„Modlitwa dziewicy”. Kicz i seksizm dziewiętnastowiecznej muzyki salonowej
Ryszard Daniel Golianek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-3775-0732
Abstrakt
Opublikowana po raz pierwszy w 1856 r. przez Teklę Bądarzewską-Baranowską (1829–61) miniatura fortepianowa Modlitwa dziewicy odniosła niebywały sukces komercyjny (już w 1860 roku szacowano liczbę sprzedanych egzemplarzy na ponad milion) i rozsławiła nazwisko polskiej pianistki na świecie. Jednak przypadek ten należy traktować wyłącznie jako szczególny fenomen społeczny, a nie jako osiągnięcie artystyczne. Kompozycja Bądarzewskiej stanowiła bowiem idealne odwzorowanie dziewiętnastowiecznych wyobrażeń o kobiecie i kobiecości, wpisując się w kanony ówczesnej kultury. Przywołanie kontekstu muzyki salonowej tego czasu trzeba uznać za oczywisty i adekwatny punkt odniesienia dla prezentowanych ocen i poglądów, jako że omawiany utwór stał się wręcz ikonicznym przykładem twórczości z kręgu kultury dziewiętnastowiecznego salonu. Z tego też względu zaprezentowane wnioski mogą być przydatne dla rozumienia sytuacji całego repertuaru muzyki salonowej, którego ogrom ilościowy stanowi jeden z fenomenów tej epoki.
Przedstawione w artykule dwa spojrzenia interpretacyjne na Modlitwę dziewicy – rozpatrywanie tego dzieła jako przejawów kiczu i seksizmu – stanowią przykład zastosowania współczesnej metodologii (z kręgu nowej muzykologii) do dzieła z przeszłości. Oba zaproponowane ujęcia są swoistą interpretacją adaptacyjną przeprowadzoną ze współczesnej perspektywy. Dla określenia pozycji estetycznej utworu Bądarzewskiej jako dzieła będącego przejawem kiczu została wykorzystana teoretyczna koncepcja Abrahama Moles’a. Autor ten wyróżnił pięć zasad kiczu, których przejawy można bez trudu odnaleźć w omawianym utworze lub jego odbiorze i które zostają w artykule poddane interpretacji estetycznej. Z kolei doszukiwanie się w Modlitwie dziewicy przejawów seksizmu wynika z sytuacji społecznej utworu: omawiana kompozycja jest dziełem twórczyni-kobiety, dodatkowo zaś określona tytułem i stylem muzycznym problematyka wiązała się z toposem przedstawień kobiecości w muzyce, silnie zdominowanym stereotypami odnoszącymi się do społecznej pozycji płci. Jak się okazuje, swoją sztuką Bądarzewska artystka wpisała się w mainstream seksistowskiego postrzegania kobiet i ich aktywności, a Modlitwa dziewicy stała się wzorcowym przykładem utworu, którego cechy stylistyczno-ekspresyjne doskonale odpowiadały wyobrażeniom o wtórnej, niesamodzielnej i banalnej sztuce kobiecej.
Słowa kluczowe:
Modlitwa dziewicy, Tekla Bądarzewska, muzyka salonowa, kicz, seksizmBibliografia
Adorno, Theodor. Mahler. Eine musikalische Physiognomik. Frankfurt/M: Suhrkamp, 1969.
Google Scholar
Ballstaedt, Andreas. „Salonmusik”. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, https://www.mgg-online.com/mgg/stable/14262, dostęp 18 VII 2022.
Google Scholar
Ballstaedt, Andreas, Tobias Widmaier. Salonmusik. Zur Geschichte und Funktion einer bürgerlichen Musikpraxis. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1989.
Google Scholar
Broch, Hermann. Kilka uwag o kiczu i inne eseje, przekł. Danuta Borkowska, Jan Garewicz, Ryszard Turczyn. Warszawa: Czytelnik, 1998.
Google Scholar
Chechlińska, Zofia. „Bądarzewska-Baranowska Tekla”. W: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie. T. 2, 452. London: Macmillan Publishers, 2001.
Google Scholar
Corrette, Michel. Premier livre d’orgue contenant quatre Magnificat a l’usage des dames religieuses. Paris: Le Clerk, 1737.
Google Scholar
Dahlhaus, Carl. Idea muzyki absolutnej i inne studia, przekł. Antoni Buchner. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988.
Google Scholar
Eggers, Katrin, Nina Noeske, red. Musik und Kitsch. Hildesheim: Georg Olms, 2014.
Google Scholar
Frank, Paul, red. Taschenbüchlein des Musikers. Leipzig: Carl Merseburger, 1917.
Google Scholar
Gwizdalanka, Danuta. Muzyka i płeć. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2001.
Google Scholar
Hand, Ferdinand. Ästhetik der Tonkunst. Leipzig: Hochhausen und Fournes, 1837.
Google Scholar
Jabłoński, Maciej, Małgorzata Gamrat, red. Nowa muzykologia. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2016.
Google Scholar
Kallberg, Jeffrey. Granice poznania Chopina. Płeć, historia i gatunki muzyczne, przekł. Wojciech Bońkowski. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2013.
Google Scholar
Kimber, Marian Wilson. „From the Concert Hall to the Salon: The Piano Music of Clara Wieck Schumann and Fanny Mendelssohn Hensel”. W: Nineteenth-Century Piano Music, red. R. Larry Todd, 316–355. New York: Routledge, 2004.
Google Scholar
Kwiatkowska, Anna. „Seksizm”. W: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. Monika Rudaś--Grodzka i in., 501–503. Warszawa: Czarna Owca, 2014.
Google Scholar
Lisak, Agnieszka. Miłość, kobieta i małżeństwo w XIX wieku. Warszawa: Bellona, 2009.
Google Scholar
Loos, Helmut. „Zwischen Ave Maria und Stille Nacht, Kitsch in der Musik”. W: Emotionalität erlaubt? Kitsch in der Kirche, red. Andres Würbel, 67–74. Bergisch Gladbach: Thomas Morus Akademie, 1998.
Google Scholar
Mianowski, Jarosław. Semantyka tonacji w niemieckich dziełach operowych XVIII–XIX wieku. Toruń: Adam Marszałek, 2000.
Google Scholar
Michalec, Beata. Tekla z Bądarzewskich Baranowska, autorka nieśmiertelnej „La priere d’une vierge”. Miejsca, czas i ludzie. Warszawa: Ekbin, 2012.
Google Scholar
Moles, Abraham. Kicz, czyli sztuka szczęścia. Studium o psychologii kiczu, przekł. Anita Szczepańska, Ewa Wende. Warszawa: PIW, 1978.
Google Scholar
Musioł, Karol. Wagner a Polska / Wagner und Polen. Bayreuth: Werner Fehr, 1980.
Google Scholar
„New Musicology”. W: The Oxford Companion to Music, https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199579037.001.0001/acref-9780199579037-e-4712, dostęp 15 VII 2022.
Google Scholar
Poniatowska, Irena. „Bądarzewska, Tekla”. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Personenteil, red. Ludwig Finscher. T. 1, 1591. Kassel: Bärenreiter, 1999.
Google Scholar
Poniatowska, Irena. Muzyka fortepianowa i pianistyka w wieku XIX. Aspekty artystyczne i społeczne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 1991.
Google Scholar
Renzetti, Claire M., Daniel J. Curran. Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, przekł. Agnieszka Gromkowska-Melosik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
Google Scholar
Rieger, Eva. „Kundry’s Kiss and the Fear of Female Desire: A Gender Perspective”. The Wagner Journal 11, nr 2 (2017): 34–43.
Google Scholar
Rieger, Eva. „«Und wie ich lebe? Ich lebe»: Sexismus in der Musik des 19. Jahrhunderts am Beispiel von Puccinis La Boheme”. W: Von der Spielfrau zur Performance-Künstlerin: Auf der Suche nach einer Musikgeschichte der Frauen, red. Eva Rieger, Freia Hoffmann, 109–124. Kassel: Furore, 1992.
Google Scholar
Ripley, Alexandra. Scarlett. The Sequel to Margaret Mitchell’s „Gone with the Wind”. New York: Grand Central Publishing, 1991.
Google Scholar
Ripley, Alexandra. Scarlett. Ciąg dalszy „Przeminęło z wiatrem”, przekł. Joanna Dąbrowska. Warszawa: Świat Książki. 1997.
Google Scholar
Schöner, Oliver. „Move Your Body: Über den Zusammenhang von Klang und Körper”. W: Das Populäre in der Musik des 20. Jahrhunderts, red. Claudia Bullerjahn, Hans-Joachim Erwe, 61–83. Hildesheim: Georg Olms, 2001: 61–83.
Google Scholar
Schubart, Christian Friedrich Daniel. Ideen zu einer Ästhetik der Tonkunst. Wien: Degen, 1806.
Google Scholar
Schumacher, Gerhard. „Ave Maria – das Gebet einer Jungfrau? Das Missverständnis an Schubert und Bach”. Neue Zeitschrift für Musik 147, nr 9 (1986): 9–13.
Google Scholar
„Sequel”. W: Słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl/slowniki/sequel.html, dostęp 12 VII 2022.
Google Scholar
„Sexism”. W: Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/sexism, dostęp 15 VII 2022.
Google Scholar
[Sikorski, Józef.] „Gazeta Muzyczna”. Ruch Muzyczny 5, nr 41 (1861): 654–655.
Google Scholar
Sontag, Susan. „Notatki o kampie”, przekł. Wanda Wertenstein. Literatura na Świecie 9, nr 101 (1979): 306–323.
Google Scholar
Sponheuer, Bernd. „Zu schön? Mahler, Čajkovskij und der musikalische Kitsch”. W: Gustav Mahler und die Symphonik des 19. Jahrhunderts, red. Bernd Sponheuer, Wolfram Steinbeck, 169–181. Frankfurt/M: Lang, 2001.
Google Scholar
Autorzy
Ryszard Daniel GolianekUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-3775-0732
Statystyki
Abstract views: 1706PDF downloads: 263
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Ryszard Daniel Golianek
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Do zeszytu 3/2022 włącznie artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Ryszard Daniel Golianek, „Podróż zimowa” Franza Schuberta w reinterpretacji Barbary Kingi Majewskiej: estetyka i retoryka , Muzyka: Tom 65 Nr 4 (2020)
- Ryszard Daniel Golianek, Problematyka polska w XX-wiecznych operetkach niemieckich , Muzyka: Tom 64 Nr 3 (2019)
