Muzyka i wolnomularstwo warszawskie na początku XIX wieku. Kilka nowych informacji dotyczących wolnomularskiej działalności Józefa Elsnera (ze zbiorów archiwum masońskiego w AGAD)

Małgorzata Sieradz

Abstrakt

Słabo rozpoznane epizody z wolnomularskiej działalności Józefa Elsnera znaliśmy do tej pory przede wszystkim z opublikowanego przed laty w Kwartalniku Muzycznym materiału Stanisława Małachowskiego-Łempickiego „Józef Elsner jako wolnomularz”. Szereg dodatkowych informacji dotyczących związków kompozytora i innych członków muzycznego środowiska warszawskiego przełomu XVIII i XIX w. i pierwszych dekad XIX stulecia z masonerią, a także zaangażowania Elsnera w bieżące życie polityczne ten sam autor zawarł w kilku innych opracowaniach, które ukazały się na przestrzeni dwudziestolecia międzywojennego; o masońskich epizodach w życiu kompozytora znajdujemy w poświęconej mu monografii wydanej w latach pięćdziesiątych XX w. przez polską muzykolog Alinę Nowak-Romanowicz, a rozproszone informacje na temat miejsca muzyki w obrzędach wolnomularskich odnaleźć można w podstawowej dla badań nad dziejami polskich masonów przełomu XVIII i XIX w. pracy Stanisława Załęskiego O masonii w Polsce od roku 1738 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich.

Józef Elsner był członkiem masonerii wzorem wielu innych wybitnych przedstawicieli środowisk artystycznych, arystokratycznych i intelektualnych swoich czasów. Wstąpił do loży wolnomularskiej już podczas pobytu we Lwowie, czyli jeszcze przed rokiem 1800. W Warszawie poczynając od roku 1805 należał do tutejszej loży Złoty Lichtarz, a w następnych latach osiągał kolejne stopnie w strukturach organizacyjnych i obarczany był odpowiedzialnymi funkcjami w swej loży macierzystej Zur Halle der Beständigkeit (Świątynia Stałości; do loży tej – choć nie w Warszawie – należał także jeden z synów Mozarta, Franz Xaver Wolfgang Mozart), oraz obdarzany członkostwem honorowym innych miejscowych lóż – Świątyni Minerwy, Świątyni Równości, Pochodni Północnej i Świątyni Izis. Z urzędu powierzano mu też odpowiedzialne funkcje w pracach Wielkiego Wschodu, m.in. przy organizacji warszawskiego „Towarzystwa Muzycznego”.

Znane dotychczas szczegóły dotyczące wątków wolnomularskich w działalności Elsnera mogą być dziś nieco uzupełnione o dane uzyskane dzięki kwerendzie przeprowadzonej przeze autorkę w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Przejrzane materiały pozwoliły m.in. odtworzyć w całości teksty większości pieśni wolnomularskich skomponowanych przez Elsnera i ustalić ich autorstwo, zapoznać się z przykładami poezji dedykowanej Elsnerowi przez współbraci z lóż warszawskich oraz zidentyfikować jeszcze jeden, nie wspominany dotąd nigdzie zbiorek zawierający kilka jego znanych skądinąd utworów pisanych na potrzeby lóż masońskich, a także niepodpisaną nazwiskiem kompozytora rękopiśmienną kopię tzw. „pieśni czeladników” – Bierz się śmiało do podróży.

W codziennej praktyce wolnomularskiej muzyka stanowiła nieodłączny i bardzo ważny element obrzędów i ceremonii, a w zgromadzeniu przewidziana była m.in. funkcja tzw. Dyrektora Harmonii wskazywanego przez samego Wielkiego Mistrza. Muzyka, zarówno wokalna (najczęściej chóralna), jak i wokalno-instrumentalna (zwykle na głos bądź głosy z towarzyszeniem fortepianu lub zespołu kameralnego, najczęściej składającego się z instrumentów dętych – fletów, klarnetów, obojów, fagotów, rogów, ale też wiolonczeli) uświetniała różne ceremonie: tworzeniu kręgu uczestników zgromadzenia na zakończenie prac loży towarzyszyły tzw. pieśni łańcuchowe, w czasie wolnomularskich uczt, po modlitwie, śpiewano tzw. pieśni bankietowe, a przed zamknięciem loży pieśni skomponowane specjalnie właśnie na tę okazję, czego dowody napotkać możemy m.in. w zbiorach AGAD (wspomniane w przechowywanym tam katalogu tzw. Zbiorów Skimborowicza pieśni lożowe, stołowe, żałobne).

Na pojawiające się na początku XIX w. apele działaczy lóż o nowe teksty do pieśni wolnomularskich odpowiadali liczni polscy poeci-masoni: Ludwik Dmuszewskiego, Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński, Kazimierz Brodziński, Józef Dionizy Minasowicz. Franciszek Wężyk, Tomasz Zan, Ignacy Chodźko i wielu innych, muzykę natomiast pisali lokalni kompozytorzy: Józef Elsner, Antoni Weynert, Karol Kurpiński, Jan Stefani.

Znaczna liczba zarówno związanych z wolnomularstwem literatów zawodowych, jak i domorosłych poetów-amatorów, obok także licznej grupy działających w lożach muzyków, sprzyjała powstawaniu różnego rodzaju śpiewników, zbiorków i tomików utworów do zastosowania podczas rozmaitych masońskich ceremonii – wydawanych drukiem, bądź spisywanych odręcznie, m.in. Pieśni wolnomularskie w liczbie 11 przez br. Feliksa Gawdzickiego (1814 r.), czy Tragiczne śpiewy masońskie (1821 r.). Należy zwrócić uwagę, że zbiorki muzyczne z kręgów masońskich należą do rzadkości, tym bardziej odnotować warto, że w archiwum Skimborowicza znalazło się także kilka rękopisów zawierających zapisy nutowe.

Powszechne praktykowanie śpiewów w ceremoniach wolnomularskich skłoniło także Józefa Elsnera, by w sierpniu 1810 r., wzorując się na wydawnictwach zagranicznych podobnego rodzaju, zaanonsować przygotowany przez siebie zbiór pieśni na użytek bractw pod tytułem Muzyka do pieśni wolnomularskich, na który składało się łącznie trzydzieści utworów (obok kompozycji Elsnera, także utwory Mozarta, Stefaniego, Cherubiniego i anonimowe) – w tym dwadzieścia cztery pieśni polskie, oraz po trzy do tekstów francuskich i niemieckich. W zdecydowanej większości przeznaczone były do jednogłosowego wykonania z towarzyszeniem instrumentu klawiszowego, a ze względu na funkcję, jaką miały spełniać – nie tyle oprawy artystycznej, ile elementu łączącego wszystkich członków loży w radosnych chwilach podczas obrzędów i uroczystości – oparte były na prostej budowie zwrotkowej zawartej zwykle na przestrzeni dwudziestu-trzydziestu taktów. Kilka spośród zebranych w wyborze pieśni tego kompozytora znajduje się w zbiorach AGAD w postaci rękopiśmiennych kopii, co odnotowano w prezentowanym artykule.