O domniemanym związku anonimowej „Dumy” z XVI wieku z liturgią pasyjną
Elżbieta Zwolińska
Uniwersytet Warszawski (Polska)
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest anonimowy utwór opatrzony nazwą Duma, pochodzący z XVI-wiecznej rękopiśmiennej księgi chórowej o niepewnej sygnaturze (4173 lub 4713) ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Źródło to, zawierające łacińską polifonię religijną, zaginęło podczas II wojny, ale utwór ocalał dzięki edycji w 1930 r. (seria Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej – Éditions de Musique Polonaise Ancienne, z. 8), wyróżniał się bowiem jako pozycja wpisana bez tekstu słownego i został uznany za wczesny przykład staropolskiej zespołowej muzyki instrumentalnej. Po wojnie opublikowano tę kompozycję także w wersji wokalnej, uznając ją za przykład świeckiej chanson bitewnej i dodając uznaniowo dobrany tekst z epoki. W niniejszym artykule postawiono jednak pytanie o ewentualny związek tego zagadkowego utworu z liturgią, kierując się faktem, że został zamieszczony w kolekcji o wyłącznie religijnych treściach. Wychodząc od pewnych cech stylu Dumy wykorzystano jako materiał porównawczy 4-głosową kompozycję Rumpelmette Sixtusa Dietricha (również beztekstową), skorelowaną z hymnem przeznaczonym do wykonania podczas matutinum tenebrarum. Podobieństwo utworów uwidacznia się w zakresie techniki kompozytorskiej, np. w stosowaniu figur redictae i elementów ilustracyjnych (imitatio tubarum czy timpanarum), natomiast różnice dotyczą faktury, np. w Dumie wyróżnia się wyeksponowanie partii górnego głosu. Pomimo tych różnic nie można wykluczyć, że oba utwory są świadectwem podobnej praktyki muzycznej, przekazanej w źródłach o różnej proweniencji. Stąd wynika podana w artykule propozycja uzupełnienia dawnych opinii o Dumie hipotezą o jej związku z liturgią Wielkiego Tygodnia czy innym nabożeństwem pasyjnym (np. Horae de Sancta Cruce).
Słowa kluczowe:
Biblioteka Krasińskich, muzyka polska, XVI-wieczna muzyka, Duma, Sixtus Dietrich, liturgia Wielkiego TygodniaBibliografia
(XVI wiek) – „Duma” na 4 instrumenty, wyd. Maria Szczepańska, Tadeusz Ochlewski. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej, 1930, Kraków: PWM, 2/1964, 3/1978 (= Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej 8).
Google Scholar
Apel, Willi. Die Notation der Polyphonen Musik. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1962.
Google Scholar
Bańbuła, Marian, Bolesław Bartkowski. „Gorzkie żale”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5, 1309–1311. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989.
Google Scholar
[Baranowski, Ignacy T.]. Wykaz inwentarzowy rękopisow biblioteki Ord. Hr. Krasińskich, nieobjętych Katalogiem Fr. Pułaskiego […]. Warszawa: [bez wyd.], 1915.
Google Scholar
Bartkowski, Bolesław. „Improperia”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7, 100–101. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1997.
Google Scholar
Chomiński, Józef M., Krystyna Wilkowska-Chomińska. Pieśń. Kraków: PWM, 1974 (= Formy muzyczne 3).
Google Scholar
Chomiński, Józef M., Zofia Lissa. Historia muzyki powszechnej. T. 1. Kraków: PWM, 1956.
Google Scholar
Czepiel, Tomasz M.M. Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c.1543–1600. New York‒London: Garland, 1996.
Google Scholar
Danielski, Wojciech. „Ciemna jutrznia”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 3, 467–468. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985.
Google Scholar
Fidos, Marcin. „Motety pasyjne Jacobusa Gallusa (Handla) w Agendzie Hieronima Powodowskiego”. Przegląd Muzykologiczny 9 (2013): 35–74.
Google Scholar
Hernas, Czesław. „Czahrowski Adam”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 157. Warszawa: PWN, 1986.
Google Scholar
Hernas, Czesław. „Hejnał”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 341. Warszawa: PWN, 1986.
Google Scholar
Jasiński, Tomasz. Polska barokowa retoryka muzyczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006.
Google Scholar
Konieczny, Mariusz. „Wielki Czwartek”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 20, 506–507. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2014.
Google Scholar
Kopeć, Józef. „Droga krzyżowa”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 4, 215–221. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1985.
Google Scholar
Kopeć, Józef. „Godzinki”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5, 1238–1241. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1989.
Google Scholar
Korolko, Mirosław. „Charakterystyka religijnych i literackich form staropolskiej pieśni pasyjnej”. W: Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak-Dłużewski, opr. muz. Jan Węcowski, 19–41. Warszawa: Pax, 1977.
Google Scholar
Leszczyńska, Agnieszka. „Dzieło Mikołaja Zieleńskiego i zaginiony rękopis 4713 z Biblioteki Ordynacji Krasińskich: spojrzenie na dwa staropolskie źródła z perspektywy liturgicznej”. Polski Rocznik Muzykologiczny 11 (2013): 37–52.
Google Scholar
Marcin Kromer. Musicae elementa, wyd. Elżbieta Witkowska-Zaremba. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019 (= Monumenta Musicae in Polonia, seria C, Tractatus de Musica).
Google Scholar
Morawska, Katarzyna. Renesans 1500–1600. Warszawa: Sutkowski Edition, [1994] (= Historia Muzyki Polskiej 2).
Google Scholar
Music of the Polish Renaissance, red. Józef M. Chomiński, Zofia Lissa. Kraków: PWM, 1955.
Google Scholar
Nizioł, Krystyna. „Duma”. W: Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 6, 174. Wrocław–Warszawa– –Kraków–Gdańsk: PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972.
Google Scholar
Piekarski, Michał. Przerwany kontrapunkt. Adolf Chybiński i początki polskiej muzykologii we Lwowie 1912–1944. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, 2017.
Google Scholar
Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak-Dłużewski, opr. muz. Jan Węcowski. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1977.
Google Scholar
Renesans, red. Piotr Poźniak. Kraków: PWM, 1994 (= Musica Antiqua Polonica 6).
Google Scholar
Sachs, Kurt. Handbuch der Instrumentenkunde. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 21930.
Google Scholar
Sierotwiński, Stanisław. Słownik terminow literackich. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk– –Łódź: Ossolineum, 1986.
Google Scholar
Staehelin, Martin. „Zur Rumpelmette von Sixt Dietrich”. W: Festschrift Christoph-Hellmut Mahling zum 65. Geburtstag, red. Axel Beer, Kristine Pfarr, Wolfgang Ruff, 1303–1313. Tutzing: Hans Schneider, 1997.
Google Scholar
Straszewicz, Marzenna. „Kołatka kościelna”. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9, 410–411. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002.
Google Scholar
Surzyński, Józef. Polskie pieśni kościoła katolickiego od najdawniejszych czasow do końca XVI stulecia. Poznań: J. Leitgeber, 1891.
Google Scholar
Szweykowski, Zygmunt M. „Rozkwit wielogłosowości w XVI wieku”. W: Z dziejow polskiej kultury muzycznej. T. 1, 79–156. Kraków: PWM, 1958.
Google Scholar
Ślęk, Ludwika, Ireneusz Opacki. „Duma”. W: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. Czesław Hernas. T. 1, 215–216. Warszawa: PWN, 1986.
Google Scholar
Wieczorek, Ryszard J., Michał Wysocki. „Lamentationes Wacława z Szamotuł: fragmenty brakujących głosów odnalezione w Gnieźnie”. Muzyka 62, nr 2 (2017): 3–20.
Google Scholar
Wydra, Wiesław. „Wielkoczwartkowa ciemna jutrznia z Płocka (1520) i średniowieczna grupa tropowa Chwała Tobie Chryste, jenżeś cierpiał”. W: Wiesław Wydra, Polskie pieśni średniowieczne. Studia o tekstach, 53–68. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2003.
Google Scholar
Zwolińska, Elżbieta. „Sonum campanarum imitando? Zur Krakauer Motettenrepertoire in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts”. W: Musikgeschiche zwischen Ost- und Westeuropa. Kirchenmusik – geistliche Musik – religiose Musik, red. Helmut Loos, Klaus-Peter Koch, 687–694. Sinzig: Studio, 2002.
Google Scholar
Zwolińska, Elżbieta. „Pytania o muzykę w kościele Mariackim w Krakowie w pierwszej połowie XVI stulecia i o postać Jana z Lublina”. Muzyka 63, nr 3 (2018): 3–41.
DOI: https://doi.org/10.36744/m.509
Google Scholar
Autorzy
Elżbieta ZwolińskaUniwersytet Warszawski Polska
Statystyki
Abstract views: 185PDF downloads: 189
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Elżbieta Zwolińska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Elżbieta Zwolińska, Pytania o muzykę w kościele Mariackim w Krakowie w pierwszej połowie XVI stulecia i o postać Jana z Lublina , Muzyka: Tom 63 Nr 3 (2018)
- Elżbieta Zwolińska, Mikołaj z Chrzanowa – addenda , Muzyka: Tom 63 Nr 3 (2018)
- Elżbieta Zwolińska, Motety z rękopisu Macieja z Warszawy (PL-WN BOZ 1115). Transkrypcje i komentarze , Muzyka: Tom 68 Nr 1 (2023)
- Elżbieta Zwolińska, Glosa do rozważań Marcina Szelesta o postaci Marcina Leopolity , Muzyka: Tom 69 Nr 1 (2024)
- Elżbieta Zwolińska, Mirosław Perz (25 I 1933–30 III 2023) , Muzyka: Tom 69 Nr 2 (2024)
