Dominikańskie procesje różańcowe i tradycja śpiewanych różańców na ziemiach polskich w świetle procesjonału PL-Kd 75L oraz innych źródeł XVIII i początku XIX wieku
Dominika Grabiec
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-4350-3188
Abstrakt
Procesjonał sygn. 75L z krakowskiego Archiwum Polskiej Prowincji oo. Dominikanów jest prawdopodobnie jedynym zachowanym rękopiśmiennym procesjonałem dominikańskim z czasów potrydenckich. Pomimo skromnych rozmiarów jest to księga szczególna ponieważ zawiera unikatowy zapis czytań, modlitw i śpiewów przeznaczonych na uroczystą procesję w święto Obrzezania oraz czytań na procesję w święto Różańca, a także liczne wzmianki o aktywnym udziale Arcybractwa Różańcowego, prowadzącego śpiew różańca w trakcie pochodu także w święto Bożego Ciała oraz pieśni wielkanocnych podczas procesji rezurekcyjnej. Rękopis mógł powstać w drugiej połowie XVIII w., na co wskazują m.in. jego cechy kodykologiczne oraz warianty tekstów modlitw różańcowych zbieżne z wersją zamieszczoną w drukowanym modlitewniku z 1752 r. Każdy z sześciu odnalezionych podczas kwerendy przekazów różańców różni się w jakimś stopniu od pozostałych wariantami językowymi, kolejnością oraz ilością modlitw, wskazówkami dotyczącymi sposobu jego odmawiania, a nawet treścią wybranych strof pieśni. Ta rozbudowana, śpiewana forma różańca, przypominająca godziny brewiarzowe, ukształtowała się na początku XVII w. w Rzymie, następnie upowszechniła w całych Włoszech, a później także w innych krajach. Do Polski dotarła ona najpóźniej na początku XVIII w. i została przetłumaczona w całości z języka łacińskiego na polski, także gregoriański hymn zastąpiony został jego polskim tłumaczeniem z nową melodią. W polskiej wersji dodane zostały też pieśni poprzedzające każdą z części oraz krótkie śpiewane strofy zastępujące medytacje poprzedzające poszczególne tajemnice różańcowe. O powszechnej znajomości śpiewanych różańców w dawnej Polsce świadczą nie tylko zachowane egzemplarze drukowanych modlitewników i śpiewników, wydawane w różnych ośrodkach, m.in. w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie, ale także wzmianki o nich w Opisie obyczajów Jędrzeja Kitowicza oraz w dominikańskim Procesjonale 75L.
Słowa kluczowe:
procesjonał, procesja, bractwa różańcowe, dominikanie, modlitwa różańcowa, liturgia potrydencka, chorałBibliografia
Augustyniak, Bogna. „Sekwencje mszalne w czesko-polskiej prowincji franciszkańskiej XIII ‒XIV wieku: wybrane zagadnienia”. Saeculum Christianum 7, nr 2 (2000): 101‒145.
Google Scholar
Baranowski, Zenon Łukasz, opr. Księga cudów i łask Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Janowie Lubelskim. Zamość: Wydawnictwo Atut, 2014.
Google Scholar
Bebak, Marek. Franciszek Lilius. Życie i twórczość na tle epoki. Kraków: Musica Iagellonica, 2018.
Google Scholar
Blasel, Carl. Geschichte der Rosenkranzbruderschaft bei St. Adalbert in Breslau. Breslau: Schlesisches Pastoralblatt, 1912.
Google Scholar
Budka, Włodzimierz. „Papiernie w Nowym Stawie i Radomyślu”. Przegląd Biblioteczny 3, nr 3 (1929): 520‒524.
Google Scholar
Czyżewski, Krzysztof J., Marek Walczak. „Oprawa artystyczna świąt i uroczystości Arcybractwa Różańcowego w kościele dominikanów w Krakowie”. Rocznik Historii Sztuki 45 (2020): 59‒84.
Google Scholar
Gałuszka, Tomasz. „Dominikanie w Krakowie, czy w Opatowcu? W poszukiwaniu pierwszego Bractwa Różańcowego w średniowiecznej Małopolsce”. Nasza Przeszłość 113 (2010): 281‒293.
Google Scholar
Gałuszka, Tomasz. „Nowe badania nad średniowiecznymi nagrobkami w klasztorze dominikanów krakowskich”. W: Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. Anna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak, 423‒442. Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013.
Google Scholar
Gruszczak, Gabriela. „Arcybractwo Różańca Świętego przy kościele pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Wawrzeńczycach”. Nasza Przeszłość 130 (2018): 127‒152.
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2018.130.127-152
Google Scholar
Jasiewicz, Jan Jerzy. „Processionale cisterciense – S II 56 z Archiwum Diecezjalnego w Oliwie”. Studia Gdańskie 24 (2009): 235‒251.
Google Scholar
Kałamarz, Wojciech. „W poszukiwaniu pierwotnej melodii – najstarsze, śpiewnikowe wersje melodyczne Gorzkich żali”. W: Perły muzyki kościelnej: chorał gregoriański i „Gorzkie żale”, red. Robert Tyrała, Wojciech Kałamarz, 87‒102. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT , 2007.
Google Scholar
Kitowicz, Jędrzej. Opis obyczajów za panowania Augusta III. Warszawa: PIW , 2003.
Google Scholar
Kochaniewicz, Bogusław. „Wkład dominikanów w rozwój modlitwy różańcowej”. Teologia Praktyczna 11 (2010): 135‒151.
DOI: https://doi.org/10.14746/tp.2010.11.08
Google Scholar
Królikowski, Janusz. „Początki różańca w Polsce”. Salvatoris Mater 6, nr 3 (2004): 249‒266.
Google Scholar
Maciejewski, Tadeusz. „Antonin z Przemyśla”. Muzyka 35, nr 2 (1990): 95‒102.
Google Scholar
Markiewicz, Anna, opr. Katalog rękopisów bibliotecznych ze zbiorów Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie. Cz. 1. Kraków: Wydawnictwo Esprit S.C., 2013 (= Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie 12).
Google Scholar
Markiewicz, Anna, Marcin Szyma, Marek Walczak. „Sztuka w kręgu klasztoru Dominikanów w Krakowie”. W: Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. Anna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak, 15‒82. Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013.
Google Scholar
Masala, Cesare. Il Rosario in Sardegna nei secoli XVI e XVII. Indagine preliminare per la storia del culto di Nostra Signora del Rosario in Sardegna. Cagliari: Comunita Domenicana Cagliari, 2016.
Google Scholar
Patalas, Aleksandra, red. „Aneks. Wypisy z ksiąg archiwalnych”. W: Życie muzyczne w klasztorach dominikańskich w dawnej Rzeczpospolitej, 251‒584. Kraków: Musica Iagellonica, 2016.
Google Scholar
Pawłowska, Anna Paulina. „Emblematyczność w polskich drukach różańcowych w pierwszej połowie XVII wieku”. Terminus 14, nr 25 (2012): 137‒156.
Google Scholar
Pawłowska, Anna Paulina. „Retoryka sztuki. Rola fundacji artystycznych w krakowskim klasztorze Dominikanów w dobie potrydenckiej reformy Kościoła”. W: Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. Anna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak, 567‒575. Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013.
Google Scholar
Siciarek, Michał. „O wykonywaniu pieśni nabożnych w kręgu bernardyńskim na przełomie XV i XVI wieku”. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 61, nr 2 (2007): 46‒55.
Google Scholar
Siniarska-Czaplicka, Jadwiga. Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku. Wrocław‒Warszawa‒Kraków: Ossolineum, 1969.
Google Scholar
Siniarska-Czaplicka, Jadwiga. Katalog filigranów papierni polskich 1500‒1800 r. Łódź: Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Papierniczego w Polsce, 1983.
Google Scholar
Tracz, Szymon. „Artystyczna oprawa brackich świąt i uroczystości w diecezji krakowskiej do 1783 roku”. Rocznik Historii Sztuki 44 (2019): 227‒248.
Google Scholar
Trajdos, Tadeusz M. „Kościół dominikanów lwowskich w średniowieczu jako ośrodek kultowy”. Nasza Przeszłość 87 (1997): 39‒72.
Google Scholar
Wiśniewski, Piotr. „Processionale z klasztoru oo. karmelitów w Oborach”. Liturgia Sacra 22, nr 1 (2016): 165‒175.
Google Scholar
Wiśniewski, Piotr. „A Nineteenth-century Processional from the Archive of the Bonifratres in Cracow (Kraków). A Contribution to Research into Latin Monody”. Roczniki Humanistyczne 68, nr 12 (2020): 73‒86.
DOI: https://doi.org/10.18290/rh206812-5
Google Scholar
Wiśniowski, Eugeniusz. „Bractwa religijne na ziemiach polskich w średniowieczu”. Roczniki Humanistyczne 17, nr 2 (1969): 51‒81.
Google Scholar
Zagajowski, Ambroży. Skarb Wielki Województwa Sieradzkiego Na Roli Gidelskiey Znaleziony [reprint druku z 1724 r.]. Gidle: Klasztor oo. Dominikanów, 2012.
Google Scholar
Zdanek, Maciej. „Kaplice i ołtarze dominikańskiego kościoła Świętej Trójcy w Krakowie do początku XVII w.”. W: Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. Anna Markiewicz, Marcin Szyma, Marek Walczak, 109‒125. Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013.
Google Scholar
Zieliński, Marek G. „Muzyka sakralna w Chełmnie od XVI po XVIII wiek”. W: Musica ecclesiastica, red. Agnieszka Kłaput-Wiśniewska, Andrzej Filaber, 9‒30. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego, 2009 (= Prace Zbiorowe 28).
Google Scholar
Zoła, Antoni. „Struktury tonalne «Gorzkich żali» i ich ludowa recepcja”. W: Perły muzyki kościelnej: chorał gregoriański i „Gorzkie żale”, red. Robert Tyrała, Wojciech Kałamarz, 145‒156. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT , 2007.
Google Scholar
Żurowski, Stanisław. „Znaki wodne papiernictwa wielkopolskiego XVI–XIX w.”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 57, nr 5 (1965): 255‒316.
Google Scholar
Autorzy
Dominika GrabiecInstytut Sztuki, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0003-4350-3188
Statystyki
Abstract views: 309PDF downloads: 176
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Dominika Grabiec
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Dominika Grabiec, Bizantyńsko-ruskie sceny Naigrawania w kolegiacie w Wiślicy oraz w kaplicy Świętej Trójcy na Zamku Królewskim w Lublinie w świetle aktualnych badań i interpretacji , Muzyka: Tom 65 Nr 2 (2020)
- Dominika Grabiec, Najstarszy zapis dwóch pieśni maryjnych: „Cesarzewno, królewno Niebieska” i „O przenasławniejsza Panno” w późnośredniowiecznym rękopisie dominikańskim PL-Wn 8091 III , Muzyka: Tom 68 Nr 2 (2023)
- Dominika Grabiec, Polski przekład "Ars et praxis musica" Zygmunta Lauksmina z 1798 roku i problemy nauczania śpiewu chorałowego na ziemiach polskich w XVII i XVIII wieku , Muzyka: Tom 66 Nr 1 (2021)
- Dominika Grabiec, Musical Imaginations. Interdisciplinary Perspectives on Creativity, Performance, and Perceptions, red. David Hargreaves, Dorothy Miell, Raymond Macdonald, New York 2012 , Muzyka: Tom 63 Nr 2 (2018)
- Dominika Grabiec, Tim Shephard, Sanna Raninen, Serenella Sessini, Laura Ştefănescu, „Music in the Art of Renaissance Italy, 1420‒1540”, London–Turnhout 2020 , Muzyka: Tom 67 Nr 4 (2022)
