Czy „Sąsiedzi” opowiadają o sąsiadach? Filmowa wizja bydgoskiego września 1939

Piotr Zwierzchowski

Abstrakt

Film Aleksandra Ścibora-Rylskiego pt. Sąsiedzi z 1969 miał być obrazem upamiętniającym wydarzenia, jakie miały miejsce 30 lat wcześniej w Bydgoszczy, na przełomie sierpnia i września 1939 roku. Wydarzenia te polska strona nazwała dywersją mniejszości niemieckiej, a niemiecka zaś masakrą niemieckiej cywilnej ludności miasta. Nagle sąsiedzi wystąpili przeciw sąsiadom i do dziś toczą się historyczne spory, kto był tutaj prześladowcą a kto ofiarą. Zwierzchowski akcentuje potencjał jaki był do wykorzystania przy realizacji filmu. Przedwojenna Bydgoszcz to miasto na pograniczu dwóch kultur, polskiej i niemieckiej, tak więc skomplikowane i niejednoznaczne relacje między narodami mogłyby się stać fantastycznym materiałem do analizy. Film Ścibora-Rylskiego poszedł jednak w innym kierunku. Zamiast zgłębiać złożoność sąsiedzkich stosunków uprościł je i sprowadził do biało-czarnego schematu dobro/zło, gdzie pierwsze jest zawsze przyporządkowane Polakom, a drugie Niemcom. Według autora celem Sąsiadów była czysta propaganda, i to propaganda antyniemiecka, charakterystyczna dla Polski lat 60. Dychotomiczne podziały i stereotypowość filmu wpisuje się w panujący wówczas nurt antygermanizmu bezwzględnie propagujący pogląd, że Niemcy są odwiecznym wrogiem Polski. Tak więc perspektywa czasu realizacji, lat 60, nie tyle oferuje dystans do opowiadanej historii, ale raczej narzuca gotową, spreparowaną interpretację ideologiczną.