Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2020-08-26

Wprowadzenie do tematyki numeru.

O nas bez nas. Postantropocentryczne kinematografie stref wykluczenia

Ewa Wójtowicz — 2020-08-26

Tematem tekstu są postantropocentryczne kinematografie stref wykluczenia człowieka powstające za sprawą teoriopraktycznych badań naukowych realizowanych metodami artystycznymi. Przywołane przykłady obejmują działalność Instytutu Strelka (projekty The New Normal i Geocinema), twórczość Emmy Charles, Johna Gerrarda, Evana Rotha, Trevora Paglena i Liama Younga (także w ramach Unknown Field Division) oraz teoretyczne koncepcje tego ostatniego, jak również Benjamina Brattona. Do stref wykluczenia człowieka zalicza się krajobrazy (pejzaże) maszynowe, w tym m.in. centra danych, farmy serwerów, zautomatyzowane miejsca produkcji i wydobycia surowców naturalnych niezbędnych do produkcji współczesnej technologii. Istotny jest także sieciowy obieg obrazów jako danych z pominięciem udziału człowieka (widzenie maszynowe na potrzeby sztucznej inteligencji) oraz dane z globalnych sieci sensorowych. Wszystkie powyższe przykłady zostały omówione w kontekście projektów artystycznych wykorzystujących medium filmu.

Krajobraz bez postaci. Postantropocentryczne typologie architektoniczne w kinie fantastyczno-naukowym

Maciej Stasiowski — 2020-08-26

Fabryki, zautomatyzowane magazyny, elektrownie oraz centra danych już dziś funkcjonują najlepiej przy minimalnej ingerencji. Co istotniejsze, przestrzenie tego typu wymykają się tradycyjnym typologiom, także dlatego, że swoją skalą i przeznaczeniem zrywają z antropocentrycznym charakterem architektury. Od człowieka witruwiańskiego po modulor Le Corbusiera ciało ludzkie stanowiło miarę budowli. Co jednak w przypadku konstrukcji przeznaczonych na magazyny, centra logistyczne, farmy serwerów obsługiwanych przez maszyny bądź których automatyzacja gwałtownie postępuje? Na to pytanie ma odpowiedzieć niniejszy artykuł. Autor analizuje w nim ikonografię przestrzeni projektowanych niejako na erę mającą nadejść „po człowieku” przez pryzmat fantastyki naukowej, a więc filmów, w których sztuczna inteligencja jest integralnym komponentem środowiska, takich jak: Blade Runner 2049 (reż. Denis Villeneuve, 2017), Rebelia (reż. Rupert Wyatt, 2019), Jestem matką (reż. Grant Sputore, 2019) czy Transcendencja (reż. Wally Pfister, 2014). [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: No Figures in the Landscape: Post-Anthropocentric Typologies of Architectural Settings in Science-Fiction Films]

Kryzys reprezentacji, Ziemia-krajobraz i posthumanistyczny panteizm w „La Région centrale” Michaela Snowa

Aleksander Kmak — 2020-08-26

Autor omawia film Michaela Snowa La Région centrale. Przywołując różne opracowania dotyczące filmu, koncentruje się na tym, co pozostało poza obszarem zainteresowania ich autorów, mianowicie na zmysłowym wymiarze doświadczenia tego filmu i jego konsekwencjach dla statusu kina jako przestrzeni poznawania rzeczywistości. La Région centrale zostaje zestawiony z koncepcją malarskiej katastrofy i obrazu-diagramu Gilles’a Deleuze’a, a celem tego zestawienia jest wskazanie, jak doświadczenie krajobrazu w filmie staje się posthumanistycznym projektem konstruowania nowego świata, w którym dotychczasowe dualizmy ciała i umysłu, podmiotu i przedmiotu, człowieka i zwierzęcia zostają w pełni odrzucone. Interpretacji towarzyszy namysł nad rolą kina w epoce antropocenu i próba dowartościowania tradycji realizmu w teorii filmu.

Dom jako „materia w procesie” w projektach artystycznych i filmowych

Małgorzata Radkiewicz — 2020-08-26

Przedstawiona w artykule analiza motywu domu z perspektywy posthumanistycznej pozwala pokazać uwikłanie bohaterów w liczne intra-akcje, które można interpretować w kategoriach realizmu sprawczego zdefiniowanego przez Karen Barad oraz podmiotowości relacyjnej i mikropolityki opisanych przez Rosi Braidotti, odwołującej się w swoich przemyśleniach do Félixa Guattariego i jego idei trzech ekologii: społeczeństwa, środowiska i psyche. Wybór przykładowych projektów artystycznych oraz filmów polskich (Pora umierać, Dzikie róże, Cicha noc) i zagranicznych (Fukushima, moja miłość, Pod wiatr) pozwala pokazać różne poetyki filmowania domu oraz sposoby budowania narracji ukazujących związki bohaterów z materialnością, przyrodą, środowiskiem społecznym i naturalnym.

Kino zorientowane ku przedmiotom

Andrzej Marzec — 2020-08-26

Autor przygląda się świeżemu zjawisku, jakim jest zwrot ku rzeczom w kinie współczesnym. Interpretując filmy Quentina Dupieux oraz Petera Stricklanda, skupia się przede wszystkim na kluczowej w dotarciu do rzeczy samych w sobie kategorii powabu (allure) oraz odróżnia ją od zmysłowego uwodzenia, z którym najczęściej jest mylona. Następnie, odwołując się do teorii witalistycznego materializmu Jane Bennett oraz jej pojęcia siły rzeczy (thing-power), zastanawia się, na czym polega sprawczość przedmiotów i dlaczego tak trudno nam ją sobie wyobrazić. Obecny u Bennett pasywno-aktywny charakter sprawczości rzeczy prezentuje na przykładzie najnowszego filmu Jamesa Benninga Maggie’s Farm (2019). Autor udowadnia, że estetyka oraz retoryka w kinie zorientowanym ku przedmiotom nie są powierzchownymi ozdobnikami, nie pełnią roli ornamentu, lecz pozwalają poszczególnym twórcom filmowym w inny sposób spojrzeć na przedmioty.

Transgresja i dyskryminacja. Sztuczne kobiety w kinie fantastycznonaukowym

Ewa Fiuk — 2020-08-26

Artykuł jest poświęcony problemowi seksualizacji postaci kobiecych w filmach science fiction. Odwołując się do teorii gatunków, feministycznej i psychoanalitycznej refleksji nad filmem oraz wyników badań z zakresu psychologii społecznej i neurobiologii, autorka stara się naświetlić możliwe przyczyny i konsekwencje niezwykle popularnego w zachodniej kulturze, choć jawnie dyskryminującego sposobu obrazowania kobiet i kobiecości. W tym celu dokonuje charakterystyki zarówno poszczególnych dzieł filmowych (m.in. Metropolis Fritza Langa, Łowcy androidów Ridleya Scotta i Pod skórą Jonathana Glazera), jak i wciąż powracających w kinie, określonych narracji kulturowych, a także specyficznych wątków i motywów. Autorka odnosi się również do wybranych dzieł literackich o podobnej tematyce, wskazując w ten sposób duży potencjał reprodukcyjny interesującej ją perspektywy, w której zbiegają się w istocie dwa pozornie odrębne zjawiska: transgresja i dyskryminacja.

Galaktyka Hegla. „Event[0]” jako gra (post)humanistyczna

Filip Jankowski — 2020-08-26

W filmach oraz grach cyfrowych dotychczas przeważały dwa stanowiska wobec rozwoju sztucznej inteligencji, portretujące ją jako zagrożenie tudzież obronę przed tym zagrożeniem. Celem artykułu jest ukazanie – na przykładzie gry Event[0] – narodzin nowego paradygmatu w kulturze popularnej, w którym sztuczna inteligencja staje się równorzędnym partnerem wymagającym szacunku ze strony człowieka. Posługując się metodą autoetnografii analitycznej, autor docieka możliwości pogodzenia w kontekście tej gry Heglowskiego, antropocentrycznego humanizmu z prądem posthumanistycznym. Rezultaty badań pozwalają dowieść zarówno postępu technologicznego sztucznej inteligencji w grach cyfrowych, jak i wyłaniania się nowego spojrzenia na relację człowiek-maszyna, pozbawionego protekcjonalności poprzednich dzieł kultury popularnej.

„No animals were used in the making of this film?” Postzwierzęta i zew antropomorfizmu w epoce CGI

Kamil Kalbarczyk — 2020-08-26

Artykuł traktuje o wpływie rewolucji cyfrowej na reprezentacje zwierząt w filmach fabularnych. Autor analizuje zwierzęta generowane komputerowo w kontekście rozwoju CGI oraz skutków bezszwowego łączenia fotorealistycznej animacji z materiałem live action. Wpisuje zjawisko rozwijające się od lat 90. w kontekst studiów nad efektami wizualnymi i animal studies. Szczególną uwagę zwraca na kwestię postępującej antropomorfizacji cyfrowych zwierząt w obrębie kina live action ostatniej dekady. Autor wyróżnia trzy podstawowe strategie kreowania percepcyjnie realistycznych zwierząt w zależności od stopnia ich wewnętrznego uczłowieczenia oraz zewnętrznej antropomorfizacji i kreskówkowości. Analizując m.in. Króla Lwa (reż. J. Favreau, 2019), autor zauważa nowy trend, charakterystyczny dla hybrydycznego kina (stopu fotorealistycznej animacji i materiału live action) – reprezentacje głęboko antropomorfizowanej fauny zachowującej hiperrealistyczną fizjonomię.

Patrząc nie-ludzkimi oczami: przypadek „Królika po berlińsku”

Agata Janikowska — 2020-08-26

Artykuł analizuje film Bartosza Konopki Królik po berlińsku (2009), który autorka odczytuje jako splot historii ludzkiej i nie-ludzkiej. W tekście zostaje podjęta kwestia potencjału sztuki filmowej w tworzeniu nieantropocentrycznych sposobów widzenia świata. Rozważania przedstawione w artykule odnoszą się do transdyscyplinarnych studiów nad zwierzętami, a szczególnie do subdyscypliny historii, jaką jest historia zwierząt. Przedstawione w filmie wydarzenia związane z powstaniem i upadkiem Muru Berlińskiego, widziane oczami królików, pozwalają autorce na przeprowadzenie interpretacji obrazu z perspektywy posthumanistycznej, akcentującej znaczenie filmowych historii w poszukiwaniu nowych sposobów postrzegania świata, wolnych od ego- i antropocentryzmu.

„Choroba tropikalna”, czyli o ludziach, zwierzętach i duchach w filmie Apichatponga Weerasethakula

Krzysztof Loska — 2020-08-26

Artykuł jest poświęcony analizie związków między ludźmi i nie-ludźmi oraz wyjaśnieniu procesu „stawania-się-zwierzęciem” (devenir-animal) na przykładzie filmu Choroba tropikalna (Sat pralat, 2004) Apichatponga Weerasethakula. Źródłem inspiracji jest multinaturalistyczny perspektywizm wprowadzony przez Philippe’a Descolę i Eduarda Viveirosa de Castro do etnograficznych badań nad wierzeniami animistycznymi oraz filozofia Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego. Odchodząc od antropocentrycznej perspektywy, autor zwraca uwagę na kilka głównych problemów: konieczność podważenia opozycji między naturą i kulturą, zakwestionowania psychicznej nieciągłości między różnymi rodzajami bytów, wskazania na możliwość wyzwolenia człowieka z podmiotowości przez wyrwanie go z ustabilizowanych kategorii (biologicznych, społecznych, kulturowych) oraz otwarcie na relacje z Innymi (zwierzętami, duchami, roślinami).

Okres wczesnego kina na Dolnym Śląsku

Andrzej Dębski — 2020-08-26

Artykuł dotyczy wczesnego kina na Dolnym Śląsku, w szczególności pierwszych pokazów filmowych w 1896 r., działalności kin objazdowych, powstawania kin stałych i przełomu metrażowego, tj. przejścia od programów numerowych (złożonych z wielu filmów jednoaktowych) do programów opartych na filmie wieloaktowym z programem towarzyszącym. W centrum uwagi znajdują się małe miejscowości Dolnego Śląska, ponieważ metropolia, jaką był Wrocław, stanowiła temat innych opracowań. Z artykułu wynika m.in., że kinematografia na Dolnym Śląsku szybko upowszechniała się w małych miejscowościach – już w 1896 r. filmy były pokazywane w kilku miastach, a sześciotysięczny Namysłów, w którym kino otwarto w 1912 r., w tym samym roku przeszedł na projekcje filmów wieloaktowych.

Tucker i inni

Marcin Giżycki — 2020-08-26

Artykuł stanowi przypomnienie innowatorów i wynalazców, którzy przegrali walkę z wielkimi korporacjami. Autor skupia się na dwóch takich przypadkach: Edwinie Howardzie Armstrongu – wynalazcy superheterodyny i odkrywcy możliwości nadawania programów radiowych na falach FM, oraz Prestonie Thomasie Tuckerze – konstruktorze nowatorskiego samochodu, o którym Francis Ford Coppola zrobił film Tucker – konstruktor marzeń (1988). Podobny los spotkał też Barthélemy’ego Thimonniera – wynalazcę maszyny do szycia, a nawet kilku pionierów kina, którzy nie zdążyli w porę opatentować swoich wynalazków, m.in. Louis Aimé Augustina Le Prince’a.

Przyjemność na granicy dyskomfortu

Mirosław Przylipiak — 2020-08-26

Artykuł jest recenzją książki Barbary Szczekały pt. Mind-game films. Gry z narracją i widzem (2019). Książka kładzie nacisk na komplikacje i zawiłości narracyjne filmów gier umysłowych. Zadaniem odbiorcy byłoby te zawiłości zrozumieć, z rozsypanych puzzli ułożyć spójny obrazek, zagadki i tajemnice wyjaśnić. Odbiór ma charakter racjonalny, jego opis jest ujęty w ramę psychologii poznawczej. Przeciwstawiony jest mu drugi typ odbioru (autorka książki za nim optuje), wedle którego odbiorcy filmów gier umysłowych szukają w nich przede wszystkim ucieleśnionych emocji. Szczekała charakteryzuje bliżej trzy rodzaje takich emocji, które nazywa terrorem identyfikacji, ekscesem nagromadzenia oraz dyskomfortem poznawczym. Choć są to doznania nieprzyjemne, zdaniem autorki to właśnie one przyciągają widza do tego typu kina.

Procent romantyzmu w romantyzmie

Urszula Makowska — 2020-08-26

Książka Marcina Marona Romantyzm i kino. Idee i wyobrażenia romantyczne w filmach polskich reżyserów z lat 1947-1990 (2019) prezentuje interpretacje jedenastu filmów, których fabuła dotyczy wydarzeń rozgrywających się między rokiem 1789 a 1849; niektóre z nich są ekranizacjami literatury romantycznej . Wyznacznikami romantyzmu okazują się tu poglądy filozoficzne, głównie kręgu jenajskiego, oraz zjawiska historyczne kształtujące ich przyswojenie i aktywizację. Filmy zostały omówione na tle przedstawionej w ostatniej części pracy recepcji romantyzmu w czasach PRL. Książka Marona, nieco statyczna w ścisłym przestrzeganiu ograniczeń chronologicznych i kompozycyjnych, dynamizuje się jednak w lekturze, prowokując do pytań wykraczających zarówno poza ramy czasowe przyjęte przez autora, jak i wyznaczony tu krąg problemów.

„Sąsiedzi” i filmowa Bydgoszcz

Andrzej Gwóźdź — 2020-08-26

Dzieje jednego filmu stanowią wprawdzie nienowy, ale nieczęsto stosowany koncept uprawiania historii filmu. Monografia Piotra Zwierzchowskiego i Mariusza Guzka „Sąsiedzi”. Film o bydgoskim wrześniu 1939 (2019) to historia tytułowego filmu Aleksandra Ścibora-Rylskiego z 1969 r. oraz dzieje filmowej Bydgoszczy w jednym, usytuowane w polu napięć między historią kina w mieście, które niejednokrotnie bywało także przestrzenią filmowych lokacji, a kinematografią narodową. Monografia została utrzymana w konwencji śledztwa zaintrygowanych losami swojego miasta, wnikliwych i dociekliwych filmoznawców oraz historyków, dysponujących arsenałem narzędzi i środków badawczych, które temu zwiadowi zapewniają skuteczny efekt poznawczy. Zwierzchowski i Guzek nie zamierzają rewidować historii, ich ambicją nie jest też pisanie na nowo historii kina. O niewątpliwej urodzie książki stanowi to, że oferuje ona czytelnikowi owocny poznawczo, a zarazem atrakcyjny styl lektury, w którym perspektywa świadka historii (w tym historii kina) zostaje fortunnie dopełniona perspektywą konsumenta oferty filmowej minionych dekad. Perypetie „bydgoskiego” filmu Ścibora-Rylskiego okazały się w ujęciu Piotra Zwierzchowskiego i Mariusza Guzka fascynującą przygodą kina w mieście, które historia uczyniła filmowym.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2020-08-26

Francuski spis treści.