Sztuka gry na instrumentach klawiszowych początku XV wieku a średniowieczna mnemotechnika
Abstrakt
Sztuka gry na instrumentach klawiszowych stanowi dziedzinę muzyczną, w której szczególnie wyraźne wydaje się „zawieszenie” pomiędzy tradycją ustną a piśmienną. Autor umieszcza ars organica początku XV w. w kontekście kultury opartej na pamięci oraz nakreśla wynikające z tej perspektywy konsekwencje dla badania i postrzegania zachowanego repertuaru muzycznego. Podstawowy materiał źródłowy stanowią dwa anonimowe traktaty organowe: Octo principalia de arte organisandi i Opusculum de arte organica, pochodzące z rękopisu M.CIII, przechowywanego w Bibliotece Kapituły Metropolitalnej w Pradze.
W pierwszej części artykułu autor analizuje konstrukcję praskich traktatów organowych z perspektywy funkcjonowania średniowiecznej memorii. Wskazuje na zabiegi mnemotechniczne, takie jak stosowanie porządków numerycznych, informacji wydzielonych słowem nota (łac. „zanotuj”, „zapamiętaj”) oraz zabiegów perswazyjnych.
Druga część poświęcona została kwestiom dotyczących bezpośrednio praktyki gry na instrumentach klawiszowych. Najpierw przedstawione zostają podstawowe modele melodyczno-rytmiczne (tactus) z odniesieniem do zachowanego repertuaru muzycznego (Kodeksu z Faenzy oraz źródeł fragmentarycznych, m.in. praskich fragmentów organowych). Analizy (dokonane już wcześniej przez wielu innych autorów) wykazują zbieżność figur tactus zawartych w traktatach z zachowanymi tabulaturami organowymi. Następnie konstrukcja traktatu Opusculum de arte organica skojarzona zostaje z teorią improwizacji Jeffa Pressinga oraz z perspektywy kształtowania muzycznego procesu w improwizacji porównane zostają ze sobą dwie kompozycje: Kyrie Magne Deus z praskich fragmentów organowych (CZ-Pnm 1D a 3/52, recto) oraz Kyrie Cunctipotens genitor Deus z Kodeksu z Faenzy (I-Fz MS 117, fol. 79r–79v). Na podstawie tego zestawienia autor podkreśla znaczenie niezbędnego w improwizacji „przyswojenia” podstawowych modeli melodycznych, a tym samym zwraca uwagę na fizjologiczny aspekt gry na instrumencie, obecny w znaczeniu słowa tactus (łac. „dotyk”, „zmysł dotyku). Artykuł zamykają uwagi dotyczące mnemotechniki oraz związanym z nią problemem indywidualizmu średniowiecznego twórcy.
Słowa kluczowe:
muzyka późnego średniowiecza, Europa Środkowa, instrumenty klawiszowe, pamięć, mnemotechnika, praktyka wykonawcza, improwizacjaBibliografia
Busse Berger, Anna Maria. Medieval Music and the Art of Memory. Berkeley: University of California Press, 2005.
DOI: https://doi.org/10.1525/california/9780520240285.001.0001
Google Scholar
Carruthers, Mary. The Book of Memory. Cambridge: Cambridge University Press, 22008.
Google Scholar
Göllner, Theodor. „Diminutio und Tactus”. W: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters. T. 3, red. Michael Bernhard, 359–366. München: C.H. Beck, 2001 (= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 15).
Google Scholar
Horyna, Martin. „Medieval Organ Tabulature on a Manuscript Fragment from the National Museum Library”. Musicalia 10, nr 1–2 (2018): 6–29.
DOI: https://doi.org/10.1515/muscz-2018-0001
Google Scholar
Hugh of St. Victor. The Three Best Memory-aids for Learning History. Red. i przekł. Marry Carruthers. W: Mary Carruthers. The Book of Memory, 340–341. Cambridge: Cambridge University Press, 22008.
Google Scholar
Kiss, Farkas Gábor. „Introduction: The Late Medieval Art of Memory in East Central Europe”. W: The Art of Memory in Late Medieval Central Europe (Czech Lands, Hungary, Poland), red. Farkas Gábor Kiss, 9–26. Paris: L’Hartmann, 2016.
Google Scholar
Ong, Walter Jackson. Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Przekł. Józef Japola. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 22011.
Google Scholar
Polk, Keith. German Instrumental Music of the Late Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
Google Scholar
Pressing, Jeff. „Psychological Constraints on Improvisational Expertise and Communication”. W: In the Course of Performance. Studies in the World of Musical Improvisation, red. Bruno Nettl, Melinda Russell, 47–67. Chicago: The University of Chicago Press, 1998.
Google Scholar
Schmidt, Richard Allen. „A Schema Theory of Discrete Motor Skill Learning”. Psychological Review 82, nr 4 (1975): 225–260.
DOI: https://doi.org/10.1037/h0076770
Google Scholar
Schoenberg, Arnold. „Brahms. The Progressive”. W: Arnold Schoenberg, Style and Idea, 52–101. New York: Philosophical Library, 1950.
Google Scholar
Sela, Sarig, Roni Granot. „Automatic Extraction and Categorization of Faenza Codex Figurations”. Early Music 42, nr 4 (2014): 559–566.
DOI: https://doi.org/10.1093/em/cau125
Google Scholar
Smits van Waesberghe, Joseph. Musikerziehung, Lehre und Theorie der Musik im Mittelalter. Leipzig: VEB Deutscher Verlag für Musik, 1969 (= Musikgeschichte in Bildern 3/3).
Google Scholar
Tractatus de musica mensurabili z rękopisu PL-WRu IV Q 16. Wyd. Johannes Wolf. W: Johannes Wolf. „Ein Breslauer Mensuraltraktat des 15. Jahrhunderts”, Archiv für Musikwissenschaft 1 (1918–19): 331–345.
DOI: https://doi.org/10.2307/929971
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „«Ars organisandi» and Its Terminology around 1430”. W: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters. T. 3, red. Michael Bernhard, 367–423. München: C.H. Beck, 2001 (= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 15).
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Early Keyboard Music from Prague and Silesia”. W: The Musical Culture of Silesia before 1742. New Contexts – New Perspectives, red. Paweł Gancarczyk, Lenka Hlávková-Mráčková, Remigiusz Pośpiech, 9–21. Frankfurt am Main: Peter Lang, 2013.
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „New Elements of 15th Century ars organisandi: The Prague Organ Treatises and Their Relationship to Previously Known Sources”. W: Neues zur Orgelspiellehre des 15. Jahrhunderts, red. Theodor Göllner, 1–16. München: C.H. Beck, 2003
Google Scholar
(= Bayerische Akademie der Wissenschaften, Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission 17).
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Niektóre aspekty włoskiej i niemieckiej «ars organica» w pierwszych dekadach XV wieku”. Res Facta Nova 15, nr 6 (2003): 81–89.
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Sztuka gry na instrumentach klawiszowych około 1430 roku: dwa traktaty organowe z rękopisu M.CIII Biblioteki Kapituły Metropolitalnej w Pradze”. Muzyka 48, nr 2 (2003): 57–69.
Google Scholar
Witkowska-Zaremba, Elżbieta. „Traktaty muzyczne z rękopisu WaN BOZ 61. Edycja tekstu”. W: Notae musicae artis. Notacja muzyczna w źródłach polskich XI–XVI wieku, red. Elżbieta Witkowska-Zaremba, 487–537. Kraków: Musica Iagellonica, 2000.
Google Scholar
Wójcik, Rafał. Opusculum de arte memorativa Jana Szklarka. Bernardyński traktat mnemotechniczny z 1504 roku. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne, 2006.
Google Scholar
Yates, Frances. Sztuka pamięci. Przekł. Witold Radwański. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977.
Google Scholar
Statystyki
Abstract views: 263PDF downloads: 229
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Ryszard Lubieniecki
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Ryszard Lubieniecki, „Epulemur in azimis” z rękopisu D-TRs 322/1994: próba rekonstrukcji utworu w formie kanonu kołowego , Muzyka: Tom 64 Nr 3 (2019)
- Ryszard Lubieniecki, Paweł Gancarczyk, „Petrus Wilhelmi de Grudencz i muzyka Europy Środkowej XV wieku”, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2021 , Muzyka: Tom 67 Nr 1 (2022)
- Ryszard Lubieniecki, Martin Horyna, Pražský zlomek varhanní tabulatury a nejstarší středověké pokusy o zápis varhanní hudby / A Prague Fragment of Organ Tablature and the Earliest Attempts in the Middle Ages to Notate Organ Music. Praha 2021 , Muzyka: Tom 68 Nr 1 (2023)
