Bezcielesny wróg

Rafał Marszałek

Abstrakt

Tekst jest zapisem wystąpienia na międzynarodowej konferencji „Powstanie Warszawskie w kontekście stosunków polsko-niemieckich”, która odbyła się w Warszawie w dniach 30 marca – 1 kwietnia 2007 r. Rafał Marszałek stawia w nim tezę, że z należących do nurtu szkoły polskiej wybranych dział Andrzeja Wajdy, Kazimierza Kutza i Andrzeja Munka wyłania się najpierw wróg bezzębny, potem wróg bezcielesny. Nie ma w nich natomiast miejsca dla wroga absolutnego, nie ujawnia się w nich nienawiść do Niemców jako najeźdźców i okupantów. Tak dzieje się np. w Kanale, w którym zagłada powstańczego oddziału zobrazowana została w języku symbolicznym; w Ostinato lugubre – drugiej noweli Eroiki, gdzie Niemcy jako wróg nie są demonicznym upostaciowaniem opresji; ale także w noweli Pies z Krzyża Walecznych – tu bohater oszczędza życie psu, pilnującemu kiedyś więźniów w Oświęcimiu, uświadomiwszy sobie, że niewinne zwierze nie może symbolizować bezcielesnego, nieznanego Niemca. Marszałek zauważa, że taka dematerializacja wroga nie wypływa z przebaczenia, lecz raczej ze szczególnego instynktu samozachowawczego.