Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2020-05-25

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Architektonika teatru – struktura filmu – zakamarki umysłu. Nowojorskie pasaże „Birdmana”

Grzegorz Nadgrodkiewicz — 2020-05-25

Nadgrodkiewicz prezentuje analizę filmu Birdman czyli (nieoczekiwane pożytki z niewiedzy) (2014) w reżyserii Alejandra Gonzáleza Iñárritu w perspektywie innej niż ta, którą sugerowano w popularnych recenzjach kładących nacisk na kwestie gwiazdorstwa, ironii postmodernistycznej, intertekstualności filmowej czy nawet zagadnień wiążących się z wiernością adaptacji. Wychodząc od opisu architektoniki nowojorskiego St. James Theatre, w którym zrealizowano część zdjęć, autor twierdzi, że swoista klaustrofobiczność tego teatru pozwoliła reżyserowi na ukształtowanie rysu psychologicznego głównego bohatera Riggana Thomsona jako aktora będącego na skraju rozdwojenia jaźni. Ponadto – jak dowodzi Nadgrodkiewicz – architektonikę ukazanego w Birdmanie teatru należy postrzegać jako odwrotność tego, co symbolizuje architektura Manhattanu i kojarząca się z nią otwartość przestrzeni. Istotnym kontekstem analizy są także kwestie wiążące się z montażem filmowym (m.in. zagadnienie filmu jednoujęciowego), systemem suture oraz „kinematograficznymi” funkcjami ludzkiego hipokampu.

Architektura jako fabuła. O „Parasite” Bong Joon-ho

Rafał Koschany — 2020-05-25

Film Parasite Bonga to jedna z częściej nagradzanych i najlepiej ocenianych przez recenzentów premier 2019 r. Większość dziennikarzy podkreślała w swych opiniach krytyczny i satyryczny wydźwięk utworu wymierzony przeciw rozwarstwieniu ekonomicznemu społeczeństwa Korei Południowej (i nie tylko). W proponowanej interpretacji jest jednak zaakcentowany zupełnie inny wymiar filmu, zasygnalizowany w tytułowej formule „architektura jako fabuła”. Artykuł składa się z trzech części. Część pierwsza obejmuje wstępne ustalenia teoretyczne związane z kategorią przestrzeni filmowej oraz relacją miasta (architektury) i filmu. Rozdział drugi to analiza semiotyki miasta oraz architektury domu, w którym rozgrywa się większa część akcji. Część trzecia jest poświęcona rozważaniom na temat architektury jako generatora kolejnych zdarzeń, które ostatecznie można interpretować jako rodzaj udawania na scenie bądź gry planszowej. W ramach konkluzji pojawia się propozycja, by ostatecznie potraktować film Bonga jako wypowiedź autotematyczną, której precyzyjna struktura jest nie tyle celem, ile tematem.

Niekończące się korytarze. Paradoksy architektury w filmie „Zeszłego roku w Marienbadzie” Alaina Resnais’go

Paulina Kwiatkowska — 2020-05-25

Skomplikowane przestrzenie pałacowe i parkowe, w których toczy się akcja Zeszłego roku w Marienbadzie, pełnią funkcję – jak podkreślano w licznych analizach – znaczącego tła i finezyjnej scenografii, stają się istotnym tematem filmu, sugerują ważne interpretacje i decydują o nieoczywistej konstrukcji psychologicznej głównych bohaterów. Bardziej szczegółowa analiza filmu Alaina Resnais’go pozwala wskazać kluczowe paradoksy rządzące zarówno strukturami architektonicznymi, jak i narracyjnymi, a także ich wzajemnymi relacjami. Przestrzeń wykreowana w filmie jest jednocześnie ciągła i nieciągła, zamknięta i otwarta, skończona i nieskończona, dynamiczna i statyczna; jest też płaska, a zarazem silnie akcentuje iluzję głębi perspektywicznej. Paradoksy te są charakterystyczne również dla sztuki barokowej, a fakt, że film Resnais’go został nakręcony w takich właśnie przestrzeniach, pozwala uznać go za wypowiedź teoretyczną, odnoszącą się także do relacji między kinem i architekturą. Zeszłego roku w Marienbadzie traktuje te sztuki nie jako przeciwstawne, ale jako komplementarne, mierzące się z podobnymi pragnieniami i ograniczeniami.

Muzeum w żałobie. Architektoniczne elegie Aleksandra Sokurowa

Natasza Korczarowska — 2020-05-25

Artykuł powstał z inspiracji wykładem Rema Koolhaasa poświęconym przestrzeni wystawienniczej Ermitażu. Autorka skupia się na hybrydycznych dziełach rosyjskiego reżysera Aleksandra Sokurowa. W poszukiwaniu subiektywnego autorskiego głosu Korczarowska podejmuje próbę zaadaptowania teorii eseju filmowego (Laura Rascaroli) do celów analizy. Artykuł stanowi szczegółową interpretację Rosyjskiej arki i Frankofonii ze szczególnym uwzględnieniem relacji między esejem filmowym a architekturą. Traktując filmy Sokurowa jako architektoniczne eseje filmowe (Penelope Haralambidou), Korczarowska koncentruje się na filmowych reprezentacjach „doświadczenia muzeum” i związkach owego doświadczenia z problematyką upamiętniania i historycznej traumy. W przekonaniu autorki muzealne filmy Sokurowa mogą bowiem stanowić paradygmatyczny przykład potwierdzający tezę Haralambidou, że architektoniczne eseje filmowe w sposób oczywisty łączą ludzką potrzebę upamiętniania z architekturą.

„Cadre de vie”. Film „Dwie lub trzy rzeczy, które o niej wiem” (1967) Jean-Luca Godarda, francuska telewizja i dyskurs architektoniczny

Jacqueline Maurer — 2020-05-25

Autorka demonstruje, w jaki sposób reżyser wpisał się swą produkcją we współczesny dyskurs krytyczny na temat społecznego projektu wielkich zespołów mieszkaniowych (grands ensembles). Godard chciał pokazać ów wielki zespół, a zarazem wielki/większy obraz tego, jak wygląda życie we współczesnej, konsumpcyjnie nastawionej Francji. Główna bohaterka Juliette Johnson jest przykładem statystycznej francuskiej obywatelki, a jednocześnie metaforą paryskiej aglomeracji, która przeszła ogromną transformację. Autorka koncentruje swą uwagę na zastosowanym w filmie 360-stopniowym ujęciu panoramującym, a także odnosi się do pojęcia kadru (cadre), co w efekcie pozwala jej połączyć teorię filmu ze współczesnym dyskursem na temat tego, jak ukształtowanie miejskiej zabudowy (décor) wpływa na jakość i warunki życia (cadre de vie). Analiza dwóch sekwencji tego filmu oraz historyczna kontekstualizacja dyskursów architektonicznych i teorii została w artykule uzupełniona porównaniem z dokumentalnymi programami telewizyjnymi. To właśnie te audycje swego czasu podsyciły dyskusję na temat budownictwa komunalnego, ale ich twórcy zdjęcia panoramiczne zastosowali dopiero po premierze Dwóch lub trzech rzeczy… [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: „Cadre de vie”. Jean-Luc Godard’s „Deux ou trois choses que je sais d’elle” (1967), French TV and Architectural Discourse]

Architektura, urbanistyka i wspólnota – „Byker” Sirkki-Liisy Konttinen

Karolina Kosińska — 2020-05-25

Tekst skupia się na projekcie Byker (1983) Sirkki-Liisy Konttinen – członkini kolektywu Amber z Newcastle dokumentującego życie społeczne środowisk robotniczych w północnej Anglii – który z jednej strony stanowił zapis transformacji osiedla Byker (władze miasta zdecydowały o jego wyburzeniu, a rzędy szeregowców, uznanych za slumsy, miała zastąpić nowoczesna zabudowa autorstwa Ralpha Erskine’a), z drugiej wpisywał się w żywą dyskusję na temat architektury i urbanistyki powojennej Brytanii. Kosińska stara się dowieść, że film Byker, choć nostalgiczny w tonie, jest przede wszystkim – z racji hybrydycznej formy, ale i złożonych chwytów retorycznych – próbą symbolicznego odwrócenia procesu niszczenia i (re)konstrukcji wspólnoty, przywrócenia jej kontroli nad przestrzenią. Autorka wykorzystuje tezy Annabell Honess Roe i teorie przestrzeni jako konstruktu społecznego Henri’ego Lefebvre’a, a wpisując film w kontekst urbanistyczny, sięga też do raportu Petera Malpassa rozbijającego mit sukcesu, jaki towarzyszył przebudowie Byker.

Architektura i japoński kolonializm – filmowy obraz przestrzeni miejskiej w okupowanym Seulu

Krzysztof Loska — 2020-05-25

Wychodząc z założenia, że związki architektury i kina powinny być rozpatrywane nie tylko w wymiarze estetycznym, lecz także w szerszym kontekście politycznym, Loska analizuje sposób, w jaki wielkomiejska sceneria współuczestniczy w kreowaniu narodowej mitologii oraz nostalgicznych wyobrażeń. Przedmiotem badań są dla autora współczesne filmy koreańskie rozgrywające się w okresie kolonizacji japońskiej (do 1945 r.), m.in. Utracona pamięć (reż. Lee Si-myung, 2002), Modern Boy (reż. Jung Ji-woo, 2008) i Prywatny detektyw (reż. Park Dae-min, 2009). Loska zwraca uwagę na fakt, że moda na kino retro wpisuje się w rewizjonistyczną strategię historyczną i jest próbą przepisania na nowo przeszłości. Odtwarzanie śladów obecności japońskich okupantów – przez cyfrowe rekonstrukcje przedwojennego Seulu – nie prowadzi do krytycznego namysłu nad kolonializmem, lecz służy wytwarzaniu określonej narracji, zgodnie z którą bohaterami filmów są członkowie ruchu oporu.

Amerykańskie przedmieścia w cieniu wielkiego miasta

Patrycja Włodek — 2020-05-25

Przedmieścia to Rosja, tylko że z pieniędzmi – ten żart przytoczony przez Williama H. Whyte’a w słynnej książce The Organization Man wskazuje na co najmniej ambiwalentny status dzielnic podmiejskich, obecny także w reprezentacjach kulturowych. Z jednej strony suburbia pozostają faktem urbanistycznym, z drugiej – niemal od razu stały się przestrzenią w równym stopniu namacalną, jak i symboliczną oraz mityczną, mikrokosmosem całego społeczeństwa oraz zideologizowaną metonimią znacznie szerszych pojęć kluczowych dla powojennej Ameryki, takich jak naród, kapitalizm, bezpieczeństwo, pax Americana. W swym tekście autorka koncentruje się na mechanizmach oraz przyczynach wytwarzania przez kino przedmieść jako terytorium symbolicznego, stawiając pytanie o to, skąd w amerykańskim imaginarium wzięły się suburbia i poszukując jej w kolejnych epokach reprezentacji, od okresu powojennego po współczesność, w wymiarze synchronicznym i diachronicznym.

Projektanci czasoprzestrzeni. Modernistyczna architektura w kadrze filmowym

Katarzyna Uchowicz — 2020-05-25

Autorka omawia wybrane przykłady przenikania się architektury i filmu w dwudziestoleciu międzywojennym. Punkt wyjścia artykułu stanowi działalność grupy modernistów Praesens, zaś jego celem jest ukazanie modernizmu jako syntezy sztuk oraz interdyscyplinarnych dialogów artystycznych. Filmowo-architektoniczne związki zostały zaprezentowane z różnych perspektyw, począwszy od zaangażowania architektów w projekty scenograficzne (Szymon Syrkus, Andrzej Pronaszko), przez współpracę projektantów z reżyserami (Robert Mallet-Stevens, Marcel L’Herbier), komponowanie fotomontaży, po kształtowanie dekoracji na wzór nowoczesnych miast – i odwrotnie – projektowanie architektury na podstawie wizji scenicznych (Barbara i Stanisław Brukalscy). Relacje architektury i filmu objęły także nowy język architektoniczny, czego przykładem są stosowane przez architektów terminy zaczerpnięte z nomenklatury filmowej, takie jak „reżyseria ruchu” czy „czasoprzestrzeń”, komentowane równocześnie przez włoskiego teoretyka kina Ricciotta Canudo. Ponadto w tekście przypomniano biografie architektów, którzy po uzyskaniu dyplomu poświęcili się wyłącznie scenografii, otwierając tym samym nowe pole działalności zawodowej (Jacek Rotmil).

Miasto w stanie płynnym. Filmowa analiza „papierowej architektury” na przykładzie „Instant City” (1968) Petera Cooka i Rona Herrona oraz „Teorii wszystkiego” (2013) Terry’ego Gilliama

Maciej Stasiowski — 2020-05-25

Wprowadzenie mediów bazujących na przebiegu czasowym na etapie projektowym wiązało się z nowym rozumieniem przestrzeni reprezentowanej i architektonicznej jako tworu dynamicznego i poniekąd zdematerializowanego. Projekty architektoniczne nieprzeznaczone do wybudowania zawsze wiązały się ze specyfiką medium/nośnika. Nieraz ich radykalna estetyka łączyła tradycyjne metody notacji ze współczesnymi prądami w sztuce, jak pop-art w przypadku prac Archigramu. Kino jest kolejnym gruntem, na którym mogą być realizowane tego typu eksperymenty myślowe. Przypadek Instant City jest w historii „papierowej architektury” szczególny, gdyż antycypuje miejskie życie w czasach Web 2.0, z kolei Teoria wszystkiego Terry’ego Gilliama dobitniej uwypukla bezradność urbanistycznej armatury w nadążaniu za zmianami. W swym artykule autor koncentruje się na najbardziej medialnym aspekcie prowadzonej przez dekady polemiki, czyli fasadach medialnych, ikoniczności, immersji w środowiska wirtualne, responsywnych skórach budynków, spekulując na temat granicy między architekturą a wydarzeniem. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Built as Rain. Film Analysis of Unbuildable Architectural Speculations – a Case Study of „Instant City” (dir. Peter Cook and Ron Herron, 1968) and „The Zero Theorem” (dir. Terry Gilliam, 2013)]

Przestrzenie semifilmowe. Symulowanie właściwości przestrzeni kinematograficznych w grach wideo

Joanna Sikorska — 2020-05-25

Artykuł składa się z trzech części: w pierwszej autorka charakteryzuje przestrzenie cyfrowe z uwzględnieniem podobieństw i różnic względem przestrzeni kinematograficznych. Zwraca przy tym uwagę na swoiste właściwości przestrzeni w grach wideo, tj. ich nawigowalność, wariacyjność oraz modyfikowalność. W drugiej części artykułu została przedstawiona specyfika funkcjonowania użytkownika w przestrzeni digitalnej. Autorka wskazuje, w jaki sposób zastosowanie określonych zasad i mechanizmów rozgrywki oraz podzielenie przestrzeni na mniejsze jednostki (lokacje) wpływa na sposób nawigowania gracza w jej obrębie. Następnie, odnosząc się do typologii przestrzeni cyfrowych zaproponowanej przez Espena Aarsetha, wyjaśnia, jak designerzy gier kształtują przestrzenie semifilmowe. Proponuje w ten sposób określać przestrzenie interaktywne, których twórcy mediatyzują przestrzeń kinematograficzną, a więc zapożyczają jej określone elementy i wykorzystują w grach wideo.

„Złoty wiek” – arcydzieło prowokacji

Marcin Giżycki — 2020-05-25

Dziewięćdziesiąt lat temu, 31 czerwca 1930 r., w rezydencji Marie-Laure i Charles’a de Noailles'ów w Paryżu odbył się pierwszy prywatny pokaz filmu Luisa Buñuela Złoty wiek (L’âge d’or). W końcu listopada tamtego roku film miał oficjalną premierę w Studio 28 w Paryżu. Kilka dni później (3 grudnia 1930 r.) doszło do jednej z największych awantur w historii kina. W stronę ekranu poleciały kałamarze i inne niebezpieczne przedmioty. Wszystko w filmie, łącznie ze starannie dobraną przez samego reżysera muzyką, było prowokacją, a planowany efekt okazał się spektakularny ku uciesze André Bretona i innych surrealistów. Giżycki przypomina te fakty i przy okazji zastanawia się, czy prowokacyjna treść filmu wciąż rezonuje w dzisiejszym świecie.

Bolesławski wasz i nasz

Teresa Rutkowska — 2020-05-25

Praca zbiorowa Ryszard Bolesławski. Jego twórczość i jego czasy – Richard Boleslavsky. His Work and His Times (2018) pod redakcją Barbary Osterloff została wydana przez warszawską Akademię Teatralną i jest pokłosiem międzynarodowej sesji poświęconej temu artyście. Każdy z tekstów został wydrukowany w dwóch wersjach językowych – polskiej i angielskiej. Obok tekstów autorów polskich (m.in. Barbara Osterloff, Marek Kulesza, Joanna Wojnicka, Patrycja Włodek, Maciej Wojtyszko) znajdziemy tam eseje badaczy amerykańskich (Tino Balio czy Sharon Marie Carnicke) bądź rosyjskich (Siergiej Czerkasski, Polina Stiepanowa, Nadieżda Szybajewa). Bolesławski (1889-1937) był reżyserem teatralnym i filmowym, aktorem i nauczycielem aktorstwa, a także autorem teorii gry aktorskiej, którą sformułował w zbiorze wykładów Aktorstwo. Sześć pierwszych lekcji. Zrobił karierę w Hollywood (zrealizował tam dwadzieścia filmów), jednak pozostaje niedoceniony w ojczyźnie. Tom ma przywrócić mu należne miejsce w rodzimej historii teatru i filmu. Prezentuje szeroką skalę jego aktywności artystycznej, unikając jednak tonu hagiograficznego. Na uwagę zasługują zwłaszcza teksty poświęcone jego teorii aktorstwa, która zyskała rangę międzynarodową i jest praktykowana do dziś.

Jak ekrany stawały się książkami

Andrzej Gwóźdź — 2020-05-25

Książka Piotra Mareckiego Między kartką a ekranem. Cyfrowe eksperymenty z medium książki w Polsce (2018) ma charakter przeglądowy, typologizujący i systematyzujący. Jej autor wskazuje różnorodność uwikłań medialno-kulturowych, jakie towarzyszyły ewolucji interfejsów piśmienności, poczynając od lat 70. ubiegłego stulecia, a na aktualnych wydarzeniach kończąc. Skupia się na polskiej drodze przygód z cyfrowością książki, która w niczym nie ustępuje jej zagranicznym wariantom, stając się elementem światowego dziedzictwa klasyki literatury elektronicznej. Autor śledzi ewolucję form medialnych poszczególnych manifestacji autorskich na styku kultury „kartki” i kultury „ekranu” (m.in. Józef Żuk Piwkowski, Robert Szczerbowski, Małgorzata Dawidek czy Wojciech Bruszewski), a książka jako taka urasta w jego wywodzie do rangi reprezentantki całego procesu cywilizacyjnego, który odmienił współczesne kultury mediów. Marecki jawi się jako mądry i twórczy spadkobierca oraz kontynuator myśli klasyków zagadnienia: Jaya Davida Boltera, N. Katherine Hayles. Jego książka jest inteligentna, potrzebna i niedługa, a przy tym może zarówno usatysfakcjonować specjalistów, jak i pełnić funkcję lektury inicjalnej w omawianym zakresie.

O subiektywizacji w filmie raz jeszcze

Tomasz Kłys — 2020-05-25

W książce Podwójna perspektywa. O subiektywizacji zapośredniczonej w filmie (2019) Robert Birkholc omawia problematykę zastosowania w filmie fabularnym funkcjonalnego ekwiwalentu literackiego chwytu mowy pozornie zależnej. Temat ten autor rzutuje na tło zagadnienia subiektywizacji w filmie fabularnym, przywołując historię technik subiektywizacyjnych w historii kina i historyczny zarys tej problematyki w badaniach filmoznawczych. Ekwiwalent ten zostaje nazwany subiektywizacją zapośredniczoną. Opisanie tej kategorii jest możliwe na tle refleksji nad relacjami między perspektywą instancji narracyjnej a perspektywą postaci przedstawionej. Autor wykorzystuje przejęte z teorii literatury kategorie fokalizacji zewnętrznej i wewnętrznej. Decydująca jest kategoria fokalizacji wewnętrznej i jej podział na narratywizację, personifikację i subiektywizację. W drugiej części pracy autor demonstruje przydatność przywołanych i wypracowanych przez siebie narzędzi pojęciowych w drobiazgowych analizach pięciu filmów, których formalną dominantą jest subiektywizacja zapośredniczona.

Historie polskich emigrantów w kinie europejskim

Krzysztof Loska — 2020-05-25

Recenzja książki Krisa Van Heuckeloma Polish Migrants in European Film 1918-2017 (2019). Belgijski filmoznawca zwraca uwagę na podstawowe problemy dotyczące motywu migracji: konieczność powiązania aspektów lokalnych i globalnych w badaniach nad historią kina, możliwość usytuowania produkcji filmowej w transnarodowej perspektywie oraz zmienność ekranowego wizerunku polskich migrantów w czasie. Kris Van Heuckelom próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób kino podtrzymywało stereotypowe wyobrażenia oraz w jakim stopniu odzwierciedlało pewien sposób myślenia, zgodnie z którym Wschód przeciwstawiony jest Zachodowi, a tradycja – nowoczesności. Chronologiczny układ książki pozwolił autorowi nie tylko na uchwycenie istotnych zmian politycznych i społecznych zachodzących na naszym kontynencie, ale również na ukazanie ich wpływu na sposoby przedstawiania migrantów. Pod względem poznawczym szczególnie wartościowe są te fragmenty książki, w których Van Heuckelom konstruuje swój wywód, sięgając po filmy rzadko przywoływane przez innych autorów oraz zwracając uwagę na ich odmienność od dominującego wzorca.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2020-05-25

Francuski spis treści.