Rzeczywistość obrazu – obraz rzeczywistości albo jak wczesne kino zawłaszczało świat w obrazie

Andrzej Gwóźdź

Abstrakt

Autor zauważa, że filmoznawstwo (zwłaszcza polskie) poświęcało dotychczas zbyt mało uwagi obrazowej naturze filmu, jakby zapominając, że po mise-en-scene nieuchronnie następuje mise-en-images (które w kinie cyfrowym przybiera formę mise-en-pages). W poniższym tekście Gwóźdź zajmuje się najwcześniejszym okresem kina, z epoki jarmarcznej czy variété. Jego rozważania dotyczą między innymi tak zwanych filmów lokalnych, czyli realizowanych w danym regionie, przez miejscowych lub przyjezdnych operatorów. Rejestrowały one bieżące zdarzenia z udziałem mieszkańców i dla nich były wyświetlane. Były swojego rodzaju otwartym oknem, przez które można było patrzeć w lustro. Gwóźdź opisuje zachowania filmowanych osób, które przed kamerą usiłują zwrócić na siebie uwagę, przybierając rozmaite pozy, wedle własnych pomysłów albo realizując instrukcje reżysera i poddając się zaleceniom jego pomocników, których zadaniem było takie budowanie scenerii, by pomieściła się ona na ekranie i na krótkiej, sklejonej w pętlę taśmie. Zdarzało się, że owo „okno” wprawiano w ruch, umieszczając kamerę na samochodzie. W tej fazie kina brak jednak jeszcze świadomości istnienia przestrzeni pozakadrowej. Liczyło się tylko to, co zostało pokazane, umieszczone w obrazie. Z jednym wyjątkiem, jakim były popularne wówczas tzw. filmy rentgenowskie, pierwsze, które pokonywały tabu niewidzialnego. Godna rozważenia staje się sytuacja, kiedy to obraz kinematograficzny demonstruje obraz rentgenowski na zasadzie temporalnej i przestrzenne „mise-en-abyme” – obrazu jednego medium w obrazie drugiego medium, a widz uświadamia sobie, że ma do czynienia z rzeczywistością ujętą w ramy obrazu. Takie filmy były często pokazywane na jarmarkach jako osobliwość. Już u swego zarania kino zmagało się więc z materią - czyli z ruchomym obrazem, konserwującym czas i pamięć.