Uśmiech Stalina, czyli jak polubić socrealizm

Marek Hendrykowski

Abstrakt

Autor dokonuje precyzyjnej analizy filmu Grigorija Aleksandrowa Świat się śmieje jako arcydzieła zakamuflowanej propagandy socrealistycznej. Zastanawia się, jak tego rodzaju film, ekscentryczny, anarchistyczny, szyderczy, mógł wejść na ekrany w Związku Radzieckim, a w dodatku zyskać zgodę na tak szerokie rozpowszechnianie zagranicą, mimo pełnej oburzenia reakcji rodzimej krytyki filmowej. Pierwszą przyczynę tego sukcesu, który nastąpił pozornie na przekór oficjalnej polityce kulturalnej, autor upatruje w przychylności Stalina, dla którego był to jeden z ulubionych filmów. Nie działo się to bez przyczyny. Reżyser po mistrzowsku skorzystał z tradycji kina hollywoodzkiego i z osiągnięć europejskiej awangardy filmowej i skonfigurował je tak, by zyskały rosyjski koloryt i wyśmienicie przemawiały do jak najszerszej widowni. Dobrał zdolnych aktorów, którzy stworzyli parę wszechstronnie utalentowanych plebejskich bohaterów. Rzeczywistość przedstawiona w filmie jest idealną krainą wiecznej szczęśliwości, która nie ma nic wspólnego z realiami, ale rejestruje dążenie do upragnionego komunizmu. Mechanizmem, który napędza energię tego świata, jest muzyka, wpadająca w ucho i dynamiczna, ona sprawia, że bohaterowie stają się niepokonani i osiągają upragniony cel. Wreszcie na szczęście dla filmu ukazał się on w odpowiednim momencie historycznym, gdy projekt ideologiczny socrealizmu nie funkcjonował tak bezwzględnie. Mimo to film ten jest wykładnią zniewolenia twórczego w systemie totalitarnym.