Puste miejsce. Strategie autobiograficzne w filmie dokumentalnym o Zagładzie
Katarzyna Mąka-Malatyńska
kwartalnik.filmowy@ispan.plUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Polska)
Abstrakt
Podstawą autobiografizmu w sztuce jest pewna umowa między twórcą a widzem, słuchaczem czy czytelnikiem. Na mocy tej umowy tekst kulturowy może zostać odczytany jako zapis doświadczeń autora. Zrozumieć tekst w taki sposób można tylko wtedy, gdy biografia artysty jest powszechnie znana i funkcjonuje jako tekst społeczny. Jak twierdzi Mąka-Malatyńska, w filmie dokumentalnym o Holocauście konwencja autobiografizmu stosowana jest raczej rzadko, co wydaje się konsekwencją oporu psychicznego twórców przed opisywaniem własnych przeżyć związanych z Zagładą, a także niezwykłej mocy obrazów, w których przyszłość przywracana jest do życia. Tak więc w ścisłym sensie zaledwie kilka filmów dokumentalnych można uznać za autobiograficzne. Autobiografia łącząca się z doświadczeniem Holocaustu to główny temat twórczości Miry Hamermesh i Mariana Marzyńskiego. Jeśli przyjmiemy mniej ścisłe kryteria, za autobiograficzne uznać można także filmy współrealizowane przez ocalałych z Zagłady, których są głównymi bohaterami i narratorami i w których ich opowieści decydują o konstrukcji filmów. Do nich należy chociażby Miejsce urodzenia Pawła Łozińskiego (1992). Częściej motywy autobiograficzne wykorzystywane są w filmach fabularnych, choć w takich przypadkach trudno mówić o autobiografizmie w ścisłym tego słowa znaczeniu. W tego rodzaju sytuacjach filmowiec – jak Roman Polański w Pianiście (2002) – ukrywa się za czyjąś historią, opowiadając w ten sposób o własnych przeżyciach i emocjach.
Słowa kluczowe:
autobiografizm, Mira Hamermesh, Marian Marzyński, HolokaustBibliografia
Ankersmit Frank, Postmodernistyczna „prywatyzacja” przeszłości, tłum. M. Zapędowska, w: Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, red. E. Domańska, Kraków 2004, s. 387, 407.
Google Scholar
Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie, tłum. A. Szostkiewicz, Kraków 1987.
Google Scholar
Bielas Katarzyna, Miejsce dochodzenia, „Gazeta Wyborcza” 1993, nr 247 (21 października 1993).
Google Scholar
Bruss Elizabeth, Eye for I: Making and Unmaking Autobiography in Film, w: Autobiography: Essays Theoretical and Critical, red. J. Olney, Princeton 1980.
DOI: https://doi.org/10.1515/9781400856312.296
Google Scholar
Czermińska Małgorzata, Autobiografia i powieść, czyli pisarz i jego postacie, Gdańsk 1987, s. 11.
Google Scholar
Hendrykowski Marek, Spór o autorstwo dzieła filmowego, w: Autor w filmie. Z dziejów ewolucji filmowych form artystycznych, red. M. Hendrykowski, Poznań 1991, s. 49.
Google Scholar
Hirsch Joshua, Afterimage. Film, Trauma and the Holocaust, Philadelphia 2004, s. 111-139.
Google Scholar
Jakubowska Wanda, Dwa debiuty oddzielone w czasie, w: Debiuty polskiego kina, red. M. Hendrykowski, Konin 1998, s. 17.
Google Scholar
Korczak Janusz, Pamiętnik, w: Pisma wybrane, red. A. Lewin, Warszawa 1978, s. 350.
Google Scholar
Kracauer Siegfried, Teoria filmu. Wyzwolenie materialnej rzeczywistości, tłum. W. Wertenstein, Gdańsk 2008, s. 344-345.
Google Scholar
Lejeune Philippe, Pakt autobiograficzny, „Teksty” 1975, nr 5, s. 204.
Google Scholar
Leociak Jacek, Tekst wobec Zagłady (O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997, s. 25.
Google Scholar
Levi Primo, Revisiting the Camps, w: The Art of Memory. Holocaust Memorials in History, red. J. E. Young, New York 1994, s. 184.
Google Scholar
Lubelski Tadeusz, Autor jako bohater, w: Autor w filmie. Z dziejów ewolucji filmowych form artystycznych, red. M. Hendrykowski, Poznań 1991, s. 85.
Google Scholar
Majewski Tomasz, Zobaczyć Gorgonę. Siegfried Kracauer i teoria filmu po Zagładzie, „Kwartalnik Filmowy” 2009, nr 67-68, s. 42-55.
Google Scholar
Marzyński Marian, Sennik polsko-żydowski, Warszawa 2005, s. 16-17, 231.
Google Scholar
Mencwel Andrzej, Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia, Warszawa 2006, s. 326, 329.
Google Scholar
Odbijam się w lustrze Ameryki, z Marianem Marzyńskim rozmawia Marcin Giżycki, „Kino” 1993, nr 8.
Google Scholar
Polański Roman, Polacy. Żydzi. Niemcy, rozm. Marek Beylin i Adam Michnik, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 121 (25 maja 2002).
Google Scholar
Rees Laurence, Auschwitz i „ostateczne rozwiązanie”, tłum. P. Stachura, Warszawa 2006.
Google Scholar
Rosenfeld Alvin H., Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze Holocaustu, tłum. B. Krawcowicz, Warszawa 2003.
Google Scholar
Sen o Zagładzie. Jak biedni Polacy patrzą na getto, w: Publicystyczny komentarz socjologów. Analizy – polemiki – wywiady, red. E. Domańska, A. Ostrowska, Warszawa 2006, s. 418.
Google Scholar
Sławiński Jerzy, Autobiografia, w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1998, s. 50.
Google Scholar
Stachówna Grażyna, Powrót do początku, „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 24 (16 czerwca 2002).
Google Scholar
Szpakowska Małgorzata, Zło, „Dialog” 2002, nr 12.
Google Scholar
Małgorzata Czermińska, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków 2000.
Google Scholar
Autorzy
Katarzyna Mąka-Malatyńskakwartalnik.filmowy@ispan.pl
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
Adiunkt w Zakładzie Filmu i Telewizji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wykłada historię filmu polskiego i analizę dzieła filmowego. W obszarze jej zainteresowań znajduje się polski film dokumentalny oraz literatura faktu. Przygotowuje rozprawę Przedstawienia Holocaustu w polskim filmie i współredaguje tom Zobaczyć siebie. Polski film dokumentalny przełomu wieków. Autorka książek: Krall i filmowcy (2006), Europa Europa (2007), Ludzie polskiego kina: Agnieszka Holland (2009).
Statystyki
Abstract views: 23PDF downloads: 12
Licencja
Prawa autorskie (c) 2011 Katarzyna Mąka-Malatyńska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W wydaniach od 105-106 (2019) do 119 (2022) wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Kwartalniku Filmowym”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
