał (2023), której autorka przybliża polskiemu czytelnikowi założenia rozwijającej się od lat 90. XX w. teorii zmysłów, rekonstruuje jej filozoficzne zaplecze i pozycję w historii myśli filmowej, eksploruje doświadczanie i opisywanie filmu poprzez poszczególne zmysły i w ujęciu multisensorycznym oraz bada możliwość krytycznego zastosowania teorii zmysłów. Autorka recenzji sytuuje publikację w szerszym kontekście wątpliwości związanych z często zbyt dowolnym wykorzystywaniem ucieleśnionej perspektywy w humanistyce, a także odczytuje zaproponowaną przez Stańczyk teorię zmysłów przez pryzmat rozwijanego na obszarze teorii afektów pojęcia „słabej teorii”. Choć lektura może pozostawiać czytelnika z pewnym niedosytem, ze względu na wnikliwość i erudycyjność autorki oraz przyjęcie przez nią otwarcie etycznej perspektywy książka Stańczyk stanowi niezwykle cenny i oryginalny wkład w polską myśl filmową.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2024-12-23

Spis treści w języku francuskim.

Mistrz-uczeń czy pan-niewolnik? Postkolonialne spojrzenie na powojenne relacje sowiecko-jugosłowiańskie na przykładzie filmu „W górach Jugosławii”

Michał Bobrowski — 2024-12-23

Artykuł został poświęcony radzieckiemu filmowi W górach Jugosławii (W gorach Jugoslawii, reż. Abram Room, 1946), który jest analizowany przez pryzmat teorii postkolonialnej. Sam film, jak i historia jego produkcji stanowią przykłady imperialistycznych praktyk kulturowych stalinowskiego Związku Radzieckiego. Nakręcony w Jugosławii tuż po drugiej wojnie światowej, opowiada historię antyfaszystowskiej walki partyzanckiego ruchu Josipa Broza Tity w sposób typowy dla powojennego socrealizmu radzieckiego. Film został zrealizowany w języku rosyjskim przez ekipę radziecką. W produkcji wzięło udział również wielu aspirujących jugosłowiańskich filmowców i aktorów. Analiza ma na celu ujawnienie metod zawłaszczenia kulturowego i manipulacji ideologicznej, które radzieccy twórcy stosowali, by umacniać narrację Kremla głoszącą, że zwycięstwo jugosłowiańskich partyzantów nad okupantem było możliwe tylko dzięki znacznemu wsparciu Armii Czerwonej.

Od Powstania Warszawskiego do Czarnych Panter. Jak Edward Laudański stał się Edouardem de Laurotem

Łukasz Kiełpiński — 2024-12-23

Tekst jest poświęcony zapomnianej (szczególnie w rodzimym filmoznawstwie) postaci ze świata filmu, która wywarła znaczący wpływ na historię kina pomiędzy latami 50. a 70. XX w. Edward Laudański, znany na Zachodzie jako Edouard (lub Yves) de Laurot, w polskojęzycznej literaturze jest obecny przede wszystkim w ramach historiografii Powstania Warszawskiego, w którym brał aktywny udział. Na podstawie kwerendy bibliotecznej i zasobów wybranych archiwów autor tekstu stara się zarysować trajektorię życia Laudańskiego od udziału w Powstaniu Warszawskim, przez okres współpracy m.in. z Orsonem Wellesem czy Federico Fellinim oraz współtworzenie z braćmi Mekasami czasopisma „Film Culture”, aż po wspieranie lewicowego ruchu cinéma engagé na przełomie lat 60. i 70. XX w. Celem tekstu jest również pokazanie, że teoria filmu rozwijana przez Laudańskiego wciąż pozostaje inspirująca, a także odpowiedzenie na pytanie, dlaczego Jonas Mekas stał się legendą filmu, podczas gdy jego pochodzący z Polski bliski współpracownik został zapomniany.

Barbarzyńca w ogrodzie. Przyczynek do dekolonizacji historii zwierząt w kinie

Marta Stańczyk — 2024-12-23

Celem artykułu jest wskazanie, że pisanie zwierzęcej historii filmu staje się wytwarzaniem dekolonizującej narracji. Wykorzystując kilka przykładów z amerykańskiego kina niemego, autorka ukazuje praktyki przemocy systemowej wobec zwierząt nieludzkich. Koncentrując się na figurze słonia, wychodzi od punktu zwrotnego w zwierzęcej historii kina, jakim jest film Porażenie słonia prądem (Electrocuting an Elephant, reż. Edwin S. Porter, 1903). Następnie przedstawia działania Williama Seliga, który wyprodukował serię tzw. animal pictures, a także zbudował własny ogród zoologiczny stanowiący fundament zinstytucjonalizowanej eksploatacji dzikich zwierząt w przemyśle filmowym. Następnie autorka skupia się na wildlife pictures naginających fakty do wymogów spektaklu, a na koniec analizuje film Chang (Chang: A Drama of the Wilderness, reż. Merian C. Cooper, Ernest Schoedsack, 1927), w którym autentyzm ustępuje kolonialnej logice antropocentrycznej. Omówione przypadki zostają uzupełnione refleksją na temat nurtu historiografii krytycznej, która przygląda się problemowi zwierząt i opisuje ich dzieje przez odwoływanie się do kategorii wypracowanych przez studia postkolonialne.

Sensualizm jako podstawa badania dzieła filmowego (niektóre wstępne propozycje)

Aleksander Kumor — 2024-12-23

Głównym celem autorów artykułu jest znalezienie uniwersalnych kryteriów masowości filmu, które można objąć zbiorczym pojęciem „sensualizmu”. W przedstawionej propozycji chodzi o takie jakości dzieła filmowego, które – w coraz doskonalszy i bardziej intensywny sposób – oddziałują na zmysły i które pozwalają na rozumienie oglądanego dzieła (od czysto zmysłowego do intelektualnego). Jeden z istotnych wątków rozprawy dotyczy sensualizmu jako uniwersalnego języka filmu. Zależnie od nasycenia wspomnianymi jakościami autorzy wyróżniają w dziele filmowym trzy poziomy: sensualno-znaczeniowy (z akcentem na „podnietę zmysłową”, przede wszystkim natury wzrokowej i/lub słuchowej), znaczeniowo-sensualny (z dominującą rolą konwencji estetycznych oraz środków wyrazowych filmu, np. symbolu) i znaczeniowy (skupiony głównie na słowie). Tytułowy sensualizm jest zatem kategorią interpretacyjną w odniesieniu zarówno do tworzywa dzieła filmowego, jak i widza oraz procesów, które zachodzą podczas odbioru owego dzieła (sensualizm jako narzędzie komunikacji). (Materiał nierecenzowany; pierwodruk: „Kwartalnik Filmowy” 1963, nr 51, s. 35-47).

Sensualizm – propozycja teoretyczna Aleksandra Kumora i Danuty Palczewskiej

Rafał Koschany — 2024-12-23

Aleksander Kumor i Danuta Palczewska w artykule Sensualizm jako podstawa badania dzieła filmowego przeprowadzają analizę filmu jako sztuki w sposób szczególny oddziałującej na zmysły widza. Rozwój filmu i nowe możliwości intensyfikacji zmysłowego odbioru w dużym stopniu wpływają na uniwersalizację języka filmowego. Komentarz do artykułu zawiera krótką rekonstrukcję zaproponowanej w 1963 r. teorii, a także próbę umieszczenia jej w ówczesnym paradygmacie strukturalno-semiotycznym. Przede wszystkim jednak Sensualizm… oceniony tu został jako wykład pionierski i w dużym stopniu zapowiadający zmiany w teorii filmu o kilka dekad późniejsze. Refleksja nad rozwojem zmysłowej teorii kina, zapoczątkowanej w latach 90. XX w. przez Vivian Sobchack, pozwala jednocześnie stwierdzić, że wczesna propozycja polskich badaczy w sposób zasadniczy różni się od współczesnych ujęć (m.in. dzisiejszy język jest naznaczony indywidualną perspektywą i doświadczeniem badacza; sensualny odbiór widza zależy od licznych uwarunkowań biologicznych, społecznych i kulturowych; wreszcie przedmiotem specjalistycznych, interdyscyplinarnych badań stają się oddzielne zmysły, w tym zmysł dotyku). (Materiał nierecenzowany).

Inhalt

Ewa Fiuk — 2024-12-23

Spis treści w języku niemieckim.