Gitara angielska w polskiej kulturze muzycznej przełomu XVIII i XIX wieku

Wojciech Gurgul


Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-0113-998X

Abstrakt

Niniejszy artykuł poświęcony jest zachowanym polskim źródłom muzycznym przeznaczonym na gitarę angielską, chordofon szarpany popularny w drugiej połowie XVIII wieku głównie na Wyspach Brytyjskich. W Polsce zachowało się osiemnaście źródeł muzycznych przeznaczonych na gitarę angielską w stroju G-dur (na Zachodzie dominował strój C-dur). Autor starał się przez pryzmat zachowanych źródeł muzycznych oraz licznych świadectw słownych z epoki ukazać, jakie miejsce zajmował instrument w ówczesnej audiosferze Polski przełomu XVIII i XIX wieku. Duża część zachowanych źródeł związana jest z działalnością Józefa Elsnera, który dostrzegł popularność gitary angielskiej w polskich salonach szlacheckich i mieszczańskich. Warszawskie druki Elsnera ukazały się w roku 1803 (Pięć arii z opery Wintera, jedna z pierwszych dziewiętnastowiecznych warszawskich publikacji muzycznych) oraz 1805 (opracowania fragmentów popularnych w Warszawie oper wydane w ramach serii Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich); są jedynymi drukowanymi źródłami na gitarę angielską w Polsce. Uzupełnieniem elsnerianów jest partia gitary angielskiej w operze Leszek Biały oraz rękopis z Biblioteki Jagiellońskiej, zawierający opracowanie wodewilu z opery Elsnera Siedem razy jeden. Prócz wodewilu w Bibliotece Jagiellońskiej znajduje się dziewięć innych rękopiśmiennych źródeł, w tym krótka szkoła gry na gitarze angielskiej, cykl wariacji Carlamottiego, wiele miniatur solowych oraz opracowania wyjątków z popularnych wówczas oper. Dwa najpóźniej powstałe źródła, pochodzące z Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu i powstałe w drugiej dekadzie XIX w., wiążą się z przemianami konstrukcyjnymi gitary angielskiej, które przebiegały na ziemiach zachodnich Słowian, na pograniczu Europy wschodniej i zachodniej. Owe zmiany związane są szczególnie z charakterystycznym dla polskiej literatury na gitarę angielską strojem G-dur i łączą się z początkami innego instrumentu – gitary rosyjskiej.


Słowa kluczowe:

gitara angielska, gitara rosyjska, Józef Elsner, Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu, Biblioteka Jagiellońska, audiosfera Polski przełomu XVIII i XIX wieku

Amersfoort, Jelma van. „Miss Sara Burgerhart’s English Guittar: Te «Guitarre Angloise» in Enlightenment Holland”. Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis 64, nr 1/2 (2014): 76–102.
  Google Scholar

Bogusławski, Wojciech. Dzieła dramatyczne. T. 7. Warszawa: Glücksberg, 1823.
  Google Scholar

Chachulski, Jakub. Józef Elsner. Katalog tematyczny utworów. T. 2, Utwory świeckie. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2019 (= Monumenta Musicae in Polonia. Seria E. Opera selecta).
  Google Scholar

Challier, Ernst. Grosser Lieder-Katalog. Berlin: Ernst Challier’s Selbstverlag, 1885.
  Google Scholar

Coggin, Philip. „«Tis Easy and Agreable Instrument». A History of the English Guittar”. Early Music 15, nr 2 (1987): 204–218.
DOI: https://doi.org/10.1093/earlyj/XV.2.205   Google Scholar

Cristo, Nuno José dos Santos Anaia. Te Portuguese Guitar: History and Transformation of an Instrument Associated with Fado. Praca magisterska, York University, 2014.
  Google Scholar

Dal’, Vladimir Ivanovich. Tolkovyy slovar’ zhivogo velikorusskogo yazyka. T. 1. Moskva: А. Semen, 1863.
  Google Scholar

Dzierżykraj-Morawski, Franciszek. Pisma zbiorowe wierszem i prozą. T. 4. Poznań: Jan Konstanty Żupański, 1882.
  Google Scholar

Elsner, Józef. „Prospekt Polskiego Muzycznego Dziennika pod tytułem: Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni Polskich, na prenumeratę na rok 1805”. Gazeta Warszawska 31, nr 65 (1804): 1129–1130.
  Google Scholar

Fredro, Aleksander. Zemsta. Komedya w czterech aktach, wierszem. Złoczów: W. Zukerkandel, 1893.
  Google Scholar

Goldberg, Halina. O muzyce w Warszawie Chopina, przekł. Marita Albán Juárez, Kamila Stępień-Kutera. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2016.
  Google Scholar

Gołębiowski, Łukasz. Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach. Warszawa: nakład autora, 1831.
  Google Scholar

Górski, Władysław. „Pogawędki o stanie muzykalnym Polski w XVIII-ym wieku”. Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne 3, nr 163 (1886): 474–476.
  Google Scholar

Grabowski, Ambroży. Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego. T. 2, wyd. Stanisław Estreicher. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1909 (= Biblioteka Krakowska 41).
  Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz, Anna. Zabaweczka. Józef Boruwłaski – fenomen natury, szlachcic, pamiętnikarz. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2004.
  Google Scholar

Held, Jan Teobald. Fakta a poznámky k mému budoucímu nekrologu I. Vzpomínky pražského lékaře na léta 1770–1799, red. Jindřich Květ, Daniela Tinková. Praga: Academia, 2017.
  Google Scholar

Hugelmann, Karl. „Rohrer, Joseph”, https://www.deutsche-biographie.de/pnd119527138.html, dostęp 5 I 2021.
  Google Scholar

Jaxa Bykowski, Piotr. Pamiętniki włóczęgi. Serya nowa, w dwóch częściach. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1884.
  Google Scholar

Joteyko, Tadeusz. Józef Elsner. Warszawa: Nakładem Stowarzyszenia Pisarzy i Krytyków Muzycznych, 1934 (= Bibljoteka Muzyczna 7). K.T.H. [Klementyna Hoffmanowa]. „Józef Borusławski”. Przyjaciel Ludu 5, nr 15 (1838): 118–120.
  Google Scholar

Kloss, Jürgen. Te „Guittar” in Britain 1753–1800, https://www.justanothertune.com/TeGuittarInBritain1753-1800.pdf, dostęp 25 XI 2021.
  Google Scholar

Kwiatkowska, Magdalena. „Życie muzyczne Warszawy w latach 1795–1806”. W: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, red. Zofa Chechlińska. T. 5, 9–91. Warszawa: PWN, 1984. McVeigh, Simon. Calendar of London Concerts 1750–1800, http://research.gold.ac.uk/10342/, dostęp 3 III 2021.
  Google Scholar

Michel, Andreas. Zistern. Europäische Zupfnstrumente von der Renaissance bis zum Historismus. Leipzig: Verlag des Musikinstrumenten-Museums der Universität Leipzig, 1999. Musikdrucke aus Braunschweig und Hannover. Eine Auswahl für mehr als 100 Jahre nach 1790. Tutzing: Musikantiquariat Hans Schneider, 2010.
  Google Scholar

Nowak-Romanowicz, Alina. „Elsner Józef”. W: Encyklopedia Muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska. T. 3, 19–32. Kraków: PWM, 1987.
  Google Scholar

Oberbek, Jan. Jan Nepomucen Bobrowicz. Chopin Gitary. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Debit, 2016.
  Google Scholar

Opieński, Henryk. „M. Karłowicz (z papierów pośmiertnych). «Notatki o dawnych polskich skrzypcach»”. Kwartalnik Muzyczny 1, nr 1 (1911): 39–47.
  Google Scholar

Osika, Michał. Charakterystyka polskiej muzyki i tradycji gitarowej XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem działalności rodzimej. Praca licencjacka, Uniwersytet Jagielloński, 2019.
  Google Scholar

Piasecka, Zofa. „Doniesienia prywatne”. Gazeta Lwowska 7, nr 140 (1817): 778.
  Google Scholar

Poklewska, Krystyna. „«Pątnik przemijający» Ludwik Piątkiewicz (z dziejów przełomu romantycznego w Galicji)”. Prace Polonistyczne / Studies in Polish Literatures 27 (1971): 165–193.
  Google Scholar

Poulopoulos, Panagiotis. Te Guittar in the British Isles, 1750–1810. Dysertacja doktorska, Te University of Edinburgh, 2011.
  Google Scholar

Powroźniak, Józef. Gitara od A do Z. Kraków: PWM, 1989.
  Google Scholar

Raszewski, Zbigniew. Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765–1865). Warszawa: PIW, 1963.
  Google Scholar

Sadowska, Maria. „Pani Borejszyna”. Bluszcz 14, nr 38 (1879): 299–300.
  Google Scholar

Schiller, Joanna. Portret zbiorowy nauczycieli warszawskich publicznych szkół średnich 1795– 1862. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Instytut Historii Nauki. Zakład Dziejów Oświaty, 1998 (= Monografe z Dziejów Oświaty 39).
  Google Scholar

Schnür-Pepłowski, Stanisław. Galiciana 1778–1812. Lwów: H. Altenberg, 1896.
  Google Scholar

Sierakowski, Wacław. Sztuka muzyki dla młodzieży kraiowey. T. 2. Kraków: Drukarnia Szkoły Głównej Koronnej, 1796.
  Google Scholar

Sikorski, Józef. Doręcznik muzyczny. Warszawa: nakładem autora, 1852.
  Google Scholar

Sławiński, Piotr. Kształcenie młodzieży w Sandomierzu w latach 1815–1914. Kraków: Wydawnictwo Libron, 2013.
  Google Scholar

Spencer, Robert, Ian Harwood. „English Guitar”. W: Te New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie. T. 8, 244–246. London: Oxford University Press, 2010.
  Google Scholar

Szulc, Zdzisław. Słownik lutników polskich. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1953.
  Google Scholar

Szwankowski, Eugeniusz. Teatr Wojciecha Bogusławskiego w latach 1799–1814. Wrocław: Zakład imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, 1954.
  Google Scholar

Szylar, Anna. Działalność oświatowa benedyktynek sandomierskich w latach 1616–1865. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002 (= Prace z historii szkolnictwa w Polsce 5).
  Google Scholar

Szylar, Anna. „Ideały wychowawcze w klasztornych szkołach żeńskich w okresie potrydenckim do początków XIX wieku”. Paedagogia Christiana 30, nr 2 (2012): 11–27. Świerczek, Wendelin. „Katalog rękopiśmiennych zabytków muzycznych Biblioteki Seminarium Duchownego w Sandomierzu”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 10 (1965): 224–278.
DOI: https://doi.org/10.12775/PCh.2012.021   Google Scholar

„Teatr Polski w Warszawie”. Gazeta Warszawska 30, nr 58 (1803): 993–995.
  Google Scholar

Timofeyev, Oleg. Te Golden Age of the Russian Guitar. Dysertacja doktorska, Duke University, 1999.
  Google Scholar

Timofeyev, Oleg. „Te Russian Seven-String Guitar ca. 1800: Organology and Search for Origins”. W: Gittare und Zister – Bauweise, Spieltechnik und Geschichte bis 1800, red. Monika Lustig, 229–246. Michaelstein–Dößel: Stifung Kloster Michaelstein, 2005.
  Google Scholar

Tomaszewski, Wojciech. Bibliografa warszawskich druków muzycznych 1801–1850. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1992.
  Google Scholar

Tomaszewski, Wojciech. Warszawskie edytorstwo muzyczne w latach 1772–1865. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1992.
  Google Scholar

Tragos. „Nasza towarzyskość”. Kurjer Warszawski 83, nr 281 (1903): 3–4.
  Google Scholar

Tur’yan, Mariyetta. Strannaya moya sud’ba. O zhizni Vladimira Fëdorovicha Odoyevskogo. Moskva: Kniga, 1991.
  Google Scholar

Vogel, Benjamin. „Nieznani instrumentarze osiemnastowiecznego Wilna”. Ruch Muzyczny 25, nr 16 (1981): 19.
  Google Scholar

Vogel, Beniamin. Słownik lutników działających na historycznych i obecnych ziemiach polskich oraz lutników polskich działających za granicą do 1950 roku. Bydgoszcz: Miejskie Centrum Kultury w Bydgoszczy, 2019.
  Google Scholar

W. „Pieśń o Filonie”. Kłosy 22, nr 562 (1876): 218.
  Google Scholar

Walter-Mazur, Magdalena. „Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawoz danie z cyklu kwerend: 16–18 I, 15–19 IV, 3–7 VI i 18–22 XI 2013 r.”. Hereditas Monasteriorum 3 (2013): 469–484.
  Google Scholar

Whistling, Carl Friedrich. Handbuch der musikalischen Literatur. Leipzig: C.F. Whistling, 1828.
  Google Scholar

Wójcicki, Kazimierz Władysław. Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1875.
  Google Scholar

Wójcicki, Kazimierz Władysław. Warszawa, jej życie umysłowe i ruch literacki w ciągu lat trzydziestu (od 1800 do 1830 r.). Warszawa: Gebethner i Wolff, 1880. „Z Poznania 7 lipca”. Gazeta Warszawska 32, nr 60 (1805): 975.
  Google Scholar

Żegleń-Włodarczyk, Małgorzata. „Sześć sonat solowych na gitarę angielską” Tommaso Giordaniego w perspektywie wykonawstwa historycznego i współczesnego. Dysertacja doktorska, Akademia Muzyczna w Krakowie, 2020.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2022-04-26

Cited By / Share

Gurgul, W. (2022). Gitara angielska w polskiej kulturze muzycznej przełomu XVIII i XIX wieku. Muzyka, 67(1), 65–95. https://doi.org/10.36744/m.1147

Autorzy

Wojciech Gurgul 

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie Polska
https://orcid.org/0000-0003-0113-998X

Statystyki

Abstract views: 518
PDF downloads: 273


Licencja

Prawa autorskie (c) 2022 Wojciech Gurgul

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.

Do zeszytu 3/2022 włącznie artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.