Kwartalnik Filmowy

Od redakcji

Karolina Kosińska — 2021-05-13

Wprowadzenie do tematyki numeru.

O filmach, które chciały widzieć inaczej. W kręgu Bauhausu

Andrzej Gwóźdź — 2021-05-13

Autor podejmuje próbę określenia zjawiska techniki filmowej w „punkcie zero kina” w odniesieniu do filmów powstałych w kręgu „nowego widzenia” Bauhausu na przełomie lat 20. i 30. XX w. (Amateurfilm Dessau Ivany Tomljenović z 1930 r. oraz filmów Lászla Moholya-Nagya, zwłaszcza Architects’ Congress. Film Diary z 1933 r.). Zjawisko to polega na ignorowaniu standardów technicznych medium bądź (i) ich kwestionowaniu do tego stopnia, że mamy do czynienia z manifestacyjnym obnażaniem idei rozwoju jako negatywnego wzorca odniesienia, niekiedy wręcz z jej całkowitym odrzuceniem. Omawiane filmy przeciwstawiają wizualności – jako sposobowi zarządzania autorytetem władzy – prawo do patrzenia (oparte na „kontrwizualności”), co wyraża się zwłaszcza w inscenizowaniu widzenia jako tego, co i jak jest widziane. Chodzi o stan medium, w którym praktyki postrzegania nie zostają zawłaszczone przez konstrukcje wizualne, bo maszyna społeczna nie uzgodniła jeszcze funkcjonowania maszyny fotograficzno-filmowej, w rezultacie powstaje wrażenie inscenizacyjnego i reżyserskiego ubóstwa.

W poszukiwaniu genealogii kina – skiagrafie i proces skiagraficzny

Robert Jarosz — 2021-05-13

Artykuł jest próbą wytyczenia genealogii medialnej, do której należy kino oraz podobne do niego media czy zjawiska. Wykorzystując metodologię archeologii mediów, autor przywołuje problemy terminologiczne i logiczne, jakie wiążą się z próbami wpisania kina w nadrzędny porządek medialny. Przykładem jednostkowym może być popularne pojęcie „praktyk ekranowych” Charlesa Mussera, przypisywane Nowej Historii Kina jako jedno z jej osiągnięć. Następnie opierając się na kluczowych tu założeniach interdyscyplinarnych, autor wyprowadza własną propozycję terminu „skiagrafii”, czerpiąc nazwę ze starogreckiego typu malarstwa. Większą część artykułu zajmuje charakterystyka poszczególnych gałęzi takiej medialnej genealogii oraz opis mechanizmów jej rozwoju, co autor nazywa procesem skiagraficznym.

Wiwisekcja wczesnego kina. Eksperymenty na zwierzętach i początki przemysłu filmowego

Marta Stańczyk — 2021-05-13

Autorka opisuje relacje początków istnienia medium filmowego z badaniami fizjologów. W obu przypadkach postawa wobec zwierząt i ich życia wskazuje, że obszary te łączy wspólny dyskurs przemocowy – chociaż nie zawsze oczywisty, to jednak immanentnie związany z wykorzystywaniem przez człowieka swojego wyższego statusu kulturowego. Zwierzęta są traktowane jako materiał, który jest przez człowieka eksploatowany w sposób nieograniczony, a widowisko sankcjonuje tę eksploatację. Celem artykułu jest przyjrzenie się początkom historii kina w poszukiwaniu przykładów obecności zwierząt w filmie oraz wyznaczenie paraleli z przeprowadzanymi na nich eksperymentami. Autorka analizuje przykłady wczesnego kina – od Wyjścia robotników z fabryki (1895) Louis Lumière’a, przez Walczące koty (1894) Williama K. L. Dicksona, po Porażenie słonia prądem (1903) Edwina S. Portera – umieszczając je we współczesnym kontekście badań posthumanistycznych, szczególnie zaś animal studies.

Dotknięcie filmu. Techniczne uwarunkowania obecności filmu w muzeum

Rafał Syska — 2021-05-13

Tematem artykułu jest analiza wpływu nowoczesnych technik cyfrowej audiowizualności na praktyki wystawiennicze – zwłaszcza w obszarze ekspozycji filmowych. W tym kontekście kluczowa dla wywodu jest antynomia dystans – bliskość, a także swoboda wprawionego w ruch odbiorcy. Przedmiotem badań jest pięć obszarów instytucjonalizowania się cyfrowego nie-filmu: sztuka nowych mediów, film galeryjny, cyfrowe techniki nowego muzealnictwa, wystawy narracyjne i filmowe. W nich objawia się pięć praktyk komunikacyjnych poszerzających działania w sferze interaktywności: immersyjność, responsywność, haptyczność, parateksty i wszechobecność. Konkluzją artykułu jest refleksja na temat instytucji muzeum cyfrowego.

Obraz, technologia i film polski. Dziworski, Rybczyński i Królikiewicz

Michał Dondzik — 2021-05-13

Artykuł jest próbą spojrzenia na filmy Na wylot (1973), Wieczne pretensje (1975) i Tańczący jastrząb (1978) Grzegorza Królikiewicza przez pryzmat techniki filmowej. W artykule autor przywołuje wspomnienia operatorów tychże filmów: Bogdana Dziworskiego i Zbigniewa Rybczyńskiego, uzupełniając je relacjami innych osób zaangażowanych w twórczy i technologiczny proces powstawania dzieł. Zebrane po latach wspomnienia filmowców zostają skonfrontowane z relacjami prasowymi z planów produkcji, a także dokumentami znalezionymi podczas szeroko zakrojonej kwerendy archiwalnej. Celem artykułu jest odsłonięcie relacji między artystycznymi aspiracjami operatorów i reżysera a technicznymi możliwościami kinematografii Polski Ludowej.

Drugi przełom dźwiękowy? Magnetofon Nagra i przemiany dźwięku filmowego w epoce postklasycznej

Miłosz Stelmach — 2021-05-13

Celem autora jest przybliżenie wpływu, jaki wywarł na kinematografię Stefan Kudelski i stworzona przez niego marka magnetofonów Nagra. Zwłaszcza skonstruowana pod koniec lat 50. Nagra III stała się niezwykle popularna wśród filmowców (wraz z innymi przełomowymi wynalazkami tego okresu), przyczyniając się do powstania nowego typu kina dokumentalnego, a także wpływając na metody produkcji fabularnej. Magnetofony marki Nagra na blisko trzy dekady stały się branżowym standardem, współtworząc takie ruchy jak francuska Nowa Fala czy Nowe Hollywood i tym samym biorąc znaczący udział w kształtowaniu się estetyki kina postklasycznego, wprowadzającego nowy rodzaj filmowego realizmu, a także znacznie większą swobodę w operowaniu dźwiękiem. Ten istotny epizod z historii techniki filmowej stanowi pretekst do ukazania tego, w jaki sposób postęp techniczny może stanowić przyczynek do przemian organizacji produkcji, praktyk branżowych, a także rozwiązań stricte artystycznych.

Techniki audiowizualnej rewitalizacji przeszłości – „I młodzi pozostaną” Petera Jacksona

Antoni Michnik — 2021-05-13

Przedmiotem artykułu jest analiza filmu dokumentalnego Petera Jacksona I młodzi pozostaną (2018), powstałego na podstawie archiwalnych materiałów filmowych z okresu I wojny światowej. Autor przygląda się pracom nad tymi materiałami, pokazując, że zabiegi dokonane przez zespół Jacksona wykraczają poza restaurację filmu, i proponując kategorię rewitalizacji jako adekwatną do opisu dokonanych przekształceń. Przeprowadzona analiza decyzji artystycznych podjętych przez Jacksona odsłania konteksty oraz celowość zastosowanych zabiegów (scenariusz, wybór palety kolorystycznej itd.), a także umieszcza prace nad ścieżką dźwiękową w kontekście współczesnych praktyk rekonstrukcji historycznych pejzaży dźwiękowych. W zakończeniu autor omawia immersyjność I młodzi pozostaną na tle współczesnych praktyk audiowizualnych instytucji muzealnych oraz historycznych początków kina, dowodząc tezy, że dokument Jacksona w większej mierze poświęcony jest samej kinematografii oraz pamięci Wielkiej Wojny niż historii.

Drugie (cyfrowe) życie filmów Orsona Wellesa

Małgorzata Kozubek — 2021-05-13

W świetle najnowszych badań archiwalnych historia życia i twórczości Orsona Wellesa nie jest już tak enigmatyczna i tajemnicza jak w poprzednich dekadach, jednak za sprawą nowych odkryć oraz kolejnych premier filmów odrestaurowanych i ukończonych po śmierci reżysera nadal pozostaje gorącym tematem dla jego biografów. Autorka śledzi wpływ procesu technologicznego na końcowy kształt przywróconych do życia dzieł Wellesa głównie na przykładzie Drugiej strony wiatru (2018) – ostatniego filmu reżysera oraz Too Much Johnson (1938) – odnalezionego w 2013 r. jego średniometrażowego debiutu. Wybór tych tytułów podyktowany jest z jednej strony tym, że w obu przypadkach technologia odegrała bardzo istotną rolę, z drugiej – oba te filmy nie zostały jeszcze dogłębnie opisane.

Zakamarki (nie)widzialnych miast. Techniki obrazowania 3D na przecięciu archeologii, architektury i filmu

Maciej Stasiowski — 2021-05-13

Sukces serii produkcji BBC i PBS zatytułowanych Niewidzialne miasta Włoch (2017), Niewidzialne miasta starożytności (2018) czy Pompeje: Nowe tajemnice ujawnione (2016) jest jednocześnie sukcesem współpracy twórców z grupą ScanLab, która wykorzystuje urządzenia typu LiDAR oraz technologie obrazowania trójwymiarowego do zobrazowania estetyki analizy przestrzennej. Wizualizowanie topografii miejskiej – wraz z jej podziemnymi formacjami, wcześniej niezarejestrowanymi w dokumentacji – stworzyło okazję do eksponowania sposobu działania zaawansowanej techniki w tworzeniu spójnego obrazu przeszłości. Autor koncentruje się na metodzie wizualizowania tych wcześniej niedostępnych przestrzeni oraz na strategiach zanurzania widza w tej reprezentacji/symulacji, a przy tym oscyluje między skrajnymi poglądami na problematykę zachowania/odtwarzania dziedzictwa materialnego, jakie wypracowali Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc i John Ruskin. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Nooks and Crannies in Visible Cities: 3D Re-imagining Techniques for Archaeology and Architecture in Film]

Robinson w Anglii. Rozmowa z Patrickiem Keillerem

Artur Piskorz — 2021-05-13

Patrick Keiller, brytyjski artysta i reżyser, jest autorem pięciu filmów krótkometrażowych oraz trzech esejów filmowych: London (1994), Robinson in Space (1997) i Robinson in Ruins (2010). Głównymi bohaterami tych ostatnich utworów są Robinson oraz jego bezimienny towarzysz – narrator. Obaj wyprawiają się do miejsc niemal zupełnie pozbawionych ludzkiej obecności i aktywności, eksplorując ich znaczeniowy i mitotwórczy potencjał. Filmowe eseje Keillera stanowią wieloznaczne opowieści zgłębiające takie zagadnienia jak produkcja przestrzeni, funkcjonowanie pamięci czy uczucie nostalgii. „Dryfowanie”, rozumiane jako gra przestrzennych i werbalnych skojarzeń, odsłania również fascynację Keillera architekturą, którą rejestruje, w innowacyjny sposób operując środkami filmowymi. Tekst stanowi zapis dwóch rozmów przeprowadzonych z Patrickiem Keillerem w Oxfordzie we wrześniu 2018 i 2019 r. [artykuł opublikowany w języku angielskim jako: Robinson in England: A Conversation with Patrick Keiller]

„Widzieć jasno w zachwyceniu”

Tadeusz Szczepański — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesorze Wiesławie Juszczaku (1932-2021).

Najintensywniej i najswobodniej być

Urszula Makowska — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesorze Wiesławie Juszczaku (1932-2021).

Onodrim z Fangornu

Grzegorz Nadgrodkiewicz — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesorze Wiesławie Juszczaku (1932-2021).

Alicja już tu nie mieszka...

Grażyna Stachówna — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesor Alicji Helman (1935-2021).

Pani Profesor

Teresa Rutkowska — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesor Alicji Helman (1935-2021).

Wspomnienie Alicji Helman, cokolwiek osobiste, z czasów jej śląskiej przystani

Andrzej Gwóźdź — 2021-05-13

Wspomnienie o Profesor Alicji Helman (1935-2021).

Czy artyście wolno być przestępcą? Kilka pytań bez odpowiedzi

Marcin Giżycki — 2021-05-13

Czy mamy bojkotować ważne filmy tylko dlatego, że ich autorom/autorkom coś się zarzuca? Czy mamy poddawać ostracyzmowi dzieła artystów/artystek, którzy w pewnym momencie swojego życia opowiedzieli się po stronie zbrodniczych reżimów? Czy mamy usuwać pomniki z publicznych przestrzeni, bo powstały w niesłusznej sprawie, nawet jeśli są ważne z punktu widzenia historii sztuki? Czy można oceniać wartość dzieł sztuki przez pryzmat życia ich twórców/twórczyń. Te i podobne pytania zadaje Marcin Giżycki i pozostawia je bez odpowiedzi, przypominając, że już Roland Barthes pisał, iż ukończone dzieło odrywa się od autora i zaczyna żyć własnym życiem.

Kapitał niejedno ma imię… Przemysł filmowy w świecie przedcovidowym

Arkadiusz Lewicki — 2021-05-13

Artykuł jest recenzją książki Marcina Adamczaka Kapitały przemysłu filmowego. Hollywood, Europa, Chiny (2020). Autor monografii opisuje w niej sposoby funkcjonowania współczesnego rynku filmowego. Książka składa się z trzech rozdziałów dotyczących: hollywoodzkiego systemu kinematograficznego, od jego początków do czasów obecnych; europocentrycznego podsystemu festiwalowego opartego na budowaniu prestiżu społecznego, kulturowego i symbolicznego; oraz wzrastającej roli Chin w pejzażu współczesnej produkcji i dystrybucji filmów. Książka zawiera też propozycje metodologiczne, które mogą być wykorzystywane w dalszych badaniach dotyczących nie tylko działania rynku filmowego, ale również innych przemysłów kreatywnych, choć nie sposób przewidzieć, czy w świecie postcovidowym rynki te będą funkcjonowały według zasad opisanych w książce Adamczaka.

O modernizmie wyczerpanym

Marcin Adamczak — 2021-05-13

Artykuł jest recenzją książki Miłosza Stelmacha Przeczucie końca. Modernizm, późność i polskie kino (2020). Recenzja zawiera opis struktury publikacji – jej część pierwsza stanowi refleksję nad modernizmem w kinie, a druga przynosi bogaty materiał historyczny związany z późnym modernizmem w kinie polskim lat 70. i 80. Recenzent wskazuje na dużą wagę przywiązywaną przez autora do zagadnień instytucjonalnych oraz na szczególnie oryginalne pomysły związane z uwzględnieniem podziału na centrum i peryferie w globalnej dystrybucji prestiżu i kapitału symbolicznego za pośrednictwem festiwali filmowych. Autor książki przekonująco wykorzystuje też Deleuzjańskie i Derridiańskie (hauntologia) koncepcje, aplikując je twórczo do rzeczywistości kina polskiego. Stelmach w wielu aspektach proponuje nowy język dyskusji o kinie polskim ostatnich dekad ubiegłego stulecia.

Co się wydarzyło w Brighton

Piotr Zwierzchowski — 2021-05-13

Michał Pabiś-Orzeszyna w książce Zwrot historyczny w badaniach filmoznawczych (2020) opisuje bardzo szczegółowo i precyzyjnie historie (w liczbie mnogiej) tytułowego zjawiska. Pokazuje towarzyszące mu inspiracje i metodologie, sytuuje je w różnych kontekstach, następnie poddaje wnikliwej krytyce, rekonstruując również spory między przedstawicielami – wydawałoby się – tego samego nurtu. Otrzymujemy nader kompetentny, starannie przemyślany przewodnik po Nowej Historii Kina/Nowej Historii Filmu, wdzierający się pod powierzchowne i unifikujące odczytania. Autor ma jednak większe ambicje niż tylko przedstawienie zwrotu historycznego w badaniach filmoznawczych. Jeśli przybliża czytelnikowi wspomniane spory o to, jak pisać o wczesnym kinie, czyni z tego punkt wyjścia do refleksji nad zagadnieniem bardziej fundamentalnym. Jego książka stanowi bowiem również głos w refleksji nad metodologią i samoświadomością humanistyki.

Table des matières

Teresa Rutkowska — 2021-05-13

Francuski spis treści.