Decydująca batalia – rzecz o francuskich „Lohengrinach”

Michał Piotr Mrozowicki

Abstrakt

W recepcji Richarda Wagnera we Francji są dwa kluczowe momenty. Pierwszy z nich jest bardzo dobrze znany miłośnikom opery na całym świecie: skandaliczne, wrogie reakcje niektórych widzów (zwłaszcza członków Jockey Club) podczas trzech paryskich wystawień Tannhäusera w marcu 1861 r., reakcje, które zrujnowały nadzieje Wagnera na karierę w Paryżu i we Francji. Drugi, być może mniej znany, jest w rzeczywistości o wiele ważniejszy: pierwsze wykonanie Lohengrina w Palais Garnier, 16 IX 1891 r., które zapoczątkowało wielką erę wagnerowską w Opéra de Paris. Pośmiertna belle époque Wagnera, która trwała do I wojny światowej, naznaczona była niezliczonymi słynnymi produkcjami jego oper i dramatów muzycznych nie tylko w Paryżu, ale także w wielu francuskich teatrach prowincjonalnych.

Należy jednak pamiętać, że ostateczny triumf Lohengrina w Paryżu w 1891 r. poprzedziła długa, zacięta walka między zwolennikami Wagnera i jego nieprzejednanymi wrogami.

W artykule przytoczono kilka tekstów o Lohengrinie po światowej premierze w Weimarze w 1850 r., w szczególności artykuł Gérarda de Nervala opublikowany w La Presse oraz entuzjastyczne artykuły Franza Liszta w Le Journal des débats (Paryż) i Illustrierte Zeitung (Lipsk). Te ostatnie, opublikowane w książce Liszta Lohengrin et Tannhaüser de Richard Wagner (wydrukowana w 1851 r., także w Lipsku, ale w języku francuskim, przeznaczona głównie dla czytelników francuskich), skłoniła François-Josepha Fétisa do odpowiedzi siedmioma krytycznymi artykułami na temat Wagnera, które ukazały się w La Revue et Gazette musicale de Paris w 1852 roku. Teksty węgierskiego kompozytora Liszta i belgijskiego krytyka muzycznego Fétisa, opublikowane w języku francuskim, doprowadziły do niekończących się konfrontacji między francuskimi wagnerofilami i wagnerofobami.

Pomimo tej ożywionej dyskusji Lohengrin nie był wystawiany w żadnym teatrze we Francji w latach pięćdziesiątych XIX w., nawet we fragmentach lub w wersji koncertowej. Francuscy miłośnicy opery musieli zadowolić się artykułami prasowymi zawierającymi zwięzłe opisy niemieckich i austriackich produkcji.

Francuska premiera Lohengrina zapowiadana była kilka razy pod koniec lat sześćdziesiątych w Théâtre-Lyrique Impérial. Jednak ani Léon Carvalho, ani jego następca Jules Pasdeloup nie zdołali wystawić tej opery. Pojawienie się na scenach francuskich Lohengrina i innych dzieł Wagnera z tego okresu, manifestujących jego gallofobię, takich jak Eine Kapitulation, zostało opóźnione przez wojnę francusko-pruską z 1870 roku. Pierwsze francuskie wykonanie tej opery – i jedyne w życiu Wagnera – odbyło się w 1881 r. w Nicei (w wersji włoskiej Salvatore Marchesi) pod batutą Auguste Vianesi.

Po przerwach w próbach Lohengrina w Paryżu w Théâtre-Italien, Opéra-Comique i Palais Garnier w 1884, 1885 i 1886 r., mieszkańcy stolicy mogli wreszcie, dzięki wytrwałość Charlesa Lamoureux, podziwiać tę operę 3 V 1887 r. w teatrze Eden. Dyrygent planował dać dziesięć wystawień Lohengrina w ciągu sezonu, ale gwałtowne antyniemieckie i antywagnerowskie demonstracje, podsycane przez premiera René Gobleta, zmusiły go do odwołania wszystkich oprócz pierwszego, które – z czysto artystycznego punkt widzenia – było wielkim sukcesem.

Cztery lata później, 16 IX 1891 r., Lamoureux ponownie poprowadził Lohengrina w Paryżu, tym razem w Palais Garnier. Krytycy porównali artystyczny poziom dwóch paryskich Lohengrinów. Chwalili prawie wszystkich śpiewaków nowego spektaklu, zwłaszcza Ernesta Van Dycka, powracającego do tytułowej roli, oraz Rose Caron, która zastąpiła Fidès Devriès w roli Elsy. W 1891 r., podobnie jak cztery lata wcześniej, wokół opery odbyły się demonstracje przeciwko Lohengrinowi i jego wystawieniom, ale tym razem rząd zareagował zupełnie inaczej. Premier Charles de Freycinet, w przeciwieństwie do René Gobleta cztery lata wcześniej, wykorzystał siły bezpieczeństwa do ochrony artystów. Kilka dni później demonstranci się wycofali, gdy niezwykłe arcydzieło niemieckiego kompozytora ostatecznie podbiło paryską publiczność. To była decydująca bitwa, punkt zwrotny w przyjęciu Wagnera we Francji. Od 1891 r. jego opery i dramaty muzyczne cieszą się niezwykłą karierą na francuskich scenach, a Lohengrin zawsze jest jednym z najbardziej podziwianych. Autor wspomina kilka innych wykonań tej opery i słynnych paryskich wykonawców, takich jak Jan Reszke (Jean de Reszké) i jego brat Edward, Salomea Kruszelnicka, Lauritz Melchior, Lotte Lehmann, Germaine Lubin, Sandor Konya, Régine Crespin, Rita Görr, Wolfgang Windgassen, Elisabeth Grümmer, Siegfried Jerusalem, Jonas Kaufmann, René Pape oraz dwóch innych polskich śpiewaków: Rafał Siwek i Tomasz Konieczny.