Kilka uwag o pijarskich muzykach z XVII i XVIII wieku: Stachowicz, Pasternacki, Szczawnicki, Caspar

Ryszard Mączyński

Abstrakt

Muzyka uprawiana przez zakon pijarów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów rzadko dotąd stawała się przedmiotem badań. Zasadniczy zrąb wiedzy na ten temat od półwiecza opierał się na klasycznym już dziś artykule Kultura muzyczna u pijarów w XVII i XVIII wieku, autorstwa dwojga muzykologów Anny i Zygmunta Szweykowskich oraz pijara Jana Innocentego Buby. Z tym większym zainteresowaniem należy zatem powitać dwie w 2009 r. opublikowane książki tej właśnie problematyce poświęcone. Pierwsza jest obszerną monografią pióra Macieja Jochymczyka poświęconą życiu i twórczości – najwybitniejszego, jak się zdaje, kompozytora należącego do Szkół Pobożnych – Damiana Stachowicza. Druga ma charakter zupełnie odmienny, gdyż jest to opracowany przez Dariusza Smolarka katalog dzieł muzycznych zachowanych w archiwum w Modrej koło Bratysławy, a pochodzących z pijarskiego kolegium w Podolińcu.

Artykuł niniejszy sprowokowany został lekturą tychże książek, lecz nie pretenduje ani do miana recenzji, ani do miana polemiki, ma natomiast na celu baczniejsze przyjrzenie się kilku szczegółowym zagadnieniom, które pojawiły się we wspomnianych pracach. Wynika to z poczucia, iż postać kompozytora Damiana Stachowicza (1658–99) jest tak doniosła w dziejach muzyki nie tylko polskiej, lecz i europejskiej, a kolekcja muzykaliów podolinieckich tak unikalna, choćby jedynie w odniesieniu do zakonu pijarskiego, że każda kwestia, nawet z pozoru drobna, jest godna rozważenia, niekiedy sprostowania, niekiedy uzupełnienia. Oprócz Stachowicza warto też zwrócić uwagę na trzech innych, dziś niemal całkowicie zapomnianych, muzyków z pijarskiego zakonu: Gabriela Szczawnickiego (1652–1723), Kaspra Pasternackiego (1664–1712) oraz Justa Caspara (1717–60). Ich nazwisk próżno bowiem szukać w fachowych polskich czy obcych leksykonach.

W oparciu o niewykorzystane dotychczas dokumenty przechowywane w Archivio Generale Storico delle Scuole Pie w Rzymie oraz w Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów w Krakowie, poczyniono szereg faktograficznych ustaleń na temat wymienionych muzyków, a przede wszystkim Damiana Stachowicza. Wskazano dokument z 1686 r. wyraźnie mówiący o nim: „Musicam componens”. To wzmianka o dziewięć lat starsza od dotychczas znanej, informująca nie tyle o pracy pedagogicznej tego zakonnika czy o dyrygowaniu przezeń kapelą, ile o komponowaniu przezeń muzyki, co oczywiście nie oznaczało zapoczątkowania twórczości. Udało się także ustalić, gdzie przebywał Stachowicz w l. 1694–96, gdyż istniała wątpliwość, dlaczego nie figurował wtedy w źródłach łowickich. Odkrycie pochodzącego z 1696 roku rękopisu Provinciae Polonae familia per Domus et Residentias distributa wyjaśniło, że na ten czas Stachowicz został przeniesiony do kolegium w Górze Kalwarii.

Archiwalne znaleziska nie zawsze jednak rozwiewają wątpliwości, czasami nasuwają nowe. W jednym z dokumentów pojawia się adnotacja: „Pater Damianus a Sanctissima Trinitate sequenti Anno mortuus: 1699 Die 25 Novembris”. Podana data jest sprzeczna z oficjalnie przyjętym czasem śmierci kompozytora – 27 XI 1699 r., co odnotowano w tomie Liber suffragiorum Loviciensis. Która jest prawdziwa? – nie wiadomo, skoro oba źródła zostały wytworzone przez bezpośrednich świadków śmierci kompozytora. Zupełnie dotąd niewyzyskanym, a wielce interesującym przekazem okazał się też tom Percepta et expensa kolegium łowickiego za l. 1690–1720. Zawiera bowiem wiele wzmianek na temat Stachowicza i prowadzonej przezeń w ostatniej dekadzie XVII w. kapeli. Ta regularnie uświetniała liturgię w kolegiacie, mającej szczególny status, jako że Łowicz był miastem rezydencjonalnym prymasów. Co więcej, księga owa zawiera własnoręcznie sygnatury Stachowicza, które pojawiają się tam od lipca 1697 r. do lipca roku 1698, kiedy sprawował funkcję wicerektora łowickich pijarów.

Ustalenie na podstawie ujawnionych przekazów źródłowych chronologii zdarzeń sprowokowało do postawienia istotnych pytań o rolę, jaką mogli odegrać dwaj inni uzdolnieni muzycznie zakonnicy dotychczas rozpoznani bardzo ogólnikowo, znani zresztą jedynie z imion zakonnych. Rzymskie archiwalia pozwoliły na zidentyfikowani ich nazwisk, byli to: Gabriel Szczawnicki oraz Kasper Pasternacki. Pierwszy, starszy nieco od Stachowicza, mógł mieć istotny obok niego wpływ na kształt i poziom zakonnej kapeli działającej w Warszawie (złożonej z siedmiu stałych muzyków), która ukształtowana została w latach osiemdziesiątych XVII wieku. Drugi, nieco młodszy od Stachowicza, objął po nim stanowisko kapelmistrza w stolicy, kiedy w 1690 r. ten został przeniesiony do kolegium w Łowiczu. To właśnie za czasów Pasternackiego, cztery lata później, pochlebną opinię o muzyce grywanej w warszawskim kościele pijarów wyraził sam król Jan III Sobieski.

Nieco uwagi poświęcono też Justowi Casparowi, przytaczając najważniejszą odnoszącą się doń faktografię. Przede wszystkim jednak wskazano na odnaleziony w Archiwum w Modrej na Słowacji, a pochodzący z pijarskiego kolegium w Podolińcu utwór – Missa SS. Primi et Felicjani, opisany jako dzieło powstałe w roku 1741, którego autorem jest František Xaver Brixi, kopię zaś w 1748 r. sporządził pijar Just Caspar. Przytaczając szereg argumentów udowodniono, że nie może to być prawdą, a rzeczywistym twórcą kompozycji był właśnie Caspar, który napisał ją, podejmując w 1741 r. w kolegium pijarów w Warszawie obowiązki kapelmistrza. Jedyny to zresztą utwór, o którym z całą pewnością można powiedzieć, że od czasu powstania bywał w XVIII w. corocznie 9 VI wykonywany w stołecznym kościele pijarów. Była to bowiem kompozycja specjalna, dedykowana dwu rzymskim męczennikom, którzy stali się patronami tej świątyni.

Nadane wezwanie nie było przypadkowe. Władysław IV Waza, fundując pijarom siedzibę w Warszawie, przekazał im relikwie owych świętych. Dar był tym znaczniejszy, że obaj wczesnochrześcijańscy męczennicy byli patronami dnia królewskich urodzin. Monarcha wszedł w posiadanie relikwii insignes w szczególnych okolicznościach. Kiedy w 1624 r. – jeszcze jako królewicz – odbywał podróż po Italii, podczas spotkania z papieżem Urbanem VIII uprosił ofiarowanie mu ciał obu świętych, które od VII w. pochowane były pod kaplicą przy rzymskim kościele Santo Stefano Rotondo. Warszawscy pijarzy śś. Pryma i Felicjana przez ponad dwieście lat otaczali żywym kultem, co stanowiło ewenement na skalę europejską, gdyż były to – i są nadal – postacie niemal zupełnie zapomniane, nawet w samym Rzymie. Ich upamiętnienie przez Justa Caspara, mszą w tonacji D-dur, nie tylko poszerza skromny zasób dzieł tego kompozytora, lecz także modyfikuje dotychczasowe próby określenia jego twórczego oblicza.