Dlaczego muzyka opiera się na skalach?

Krzysztof Guczalski

Abstrakt

Spektrum wysokości słyszalnych dźwięków jest ciągłe: pomiędzy każdymi dwoma leży wiele wysokości pośrednich. A jednak z tego potencjalnie nieskończonego zasobu muzyka wybiera bardzo ograniczoną liczbę wysokości, które stanowią system muzyczny i tworzone w jego ramach skale.

Oparcie muzyki na skalach pozostaje w wyrazistej asymetrii np. w stosunku do sztuk plastycznych. Malarstwo nie ogranicza się do żadnego wyboru kolorów spośród ciągłego spektrum odcieni i każdy malarz może w nieskrępowany sposób czerpać z całego, potencjalnie nieskończonego zakresu. Powstaje zatem pytanie, dlaczego dzieje się tak w muzyce. Odpowiedzi, na które można natrafić w literaturze przedmiotu, wydają się mało satysfakcjonujące. Pojawiają się sugestie, że istnienie skal wynika ze stosowania notacji, z potrzeb pedagogiki muzycznej i tradycji analizy muzycznej. Odpowiedzi takie są całkiem niewiarygodne w świetle świadectw, że wszystkie znane kultury muzyczne, także czysto oralne, posługiwały się skalami. Inne spotykane odpowiedzi to sugestia, że źródło istnienia skal leży w biologicznych czynnikach kontrolujących produkcję i percepcję muzyczną albo że wynikają one z kategorialności percepcji. Bliższa analiza pokazuje, że żadna z takich odpowiedzi nie wytrzymuje krytyki.

Zostają zatem zaproponowane dwie inne odpowiedzi. Pierwsza: w sytuacji nietrwałości muzyki, która trwa tylko tak długo, jak długo jest grana lub śpiewana, możliwość jej ponownego wykonania uzależniona jest od ludzkiej pamięci, a z jej ograniczeń wynikła konieczność zawężenia materiału wysokościowego muzyki. Druga: z preferencji konsonansu wobec dysonansu wynikło zjawisko skali, które konsonanse wyróżnia i eksponuje; natomiast dopuszczenie całego spektrum wysokości prowadziłoby do zdecydowanej dominacji dysonansów, co mogło być odczuwane jako niepożądane.

Dalsza analiza pokazuje, że tylko ta pierwsza odpowiedź jest wiarygodna. Uzyskuje ona dodatkowe potwierdzenie w fakcie, że przezwyciężenie nietrwałości muzyki przejawiające się w tworzeniu tzw. utworów na taśmę – nagranych w procesie tworzenia przez kompozytora – pozwoliło jednocześnie muzyce po raz pierwszy porzucić skale i czerpać z pełnego spektrum wysokości, a w istocie ze znacznie szerszego zakresu dźwięków nie tylko harmonicznych – do szumów i szmerów włącznie.