Przyczynki do działalności i twórczości muzyków związanych z dworem królewskim Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVI wieku
Marcin Szelest
Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-2858-9841
Abstrakt
W artykule przedstawione są nowe ustalenia dotyczące działalności i twórczości trzech muzyków związanych z dworem królewskim Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVI w.: Marcina Leopolity, Francesca Maffona i Jakuba Sowy. Według biogramu autorstwa Szymona Starowolskiego (Scriptorum Polonicorum Hekatontas, 1625) głównym osiągnięciem kompozytorskim Leopolity był zbiór polifonicznych utworów liturgicznych opartych na chorale gregoriańskim i przeznaczonych na cały rok kościelny. Rękopis tego zbioru przechowywany był w Bibliotece Załuskich do jej konfiskaty w roku 1794, a jego tytuł zamieścił Jan Daniel Janocki w opublikowanym w roku 1752 katalogu wybranych manuskryptów książnicy. Tytuł ów zawiera informację, iż zbiór powstał z polecenia króla Zygmunta Augusta (prawdopodobnie w l. 1560–61, kiedy Leopolita zatrudniony był na dworze jako compositor cantus), a jego autor był nadwornym organistą. Brak dokładniejszego opisu rękopisu i możliwości ustalenia jego proweniencji nie pozwala stwierdzić, czy był to egzemplarz pochodzący z biblioteki Zygmunta Augusta, czy też późniejsza kopia, a w konsekwencji, czy wzmianka o pełnieniu przez Leopolitę funkcji organisty, której nie potwierdza zachowana dokumentacja dworu królewskiego, jest w pełni wiarygodna. Rękopis zawierający introity na cały rok kościelny autorstwa Leopolity, Blasiusa Amona i innych kompozytorów został również wyszczególniony w inwentarzu muzykaliów krakowskich franciszkanów (1596–98). Reliktami zbioru Leopolity są zapewne jego trzy pięciogłosowe motety zachowane w postaci intawolacji organowych w tabulaturze łowickiej i tzw. tabulaturze „zamkowej” (Polińskiego). W tabulaturze organowej pochodzącej z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu i sporządzonej przez Georga Gottharta, organistę tej świątyni w latach 1568–85, znajduje się natomiast niezauważony dotychczas utwór instrumentalny Marcina Leopolity, Paduana Leopolithanowa (Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Slg Bohn Ms. mus. 357, k. 66v–67r).
Najwcześniejsza wzmianka potwierdzająca obecność Francesca Maffona w Rzeczpospolitej znajduje się w księdze ordynacji dworu Stefana Batorego, w której pod datą 13 V 1576 r. wyszczególniono członków nowo uformowanego zespołu królewskiego. Obydwa znane dotychczas utwory instrumentalne tego twórcy – kompozycja utrwalona w księgach głosowych przechowywanych w Oksfordzie (Christ Church Library, Mus. 372–376) i fantasia na lutnię wydrukowana w zbiorze Jeana-Baptiste’a Bésarda (Thesaurus harmonicus, 1603) – zachowały się również w wersjach przeznaczonych na instrument klawiszowy. Zapisano je bez podania atrybucji w rękopisie pochodzącym prawdopodobnie z kręgu dworu habsburskiego i powstałym na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XVII w. (Wiedeń, Zentralbibliothek der österreichischen Minoritenprovinz, XIV.714), który zawiera również szereg innych, częściowo dotychczas nierozpoznanych kompozycji związanych z Rzeczpospolitą.
Jakub Sowa, podobnie jak Maffon, został po raz pierwszy wymieniony w dokumentach dworu królewskiego w związku z założeniem kapeli Stefana Batorego. Mimo iż nie zawierają one informacji na ten temat, Jerzy Gołos wysunął hipotezę, iż Sowa był prawdopodobnie organistą, autorem utworów sygnowanych monogramem „JS” w tabulaturze łowickiej i skryptorem tego rękopisu. Ogłoszona następnie przez Gołosa wzmianka o „Jakubie Organiście” w rejestrze przychodów i rozchodów związanych z budową okrętu zleconą przez Zygmunta Augusta, pochodząca z roku 1571, nie może jednak, wbrew opinii badacza, odnosić się do Sowy. Kwestia identyfikacji monogramisty „JS” i związków tabulatury łowickiej ze środowiskiem kapeli Batorego pozostaje zatem otwarta i wymaga ponownego rozpatrzenia.
Słowa kluczowe:
Marcin Leopolita, Francesco Maffon, Jakub Sowa, tabulatura łowicka, tabultura zamkowa, kapela Zygmunta Augusta, kapela Stefana BatoregoBibliografia
Baranowski, Ignacy. Biblioteka Załuskich w Warszawie. Warszawa: nakładem Towarzystwa Miłośników Historyi, 1912.
Google Scholar
Belotti, Michael. „Peter Philips and Heinrich Scheidemann, or the Art of Intabulation”. W: Proceedings of the Göteborg International Organ Academy 1994, red. Hans Davidsson, Sverker Jullander, 75–84. Göteborg: Göteborgs universitet, 1995.
Google Scholar
Bohn, Emil. Die musikalischen Handschriften des XVI. und XVII. Jahrhunderts in der Stadtbibliothek zu Breslau. Breslau: Julius Hainauer, 1890, reprint Hildesheim–New York: Georg Olms Verlag, 1970.
Google Scholar
Buczek, Karol. „Z przeszłości Biblioteki Muzeum XX. Czartoryskich (w sześćdziesiątą rocznicę przeniesienia jej zbiorów do Krakowa)”. Przegląd Biblioteczny 10 (1936): 181–199.
Google Scholar
Bujak, Franciszek. „Itinerarium króla Zygmunta Augusta”. W: tegoż, Studja geograficzno-historyczne, 293–294. Kraków: Gebethner i Wolff, 1925.
Google Scholar
Carver, Anthony F. „Ammon [Amon], Blasius”. W: Grove Music Online, https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.00804, dostęp 16 VII 2022.
Google Scholar
Charteris, Richard. Newly Discovered Music Manuscripts from the Private Collection of Emil Bohn. [Neuhausen]: American Institute of Musicology, Hänssler Verlag, 1999 (= Musicological Studies & Documents 53).
Google Scholar
Chybiński, Adolf. „Ziemia Czerwieńska w polskiej kulturze muzycznej XVI wieku (dokończenie)”. Ziemia Czerwieńska 2, nr 2 (1936): 161–189.
Google Scholar
Czepiel, Tomasz M.M. Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543–1600. New York–London: Garland, 1996.
Google Scholar
Czepiel, Tomasz. „The Missa Paschalis of Marcin Leopolita: The Re-discovery of the Bassus Part”. W: Affetti musicologici. Księga pamiątkowa z afektem ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi M. Szweykowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Piotr Poźniak, 91–104. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
Google Scholar
Dirksen, Pieter. Heinrich Scheidemann’s Keyboard Music: Transmission, Style and Chronology. Aldershot: Ashgate, 2007.
Google Scholar
Dirksen, Pieter. The Keyboard Music of Jan Pieterszoon Sweelinck: Its Style, Significance and Influence. Utrecht: Koninklijke Vereiniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1997.
Google Scholar
Feicht, Hieronim. „O Mszy Wielkanocnej Marcina Leopolity (zm. 1589)”. W: tegoż, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, 7–86. Kraków 1980 (= Opera musicologica Hieronymi Feicht 3).
Google Scholar
Głuszcz-Zwolińska, Elżbieta. Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonów. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988.
Google Scholar
Gołos, Jerzy. „Przyczynek do biografii Jakuba Sowy”. Ruch Muzyczny 52, nr 20 (2008): 37.
Google Scholar
Gołos, Jerzy. Tabulatura Łowicka (d. WTM I/220). Omówienie i facsimile. Warszawa: Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, 1995.
Google Scholar
Grassl, Markus. „Paralipomena zur Instrumentalmusik im Umkreis Rudolfs II. Liberale Zanchi und seine Canzonen in der Handschrift A-Wm XIV.714”. W: Wiener Musikgeschichte. Annäherungen – Analysen – Ausblicke. Festschrift für Hartmut Krones, red. Julia Bungardt, Maria Helfgott, Eike Rathgeber, Nikolaus Urbanek, 67–86. Wien–Köln–Weimar: Böhlau Verlag, 2009.
Google Scholar
Heck, Korneli. Józefa Bartłomieja Zimorowicza pisma do dziejów Lwowa odnoszące się. Lwów: nakładem gminy król. stoł. miasta Lwowa, 1899.
Google Scholar
Hell, Helmut, Ingo Kolasa, Wolfgang Rathert, Willem de Vries. „Wiederentdeckt – Eine Sammlung von Musikhandschriften und Musikdrucken deutscher Provenienz am Staatlichen Zentralen Glinka-Museum für Musikkultur in Moskau”. Forum Musikbibliothek 24 (2003/2004): 416–425.
Google Scholar
Inwentarz rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, red. Olga N. Bleskina, Natalia A. Elagina. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2013.
Google Scholar
Jachimecki, Zdzisław. „Muzyka polska od roku 1572 do roku 1795”. W: Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, red. Stanisław Lam. T. 2, Od roku 1572–1795, 529–554. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego, [1929].
Google Scholar
Jachimecki, Zdzisław. Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych do doby obecnej. T. 1, Od Bogurodzicy do Chopina włącznie. Kraków: Nakładem Księgarni Stefana Kamińskiego, 1948.
Google Scholar
Jachimecki, Zdzisław. „Tabulatura organowa z drugiej połowy XVI wieku, polskiego pochodzenia”. Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie 19, nr 2 (1914): 4–6.
Google Scholar
Janocki, Jan Daniel. Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae. Dresdae: Jussu et sumtu Optimi et Munificentissimi Principis Episcopi Cracoviensisi, ducis Severiae, Tribunalis Radomiensiis praesidis: typis Harpetrae viduae, 1752.
Google Scholar
Kawecka-Gryczowa, Alodia. Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.
Google Scholar
Kleczkowski, Adam. Rejestr budowy galeony. Zabytek z r. 1572. Kraków: nakładem Akademii Umiejętności, 1915.
Google Scholar
Kozłowski, Jan. Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich. Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1986.
Google Scholar
Kozłowski, Jan. „Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich”. W: Zbiory rozproszone, red. Barbara Bieńkowska, 27–42. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1993 (= Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi 15).
Google Scholar
Lelewel, Joachim. Bibljograficznych ksiąg dwoje. T. 2. Wilno: nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, 1826.
Google Scholar
Łowicka tabulatura organowa (d. rps WTM I/220), wyd. Jerzy Gołos. Warszawa: Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, 1993.
Google Scholar
Maciejewski, Tadeusz. „Łowicka tabulatura organowa czyli historia pewnego odkrycia”. Ruch Muzyczny 23, nr 12 (1979): 3–4.
Google Scholar
Maciejewski, Tadeusz. „Obraz kultury muzycznej franciszkanów polskich u schyłku wieku XVI i na początku XVII”. Zeszyty naukowe Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku 25 (1986): 103–166.
Google Scholar
Maffon, Franciszek. Madrygał i Greghesca na chór a cappella, Fantazja na lutnię. Wyd. Piotr Poźniak. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1970 (= Źródła do historii muzyki polskiej 20).
Google Scholar
Maňas, Vladimír. Nicolaus Zangius: hudebník přelomu 16. a 17. století. Na stopě neznámému. Brno: Masarykova Univerzita, 2020.
Google Scholar
Monumenta Musices Sacrae in Polonia. Kompozycye kościelne wzorowych mistrzów muzycznych z epoki klasycznej w Polsce, wyd. Józef Surzyński. T. 1. Poznań: Nakładem i drukiem Jarosława Leitgebra, 1885.
Google Scholar
Monumenta Musices Sacrae in Polonia. Kompozycye kościelne wzorowych mistrzów muzycznych z epoki klasycznej w Polsce, wyd. Józef Surzyński. T. 3. Poznań: Nakładem i drukiem Jarosława Leitgebra, 1889.
Google Scholar
Orgel- und Claviermusik der kaiserlichen Hofkapelle Wien, 1500–1700. Werke in Erstausgaben, wyd. Siegbert Rampe. Kassel–Basel: Bärenreiter, 2006.
Google Scholar
Perz, Mirosław. „Motety Marcina Leopolity”. W: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Zofia Lissa, 157–189. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1967.
Google Scholar
Perz, Mirosław. „Rękopiśmienne partesy olkuskie”. Muzyka 14, nr 2 (1969): 18–44.
Google Scholar
Poliński, Aleksander. Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Lwów: Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, 1907.
Google Scholar
Poliński, Aleksander. „Marcin Lwowczyk (Leopolita). Muzyk nadworny Zygmunta Augusta”. Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne 6, nr 317 (1889): 501–502.
Google Scholar
Poźniak, Piotr. „Leopolita, Martinus”. W: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska. T. 5, klł, 329–330. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997.
Google Scholar
Poźniak, Piotr. Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium kontekstualno--analityczne. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
Google Scholar
Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. „An Overlooked Fantasia for Instrumental Ensemble by Francesco Maffon. GB-Och MSS Mus. 372–376 as a Vestige of Paweł Działyński’s Diplomatic Mission to England in 1597?”. W: The Musical Heritage of the Jagiellonian Era, red. Paweł Gancarczyk, Agnieszka Leszczyńska, 169–187. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2012.
Google Scholar
Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. „Niezauważona Fantazja na 4 instrumenty Francesca Maffona. Rękopis GB-Och Mus. 372-376 jako ślad misji dyplomatycznej Pawła Działyńskiego do królowej Anglii Elżbiety I w 1597 roku?”. Polski Rocznik Muzykologiczny 7 (2009): 103–122.
Google Scholar
Przybyszewska-Jarmińska, Barbara. Muzyczne dwory polskich Wazów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2007.
Google Scholar
Rampe, Siegbert. „Vorwort”. W: Jan Pieterszoon Sweelinck, Sämtliche Orgel- und Clavierwerke, wyd. S. Rampe. T. I.2, Toccaten (Teil 2), III–XII. Kassel–Basel: Bärenreiter, 2003.
Google Scholar
Rauschning, Hermann. Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig. Danzig: Paul Rosenberg, 1931 (= Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens 15).
Google Scholar
Riedel, Friedrich Wilhelm. Das Musikarchiv im Minoritenkonvent zu Wien (Katalog des älteren Bestandes vor 1784). Kassel: Internationale Vereinigung der Musikbibliotheken, Internationale Gesellschaft für Musikwissenschaft, 1963 (= Catalogus Musicus 1).
Google Scholar
Scheidt, Samuel. Handschriftlich überlieferte Werke für Clavier (Orgel, Cembalo), wyd. Pieter Dirksen. Wiesbaden: Breitkopf, 2011.
Google Scholar
Schierning, Lydia. Die Überlieferung der deutschen Orgel- und Klaviermusik aus der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts. Kassel–Basel: Bärenreiter, 1961 (= Schriften des Landesinstituts für Musikforschung Kiel 12).
Google Scholar
Sowiński, Albert. Les musiciens polonais et slaves anciens et modernes. Paris: Librairie Adrien le Clere et Cie, 1857.
Google Scholar
Starke, Reinhold. „Kantoren und Organisten der St. Elisabetkirche zu Breslau”. Monatshefte für Musik-Geschichte 35 (1903): 41–48.
Google Scholar
Starowolski, Szymon. Scriptorum Polonicorum Hekatontas, seu Centvm Illvstrium Poloniae Scriptorum, Elogia et Vitae. Francoforti: sumptibus Jacobi de Zetter, 1625.
Google Scholar
Steinheuer, Joachim. Chamäleon und Salamander. Neue Wege der Textvertonung bei Tarquinio Merula. Kassel–Basel: Bärenreiter, 1999.
Google Scholar
Szelest, Marcin. „The Repertoire of the Braunsberg/Oliva Organ Tablatures and its Sources”. W: Universalia et particularia. Ars et praxis Societatis Jesu in Polonia, red. Bogna Bohdanowicz, Tomasz Jeż, 149–197. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2018 (= Fontes Musicae in Polonia B/3).
Google Scholar
Szelest, Marcin. „W obronie Praeludium Podbielskiego”. Muzyka 62, nr 1 (2017): 3–47.
Google Scholar
Szweykowski, Zygmunt M. „Nieznana wersja motetu Mihi autem Marcina Leopolity”. Muzyka 33, nr 3 (1984): 23–34.
Google Scholar
The Organ Tablature of Warsaw Musical Society. Wyd. Jerzy Gołos. Graz–Warszawa: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, PWN, 1968 (= Antiquitates Musicae in Polonia 15).
Google Scholar
Vienna, Minoritenkonvent, Klosterbibliothek und Archiv, MS. XIV.714, wstęp Robert Hill. New York–London: Garland, 1988 (= 17th Century Keyboard Music. Sources Central to the Keyboard Art of the Baroque 24). Wiener Orgelmusik um 1600, wyd. Erich Benedikt. Wien: Doblinger, 2007.
Google Scholar
Wiermann, Barbara. „Die Musikaliensammlungen und Musikpflege im Umkreis der St. Elisabethkirche Breslau. Kirchliches und bürgerliches Musikleben im Kontrast”. Schütz-Jarhbuch 30 (2008): 93–109.
Google Scholar
Woronicz, Jan Paweł. „Rozprawa o Pieśniach Narodowych”. Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk 2 (1803): 369–402.
Google Scholar
Wronkowska, Sonia. „Elsneriana zachowane z przedwojennego zasobu Biblioteki Narodowej. Charakterystyka, losy i znaczenie kolekcji”. Rocznik Biblioteki Narodowej 45 (2014): 47–77.
Google Scholar
Wronkowska, Sonia. „Muzykalia z dawnej Biblioteki Załuskich zachowane w zbiorach Biblioteki Narodowej”. Rocznik Biblioteki Narodowej 46 (2015): 45–67.
Google Scholar
Z dziejów polskiej kultury muzycznej. T. 1, Kultura staropolska, red. Zygmunt M. Szweykowski. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, [1958].
Google Scholar
Zwolińska, Elżbieta. „O Marcinie Andreopolicie – organmistrzu i muzyku w służbie Zygmunta Augusta”. W: Muzykolog wobec świadectw źródłowych i dokumentów. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Poźniakowi w 70. rocznicę urodzin, 123–146. Kraków: Musica Iagellonica, 2009.
Google Scholar
Autorzy
Marcin SzelestAkademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie Polska
https://orcid.org/0000-0003-2858-9841
Statystyki
Abstract views: 292PDF downloads: 264
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Marcin Szelest
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Marcin Szelest, „Psalm Dawida” i inne intawolacje kontrafaktur wokalnych w rękopisach organowych z przełomu XVI i XVII wieku powstałych na terenach Rzeczpospolitej , Muzyka: Tom 68 Nr 1 (2023)
- Marcin Szelest, „Sancte Simon magno mundi”: nowo zidentyfikowany motet Giovanniego Battisty Coccioli , Muzyka: Tom 63 Nr 3 (2018)
- Marcin Szelest, Nowo odkryte fragmenty „Lamentationes” Wacława z Szamotuł: przyczynek do odczytania źródła , Muzyka: Tom 63 Nr 1 (2018)
- Marcin Szelest, W obronie „Praeludium” Podbielskiego , Muzyka: Tom 62 Nr 1 (2017)
