Kwartalnik Filmowy

Koncepcja odbioru haptycznego w teorii filmu

Jacek Ostaszewski — 2024-10-01

Punktem wyjścia artykułu jest teoria sztuki Aloisa Riegla z kluczowym rozróżnieniem odbioru haptycznego i optycznego. W dalszej części tekstu zostaje przedstawione, jak na różne sposoby wykorzystywano tę koncepcję w teorii filmu, poczynając od Waltera Benjamina i jego rozumienia rekonfiguracji sposobów odbioru sztuki w XX w. Pomost między historyczną a współczesną debatą nad haptycznością w kinie stanowi esej Annette Michelson; w okresie dominacji w teorii idei odbioru optycznego w sposób prekursorski mówiła ona o wiedzy cielesnej, której składnikiem są odczucia haptyczne. W omówieniu wielowątkowej debaty teoretycznej na temat widzenia haptycznego, obejmującej ostatnie trzydziestolecie, szczególne miejsce przypada Laurze U. Marks, której prace na nowo określają sposoby odbioru audiowizualności. W uwagach końcowych, na kilku przykładach filmowych, autor zdaje sprawę z funkcjonalności przedstawianych tutaj koncepcji.

Z ducha partnerstwa. Narodziny śląskiego filmoznawstwa z perspektywy świadka

Andrzej Gwóźdź — 2024-10-01

Na przykładzie archiwalnych dokumentów, artykułów oraz świadectw uczestników wydarzeń autor ukazuje początki działalności ośrodków filmoznawczych w Katowicach i Krakowie, powiązane osobą prof. Alicji Helman. Swoista unia personalna uczniów prof. Helman z Uniwersytetu Jagiellońskiego z pracownikami Uniwersytetu Śląskiego zdecydowała o awansie powołanego do życia w 1974 r. w Uniwersytecie Śląskim Zakładu Wiedzy o Filmie, który rozpoczął funkcjonowanie rok po powstaniu pionierskiego Zakładu Teatru, Filmu i Telewizji (1973) i na rok przed uruchomieniem Zakładu Filmu i Telewizji (1975). Ważny dla dziejów polskiego filmoznawstwa etap rozwoju myśli filmowej został ukazany w całej złożoności splotu osobowego i jego dyscyplinarnej różnorodności.

Polska nauka i technika a wynalazek kinematografu i ukształtowanie współczesnego filmu

Władysław Jewsiewicki — 2024-10-01

Autor w swojej pracy badawczej interesował się relacjami techniki, nauki i sztuki. W tym tekście szuka korzeni wynalazków filmowych wyrosłych z odwiecznego ludzkiego dążenia do utrwalania życia w ruchomych obrazach. W swoich poszukiwaniach sięga do XIII w. i ówczesnych urządzeń optycznych. Szczególną uwagę kieruje na ślady wynalazków na terenach polskich. Przywołuje postać Witelona – śląskiego mnicha, fizyka, filozofa, badającego zjawiska optyczne i świetlne, w kontekście złudzeń wzrokowych i psychologii widzenia – a także Mikołaja Kopernika, związanego z Nysą astronoma Christophera Scheinera, konstruktora urządzeń astronomicznych Aleksego Sylwiusza, Jana Heweliusza i wielu innych. Pisze o latarniach magicznych i cieniach chińskich oraz aparatach do tworzenia ruchomych fotografii. Bohaterami jego artykułu są jednak przede wszystkim Kazimierz Prószyński, Jan Szczepanik i Władysław Starewicz, którzy jego zdaniem znacząco wpłynęli na techniczny rozwój kina. (Materiał nierecenzowany; pierwodruk: „Kwartalnik Filmowy” 1960, nr 40, s. 59-71).

Film i nieubłagane tryby historii

Teresa Rutkowska — 2024-10-01

Autorka opisuje sylwetkę i twórczość Władysława Jewsiewickiego, który jest uważany za pioniera prehistorii i historii polskiego kina przedwojennego. Po odzyskaniu przez Polskę państwowości w 1918 r. aż do wybuchu II wojny światowej nie powstała żadna syntetyczna historia filmu i kina, nie było też archiwum filmowego. Jewsiewicki na początku lat 50. sporządził pierwszy spis filmów fikcjonalnych, dokumentalnych, reklamowych, propagandowych, oświatowych i animowanych powstałych w latach 1896-1939 oraz tekstów o filmie, opisywał dzieje pierwszych wynalazków kinematograficznych, spisał też syntetyczne dzieje filmu niemego i dźwiękowego w Polsce przedwojennej. Kolejne pokolenia historyków filmu odwoływały się do jego prac dokumentacyjnych. Obecnie żywo rozwija się trend regionalnych historii kina przedwojennego w nurcie Nowej Historii Kina, a także w nawiązaniu do archeologii filmu i mediów z inspiracji Thomasa Elsaessera. (Materiał nierecenzowany).

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2024-10-01

Wprowadzenie do tematyki numeru.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2024-10-01

Spis treści w języku francuskim.

Kino się liczy. Zwrot obliczeniowy i metody ilościowe w badaniach nad filmem

Miłosz Stelmach — 2024-10-01

Autor tekstu proponuje krytyczną analizę obecnych trendów i potencjalnych zastosowań metod ilościowych w badaniach filmoznawczych. W tym celu przeprowadza zwięzłą rekonstrukcję podstaw metodologicznych, ścieżek rozwoju historycznego oraz kluczowych osiągnięć narzędzi statystycznych, eksperymentalnych oraz tych z zakresu humanistyki cyfrowej w odniesieniu do badań mediów audiowizualnych. Obejmuje to zarówno przegląd rozwijających się obecnie zjawisk, jak i filozoficzny namysł nad źródłami, konsekwencjami i potencjalnymi ograniczeniami badań ilościowych w obszarach tradycyjnie zajmowanych przez nauki humanistyczne. Metody ilościowe nie są przy tym traktowane jako zamiennik istniejących paradygmatów, lecz jako ich uzupełnienie, rozszerzenie, a często także inspiracja. Pozwala to zrozumieć dokonujące się obecnie przemiany całej dyscypliny, ale również zintegrować nowe narzędzia z tradycyjnymi podejściami badawczymi oraz zidentyfikować pułapki i trudności związane ze zmianą paradygmatu. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Cinema Counts: The Computational Turn and Quantitative Methods in Film Studies]

Neurogra w kino. Neuronaukowe perspektywy badania filmu

Ewelina Twardoch-Raś — 2024-10-01

Celem artykułu jest przedstawienie neuronaukowych perspektyw badania filmu. W pierwszej kolejności zostają zarysowane podstawy rozwoju badań empirycznych i konceptualnych: teoria kognitywna, koncepcja ucieleśnionego poznania, neuroestetyka oraz szczególne modele kina (kino ucieleśnione oraz kino enaktywne). Następnie, odwołując się do ustaleń Vittoria Gallesego oraz Miguela Guerry, autorka tekstu wskazuje trzy główne perspektywy rozwoju neuronaukowych badań kina: 1) częściową reinterpretację teorii i historii kina przez pryzmat nowych narzędzi badawczych, 2) badania empiryczne dotyczące technik i strategii filmowych, 3) rozwój nowych form technologicznych implementowanych do przemysłu filmowego. W dalszej kolejności zostają zaprezentowane wybrane eksperymenty z zakresu neurobadań filmu, w tym pionierski eksperyment grupy badawczej Uriego Hassona oraz badanie dotyczące identyfikacji z postaciami filmowymi przeprowadzone na podstawie serialu Gra o tron (Game of Thrones, HBO, 2011-2019). Pojawia się tu również odniesienie do badań nad montażem filmowym prowadzonych głównie przez grupę Javiera Sanz-Aznara. Autorka przedstawia je w perspektywie krytycznej, uwzględniając problem neurorealizmu. Ostatnia część artykułu zawiera analizę założeń neurofilmologii będącej próbą centralizacji rozproszonych refleksji nad neurokinem (ujęcie Adriana D’Aloii i Ruggera Eugeniego oraz krytyczna perspektywa Marii Poulaki). Autorka tekstu uzupełnia ów namysł własnymi konkluzjami co do potencjalnych kierunków rozwoju neurobadań nad kinem.

Czy da się określić, kto był królem śmiechu? Uwagi o badaniach recepcji filmu w Polsce międzywojennej

Wojciech Świdziński — 2024-10-01

Artykuł jest próbą weryfikacji jednej z tez książki Wojciecha Świdzińskiego Co było grane? Film zagraniczny w Polsce w latach 1918-1929 na przykładzie Warszawy (2015), według której to zapomniani dziś duńscy komicy Pat i Patachon cieszyli się w Polsce międzywojennej większą popularnością niż sam Charlie Chaplin. Pretekst ten służy rozważaniom nad zasadnością wykorzystania danych ilościowych w badaniach nad kinem polskim przed 1939 r., zwłaszcza nad recepcją filmu. Autor wymienia problemy towarzyszące gromadzeniu, agregacji i analizie danych numerycznych, takich jak ukryte zmienne, luki w danych oraz ich niekoherencja. Następnie przedstawia szczegółowe dane dotyczące obecności filmów z udziałem Chaplina oraz Pata i Patachona w kinach Warszawy, Krakowa i Białegostoku w latach 1925-1928. Ich analiza częściowo potwierdza postawioną tezę. Trudno jednak uznać to za argument ostatecznie przemawiający za bezwzględną skutecznością badań ilościowych w historii kina. Zdaniem autora mają one sens, o ile stanowią element możliwie szerokiej, kontekstowej analizy badanych zjawisk.

Analiza repertuarów w porównawczych badaniach kultury filmowej i telewizyjnej PRL

Konrad Klejsa — 2024-10-01

Autorzy przedstawiają, na przykładzie dwóch mikrostudiów, możliwości i ograniczenia prowadzenia badań z zakresu historii elektronicznych mediów audiowizualnych z użyciem repertuarowej bazy danych. Oba studia przypadków zawierają element komparatystyczny. Pierwszy przykład dotyczy kina i stanowi porównanie repertuarów Łodzi i Krakowa z 1959 r., ze szczególnym uwzględnieniem filmów Bergmana. Drugi zaś jest porównawczym spojrzeniem na ramówki Telewizji Polskiej w kolejnych dekadach, ze szczególnym uwzględnieniem repertuarów świąt Bożego Narodzenia. Oba studia przypadków są poprzedzone krótkimi wstępami teoretycznymi, wprowadzającymi w styl myślenia, który (jeszcze) nie upowszechnił się w polskim filmoznawstwie.

Lwowskie kina podczas II wojny światowej

Andrzej Dębski — 2024-10-01

Artykuł ukazuje funkcjonowanie kin we Lwowie podczas II wojny światowej, szczególnie w latach 1941-1944. Władze nazistowskie wprowadziły podział kin lwowskich na te dla Niemców, Polaków i Ukraińców. Kina tych trzech kategorii przyciągały zatem różnych widzów (pod względem narodowościowym), wobec których władze okupacyjne prowadziły odrębną politykę repertuarową. W artykule zostanie przeanalizowana zorientowana narodowościowo polityka filmowa władz wobec tych trzech grup oraz ich preferencje filmowe. Mniej uwagi zostanie poświęcone okresowi okupacji sowieckiej (1939-1941), chociaż nie zostanie on pominięty. Dzięki jego uwzględnieniu będzie możliwe podkreślenie pewnych różnic w podejściu sowieckich i niemieckich okupantów do polityki filmowej we Lwowie. Badania te nie byłyby efektywne bez zastosowania metod ilościowych, umożliwiających porównanie dużych zbiorów danych repertuarowych. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Lviv’s Cinemas During World War II]

W papierowym wydaniu czasopisma w tabeli na s. 119 pojawił się błąd. Załączony plik PDF zawiera tabelę z poprawnymi danymi.

Tytuły robocze. Analiza obliczeniowa praktyk w nazewnictwie filmów na polskim przykładzie

Agata Hołobut — 2024-10-01

W artykule autorzy przyglądają się historycznym trendom w praktykach tworzenia tytułów filmowych w Polsce, opierając się na badaniach ilościowych nad metadanymi filmowymi. W poszukiwaniu prawidłowości w rodzimym nazewnictwie analizują korpus 2519 filmów wyprodukowanych w Polsce do 2023 r.: badają średnią długość tytułów, dublowanie się ich, najczęstsze słowa znaczące występujące w tytulaturze typowej dla poszczególnych etapów historii polskiej kinematografii, bogactwo leksykalne i obecność nazw własnych oraz zapożyczeń w tytułach polskich produkcji. Następnie przenoszą niektóre z powyższych badań na korpus filmów obcych, których tytuły przełożono na język polski. Uwzględniają w nim 5585 filmów dystrybuowanych w Polsce w latach 1945-1989 oraz 33794 filmy, które ukazały się w Polsce po roku 1989. Autorzy porównują specyfikę tytułów oryginalnych i tłumaczonych, szukając śladów językowej interferencji. Badają również, jakie strategie przekładu dominują w Polsce od 1945 r., skupiając się na udziale tytułów w wersji oryginalnej oraz zmodyfikowanych przez dodatek lub opuszczenie wybranego elementu. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Working Titles. Computational Analysis of Film Titling Practices: A Polish Case Study]

Nietutejsza

Paulina Haratyk — 2024-10-01

Czy opowiedziane badaczce anegdoty i przesiane przez sito pamięci wspomnienia są równie ważnymi dokumentami, jak protokoły kolaudacyjne, odnalezione w państwowym archiwum? Badając ruch Amatorskich Klubów Filmowych, autorka korzystała z metod historii mówionej oraz obserwacji uczestniczącej, które znacząco różnią się od badań archiwalnych czy ilościowych metod empirycznych, przez co tym pierwszym zarzuca się brak obiektywizmu lub nierzetelność. W tekście, (nie) wpisując się w temat numeru (a może także w formułę felietonu), autorka odwołuje się do własnych wspomnień związanych z pierwszym zetknię- ciem z kinem amatorskim, by rozważyć zasadność, charakter oraz naukowość tych podejść badawczych. Pokazuje, w jaki sposób wybór metodologii determinuje zarówno perspektywę, jak i sposób zrozumienia badanego tematu. Skupia się na wyzwaniach i trudnościach stosowania tego rodzaju metod, w tym przede wszystkim konieczności zmiany podejścia, a także zachowania samej badaczki. (Materiał nierecenzowany).

Inhalt

Ewa Fiuk — 2024-10-01

Spis treści w języku niemieckim.

Piracka modernizacja

Piotr Sitarski — 2024-10-01

Artykuł jest recenzją książki Mirosława Filiciaka i Patryka Wasiaka Weź pan Rambo! Społeczna historia magnetowidów w Polsce (2022). Jej autorzy omawiają okres „rewolucji wideo”, analizując zmiany społeczne, które towarzyszyły pojawianiu się i rozpowszechnieniu magnetowidów w naszym kraju. W tym celu sięgają po teorię postkolonialną, koncepcje obiegów kultury, a także inspiracje z obszaru archeologii mediów, opierając swoje rozważania na bogatym materiale prasowym i na wywiadach. Autorzy łączą szeroko zakreślony obraz epoki z wielością szczegółów i konkretnych ustaleń. Książka jest znakomitym wprowadzeniem do badań nad historią wideo w Polsce.

Jan Švankmajer – w poszukiwaniu pełni

Ewa Ciszewska — 2024-10-01

Książka Marty Maciejewskiej Dialektyka formy. Pełnometrażowe filmy fabularne Jana Švankmajera (2023) jest próbą udowodnienia tezy, że w pełnometrażowych produkcjach Švankmajera dochodzi do inkorporacji języka tych filmów przez surrealistyczny język krótkiego metrażu, w wyniku czego powstaje zupełnie nowa, oryginalna forma filmowa. Proponowaną hipotezę z powodu słabego ugruntowania teoretycznego i zbyt rozbudowanej części opisowej filmów udaje się obronić jedynie w minimalnym stopniu. Niemniej książka Maciejewskiej stanowi kluczową pozycję dla pragnących zapoznać się z kompletną sylwetką twórczą jednego z najbardziej fascynujących artystów współczesnego kina.