Muzyka i patronat w świetle listów dedykacyjnych: Wacław z Szamotuł, Valentin Bakfark i król Zygmunt II August

Recenzowany

Ryszard Wieczorek


Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-9697-2474

Abstrakt

Spośród nielicznie zachowanych polskich druków muzycznych z XVI wieku wyjątkowe znaczenie mają dwie krakowskie edycje: Lamentationes Hieremiae prophetae (1553) Wacława z Szamotuł oraz Harmoniarum musicarum in usum testudinis factarum (1565) Valentina Bakwarka. Zawarte w nich listy dedykacyjne, mimo różnic co do charakteru, struktury i treści, są ważnym źródłem informacji o renesansowych praktykach patronackich. Poemat Wacława z Szamotuł (Carmen nuncupatorium) ma wyjątkowy charakter, gdyż wbrew humanistycznej tradycji mody pochwalnej (encomium) nie zawiera prośby o finansowe wsparcie, lecz odnosi się do zagrożenia ze strony Imperium Osmańskiego. Kompozytor, wyjaśniając genezę i posępny charakter swojego dzieła, daje wstrząsający opis inwazji tureckiej na Węgry i przestrzega przed podobnym losem mieszkańców Mołdawii – graniczącego z Polską i Turcją państwa buforowego, w tym czasie całkowicie pogrążonego w chaosie. Ponieważ Zygmunt II August starał się tam odbudować swoje wpływy, poemat Wacława można traktować jako przedłużenie dyplomacji – jako apel o wierność polskiemu królowi.

Odmienny charakter ma list dedykacyjny Bakwarka, stanowiący typowe encomium. Choć przepełniony jest metaforami wychwalającymi erudycję, kulturę i wspaniałomyślność Zygmunta II Augusta, to wyjaśnia zarazem okoliczności opublikowania antologii i daje ogólną charakterystykę zawartych w niej kompozycji. Obie dedykacje stanowią ważne źródło informacji o relacjach obu muzyków z ich patronem i pozwalają na dostrzeżenie kontekstów, które w innym przypadku nie byłyby czytelne. Są zarazem świadectwem wykorzystania potencjału sztuki, służącej, w przypadku Wacława, celom polityczno-propagandowym, a w przypadku Bakwarka – kreowaniu wizerunku monarchy jako osoby światłej i wrażliwej. Ilustrują wreszcie wielorakie funkcje drukowanego paratekstu – jako przyciągającego publiczną uwagę „listu otwartego”, potwierdzającego istnienie trwałych relacji patronackich i ukazującego okoliczności wydania dzieł oraz ich przesłanie.


Słowa kluczowe:

Wacław z Szamotuł, Valentin Bakfark, Zygmunt II August, patronat, list dedykacyjny, lamentacje, tabulatura

Bakfark, Valentin. Das Lautenbuch von Krakau, 1565. Ed. Peter Király. Lübeck: Tree Ed., 2011.
  Google Scholar

Bakfark, Valentin. Opera omnia. Eds. István Homolya and Dániel Benkö. Vol. 1, The Lyons Lute-Book. Budapest: Editio Musica, 1976.
  Google Scholar

Bakfark, Valentin. Opera omnia. Eds. István Homolya and Dániel Benkö. Vol. 2, The Cracow Lute-Book. Budapest: Editio Musica, 1979.
  Google Scholar

Backvis, Claude. ‘Trudne współistnienie pokojowe Polaków i Turków w XVI wieku.’ In: Claude Backvis, Renesans i barok w Polsce. Studia o kulturze, eds. Hanna Dziechcińska and Ewa Jolanta Głębicka, 301–344. Warszawa: PWN, 1993.
  Google Scholar

Bernstein, Jane A. Print Culture and Music in Sixteenth-Century Venice. New York‒Oxford: Oxford University Press, 2001.
DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195141085.001.0001   Google Scholar

Bettley, John. ‘La compositione lacrimosa: Musical Style and Text Selection in North-Italian Lamentations Settings in the Second Half of the Sixteenth Century.’ Journal of the Royal Musical Association 118, no. 2 (1993): 167–202.
DOI: https://doi.org/10.1093/jrma/118.2.167   Google Scholar

Bilmayer-Frank, Stefanie. Illustri ac Generoso Domino: Gedruckte Musikalienwidmungen an die Familie Fugger im 16. und fruhen 17. Jahrhundert. Augsburg: Wißner, 2016.
  Google Scholar

Błazińska, Hanna. ‘Listy dedykacyjne do Zygmunta II Augusta,’ Roczniki Humanistyczne 34, no. 3 (1986): 105–112.
  Google Scholar

Bossuyt, Ignace, Nele Gabriëls, Dirk Sacré and Demmy Verbeke, eds. ‘Cui dono lepidum novum libellum?’ Dedicating Latin Works and Motets in the Sixteenth Century: Theory and Practice. Leuven: Leuven University Press, 2008.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctt9qdwp8   Google Scholar

Brooks, Jeanice. Courtly Song in Late Sixteenth-Century France. Chicago‒London: University of Chicago Press, 2000.
DOI: https://doi.org/10.7208/chicago/9780226767710.001.0001   Google Scholar

Buchwald-Pelcowa, Paulina. ‘Mecenat nad piśmiennictwem i książką w dawnej Polsce.’ In: Z dziejow mecenatu kulturalnego w Polsce, ed. Janusz Kostecki, 33–90. Warsaw: Biblioteka Narodowa, 1999.
  Google Scholar

Carey, Frank. ‘Composition for Equal Voices in the Sixteenth Century.’ Journal of Musicology 11, no. 2 (1991): 300–342.
DOI: https://doi.org/10.2307/763705   Google Scholar

Chybiński, Adolf. ‘Bekwarek. Lutnia i polityka. Capriccio historyczne.’ Przegląd Muzyczny 6 (1918): 1–3.
  Google Scholar

Cramer, Eugene C. ‘Nowe spojrzenie na styl muzyczny Wacława z Szamotuł.’ Muzyka 36, no. 2 (1991): 3‒90.
  Google Scholar

Cramer, Eugene C. ‘Związki z muzyką hiszpańską w Lamentacjach Wacława z Szamotuł.’ Muzyka 24, no. 3 (1979): 35–43.
  Google Scholar

Czamańska, Ilona. ‘Mołdawia i Wołoszczyzna w stosunkach polsko-tureckich XVI–XVII wieku.’ Balcanica Posnaniensia. Acta et studia 4 (1989): 301–312.
  Google Scholar

Czamańska, Ilona. Mołdawia i Wołoszczyzna wobec Polski, Węgier i Turcji w XIV i XV wieku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1996.
  Google Scholar

Czamańska, Ilona. ‘Poland and Turkey in the 1st Half of the 16th Century – Turning Points.’ In: Fight against the Turk in Central-Europe in the first Half of the 16th Century, ed. István Zombori, 91–102. Budapest: Magyar Egyháztörténeti Enciklopédia Munkaközösség, 2004.
  Google Scholar

Czekajewska, Anna. ‘Kultura umysłowa Polski XVI wieku w świetle listów dedykacyjnych.’ Studia i Materiały z Dziejow Nauki Polskiej. Seria A 7 (1965): 47–106.
  Google Scholar

Czepiel, Tomasz M.M. Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c.1543‒1600, New York‒London: Garland, 1996.
  Google Scholar

Demel, Juliusz. Historia Rumunii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.
  Google Scholar

Dziubiński, Andrzej. Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500‒1572 w kontekście międzynarodowym. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005.
  Google Scholar

Gancarczyk, Paweł, Agnieszka Leszczyńska, eds. The Musical Heritage of the Jagiellonian Era. Warsaw: Instytut Sztuki PAN, 2012.
  Google Scholar

Gancarczyk, Paweł. Muzyka wobec rewolucji druku. Przemiany w kulturze muzycznej XVI wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2011.
  Google Scholar

Gancarczyk, Paweł. ‘Printed Polyphonic Songs and the Politics of 16th-century Poland.’ In: Musicologie sans frontieres / Muzikologija bez granica / Musicology without Frontiers. Svečani zbornik za Stanislava Tuksara / Essays in Honour of Stanislav Tuksar, eds. Ivano Cavallini and Harry White, 59–65. Zagreb: Hrvatsko muzikološko društvo, 2010.
  Google Scholar

Genette, Gérard. Paratexts: Thresholds of Interpretation. Transl. Janet E. Lewin. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
  Google Scholar

Genette, Gérard. Seuils. Paris: Éd. du Seuil, 1987.
  Google Scholar

Genette, Gérard. Palimpsestes la litterature au second degre. Paris: Éd. du Seuil, 1982.
  Google Scholar

Głuszcz-Zwolińska, Elżbieta. Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonow. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1988.
  Google Scholar

Głuszcz-Zwolińska, Elżbieta. ‘Studie über Musik am Hofe der letzten Jagiellonen.’ In: Florilegium Musicologicum. Helmut Federhofer zum 75. Geburtstag, ed. Christoph-Hellmut Mahling, 501–515. Tutzing: Schneider, 1988.
  Google Scholar

Hajdukiewicz, Leszek. ‘Społeczne aspekty mecenatu literackiego w Małopolsce w czasach Jana Kochanowskiego.’ In: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jana Kochanowskiego, ed. Tadeusz Ulewicz, 117–144. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1991.
  Google Scholar

Gombosi, Ottó. Bakfark Balint elete es művei (1507–1576) / Der Lautenist Valentin Bakfark: Leben und Werke (1507–1576), Budapest: Országos Széchényi Könyvtár, 1935 (repr. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1967).
  Google Scholar

Hutton, James. ‘Some English Poems in Praise of Music.’ English Miscellany 2 (1951): 1–63.
  Google Scholar

Jaworowski, Mieczysław. Historia narodu rumuńskiego. Warsaw: Książka i Wiedza, 1970.
  Google Scholar

Jachimecki, Zdzisław. Wpływy włoskie w muzyce polskiej. Part 1, 1540‒1640. Kraków: Akademia Umiejętności, 1911.
  Google Scholar

Janicka, Katarzyna. ‘Polityczno-społeczne uwarunkowania magnackiego mecenatu artystycznego (XVI–XVII w.).’ Quart 52, no. 2 (2019): 15–32.
  Google Scholar

Kawecka-Gryczowa, Alodia. Biblioteka ostatniego Jagiellona: pomnik kultury renesansowej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.
  Google Scholar

Kiraly, Péter. ‘Działalność Walentego Bakfarka w Polsce. Uzupełnienia i korektury.’ Muzyka 34, no. 3 (1989): 63–86.
  Google Scholar

Kiraly, Péter. ‘Des deux variantes de la réédition anversoise du Lautenbuch de Bakfark de Cracovie.’ Geluit-Luthinerie – Belgian Lute Academy 39 (2007): 4‒5.
  Google Scholar

Krókowski, Jerzy. Andrzej Trzecieski. Poeta-humanista i działacz reformacyjny. Warsaw: PIW, 1954.
  Google Scholar

Lewis, Mary S. Antonio Gardano, Venetian Music Printer: 1538–1569. Vols. 1‒3. New York: Garland, 1988‒2005.
  Google Scholar

Lindmayr-Brandl, Andrea, Grantley McDonald, Elisabeth Giselbrecht, eds. Early Music Printing in German-Speaking Lands. London‒New York: Routledge, 2018.
  Google Scholar

Lindmayr-Brandl, Andrea, Grantley McDonald, eds. Early Printed Music and Material Culture in Central and Western Europe. London: Routledge, 2021.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780429342844   Google Scholar

Lodes, Birgit, ed. NiveauNischeNimbus. Die Anfange des Musikdrucks nordlich der Alpen. Tutzing: Schneider, 2010 (= Wiener Forum für ältere Musikgeschichte 3).
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvg8p2x9   Google Scholar

Łukaszewski, Jakub, Wiesław Wydra. Fragmenty „Kota z Lwem” Mikołaja Reja i innych drukow z XVI w. odnalezione. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne, 2016.
  Google Scholar

Mikulski, Tadeusz. Rod Zoilow. Rzecz z dziejow staropolskiej krytyki literackiej. Kraków: z zasiłku Funduszu Kultury Narodowej, 1933.
  Google Scholar

Mrozowski, Przemysław, Paweł Tyszka, Piotr Węcowski, eds. Europa Jagellonica 1386‒1572. Sztuka, kultura i polityka w Europie Środkowej za panowania Jagiellonow. Warsaw: Zamek Królewski w Warszawie, Arx Regia, 2015.
  Google Scholar

Olkiewicz, Joanna. Polscy Medyceusze. Warsaw: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1985.
  Google Scholar

Pajewski, Janusz. Węgierska polityka Polski w połowie XVI wieku (1540‒1571). Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1932.
  Google Scholar

Polak, Emil J. Medieval and Renaissance Letter Treatises and Form Letters. A Census of Manuscripts Found in Eastern Europe and the Former U.S.S.R. Leiden: Brill, 1993.
  Google Scholar

Poźniak, Piotr. Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium kontekstualno-analityczne. Kraków: Musica Iagellonica, 1999.
  Google Scholar

Przywecka-Samecka, Maria. Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do końca XVIII wieku. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993.
  Google Scholar

Pyłypenko, Wołodymyr. W obliczu wroga. Polska literatura antyturecka od połowy XVI do połowy XVII wieku. Transl. Piotr Tafiłowski. Oświęcim: Napoleon V, 2016.
  Google Scholar

Radziszewska, Julia. ‘Dwory magnackie (Tarnowskich, Tęczyńskich, Firlejów) w czasach Jana Kochanowskiego.’ In: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jana Kochanowskiego, ed. Tadeusz Ulewicz, 145–166. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1991.
  Google Scholar

Redeker, Raimund. Lateinische Widmungsvorreden zu Mes- und Motettendrucken der ersten Halfte des 16. Jahrhunderts. Eisenach: Musikalienhandlung Wagner, 1995.
  Google Scholar

Rudenko, Oleksii. ‘Strategies of Early Modern Royal Representation. Sigismund II Augustus and his Public Image in 1520–1548.’ In: Zygmunt II August i kultura jego czasow. W pięćsetlecie urodzin ostatniego Jagiellona na polsko-litewskim tronie, ed. Radosław Rusnak, 13–32. Warsaw: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2022.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323556664.pp.13-32   Google Scholar

Schnell, Dagmar. In lucem edidit. Der deutsche Notendruck der ersten Halfte des 17. Jahrhunderts als Kommunikationsmedium. Dargestellt an den Vorreden. Osnabrück: Der Andere Verlag, 2003.
  Google Scholar

Schwindt, Nicole. ‘Zwischen Musikhandschrift und Notendruck: Paratexte in den ersten deutschen Liederbüchern.’ In: Die Pluralisierung des Paratextes in der Fruhen Neuzeit: Theorie, Formen, Funktionen, eds. Frieder von Ammon and Herfried Vögel, 157–186. Münster–Berlin: LIT Verlag, 2008.
  Google Scholar

Snopek, Jerzy. ‘Nieznane wiersze Andrzeja Trzecieskiego.’ Pamiętnik Literacki 82, no. 1 (1991): 158–166.
  Google Scholar

Szelest, Marcin. ‘Nowo odkryte fragmenty Lamentationes Wacława z Szamotuł: przyczynek do odczytania źródła.’ Muzyka 63, no. 1 (2018): 87‒99.
DOI: https://doi.org/10.36744/m.589   Google Scholar

Szutkiewicz, Bartosz. ‘Polska a Mołdawia w latach 1551‒1572.’ Białostockie Teki Historyczne 7 (2009): 11‒24.
DOI: https://doi.org/10.15290/bth.2009.07.01   Google Scholar

Szweykowska, Anna, Zygmunt M. Szweykowski. ‘Wacław z Szamotuł – renesansowy muzyk i poeta. Szkic biograficzny.’ Muzyka 9, no. 1 (1964): 2–28.
  Google Scholar

Ściebora, Maria. ‘Drukarstwo krakowskie za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego (1548–1586).’ In: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jana Kochanowskiego, ed. Tadeusz Ulewicz, 205–212. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1991.
  Google Scholar

Tafiłowski, Piotr. Imago Turci. Studium z dziejow komunikacji społecznej w dawnej Polsce (1453‒1572). Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2013.
  Google Scholar

Tazbir, Janusz. ‘Węgry jako symbol i przestroga w literaturze staropolskiej.’ In: Janusz Tazbir, Sarmaci i świat, 433–453. Kraków: Universitas, 2001.
  Google Scholar

Trzecieski, Andrzej. Carmina: wiersze łacińskie. Transl. and ed. Jerzy Krókowski. Vol. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958.
  Google Scholar

Verbeke, Demmy. ‘Ergo cape et canta sanctos quos fecimus hymnos: Preliminaries in 16th-century Motet Editions by Composers from the Low Countries.’ In: ‘Cui dono lepidum novum libellum?’ Dedicating Latin Works and Motets in the Sixteenth Century: Theory and Practice, eds. Ignace Bossuyt, Nele Gabriëls, Dirk Sacré and Demmy Verbeke, 49–64. Leuven: Leuven University Press, 2008.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctt9qdwp8.7   Google Scholar

Walczak, Marek, Piotr Węcowski, eds. Patronat artystyczny Jagiellonow. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 2015.
  Google Scholar

Weaver, Andrew H. Sacred Music as Public Image for Holy Roman Emperor Ferdinand III: Representing the Counter-Reformation Monarch at the End of the Thirty Years’ War. Farnham: Ashgate, 2012.
  Google Scholar

Weintraub, Wiktor. ‘Jan Kochanowski a trzej królowie, czyli mecenat królewski.’ In: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jana Kochanowskiego, ed. Tadeusz Ulewicz, 65–98. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1991.
  Google Scholar

Wieczorek, Ryszard J., Michał Wysocki. ‘Lamentationes Wacława z Szamotuł: fragmenty brakujących głosów odnalezione w Gnieźnie.’ Muzyka 62, no. 2 (2017): 4–20.
  Google Scholar

Wojtkowska-Maksymik, Marta. ‘Wizerunek Zygmunta Augusta w listach dedykacyjnych (na wybranych przykładach),’ In: Zygmunt II August i kultura jego czasow W pięćsetlecie urodzin ostatniego Jagiellona na polsko-litewskim tronie, ed. Radosław Rusnak, 192–206. Warsaw: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2022.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323556664.pp.192-206   Google Scholar


Opublikowane
2023-05-09

Cited By / Share

Wieczorek, R. (2023). Muzyka i patronat w świetle listów dedykacyjnych: Wacław z Szamotuł, Valentin Bakfark i król Zygmunt II August . Muzyka, 68(1), 155–181. https://doi.org/10.36744/m.1686

Autorzy

Ryszard Wieczorek 

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-9697-2474

Statystyki

Abstract views: 145
PDF downloads: 114


Licencja

Prawa autorskie (c) 2023 Ryszard Wieczorek

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.

Do zeszytu 3/2022 włącznie artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.