Zdobienia rękopisu PL-GD Mar. F 406 w kontekście piętnastowiecznego iluminatorstwa gdańskiego
Monika Jakubek-Raczkowska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-7262-8468
Abstrakt
Przedmiotem analizy jest muzyczny manuskrypt Mar. F 406 z PAN Biblioteki Gdańskiej, z zasobu kościoła NMP na Głównym Mieście. Księga ta zawiera kompilację śpiewów liturgicznych. W przedkładanym studium po raz pierwszy została poddana analizie znawczej z pespektywy historii sztuki, z uwzględnieniem charakteru i jakości dekoracji gwaszowej i kaligraficznej a jej zdobienia zostały wpisane w szerszy kontekst produkcji gdańskiej w XV wieku. Przeprowadzone analizy styloznawcze i porównawcze zostały wsparte badaniami nieniszczącymi (XRF, IR).
Biorąc pod uwagę cechy fizyczne księgi i zestawiając je z wynikami prowadzonych równolegle badań muzykologicznych (P. Ziółkowski, K. Watkowski) można przedstawić nowy obraz chronologii powstawania tego manuskryptu, rozróżnić ręce iluminatorowi, a także uzyskać wiedzę o praktykach warsztatowych w gdańskim skryptorium. Udało się wykazać, że kodeks w swej obecnej postaci powstał w połowie XV wieku: częściowo jest dziełem autorskim z tego okresu (dwóch gdańskich kopistów), częściowo – kompilacją starszych fragmentów (z przełomu XIV i XV oraz z 1. ćw. XV); oprawiono go w gdańskim warsztacie Iluminatora Smoka Starszego. Pierwszy kopista-dekorator to reprezentatywna osobowość środowiska gdańskiego, kształcona na wzorcach czeskich. Ostatnie trzy składki (VIII–X) pozostawały niezapisane do początku XVI stulecia, kiedy to zespół kopistów dopisał kolejne śpiewy; zdobienia w tej części są dziełem jednego dekoratora, który wykorzystywał stare XIII-wieczne wzorniki oraz schematy kaligrafii stosowane w dekoracji inkunabułów. Tę partię można datować na przełom XV i XVI wieku; twórczość iluminatora znajduje analogie w innych gdańskich księgach z 1. ćw. XVI w. Zabytek stanowi cenne egzemplum długiego, intensywnego użytkowania manuskryptów uzusie liturgicznym. W świetle jego jednostkowej analizy dezyderatem badawczym staje się nowe rozpoznanie gdańskiego skryptorium (w tym warsztatu iluminatorskiego i introligatorskiego) w 2–3. ćwierci XV wieku.
Słowa kluczowe:
PAN – Biblioteka Gdańska, rękopis Mar. F 406, iluminatorstwo, XV wiek, warsztat gdański, Introligator Smoka Starszy, kadele, kaligrafia, filigrany, dekoracja gwaszowa, czeska tracycja artystycznaBibliografia
Błaszczyk, Iwona. ‘Grzegorz IX: Decretales [Mar. F 83].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 318. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Iluminacje średniowiecznych rękopisów ze zbiorów pomorskich (przyczynek do twórczości środowiska miniatorskiego na Pomorzu Wschodnim). Gdańskie Studia Muzealne 3 (1981): 107–125.
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Kancjonał [Mar. F 406].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 323. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Missale secundum notulam [Mar. F 61].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 321–322. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Missale secundum notulam [Mar. F 80].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 319–320. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Missale secundum notulam [Mar. F 332].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 320–321. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Błaszczyk, Iwona. ‘Missale secundum notulam [Mar. F 400].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 322. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Cuny, Georg. ‘Zur mittelalterlichen Kunst im Weichselgebiet.’ Zeitschrift des Westpreusischen Geschichtsvereins 69 (1929): 87–106.
Google Scholar
Czyżak, Marta, Monika Jakubek-Raczkowska and Arkadiusz Wagner. Katalog rękopisow średniowiecznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Toruń 2016: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2016.
Google Scholar
Drost, Willi. Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschatze. Stuttgart: Kohlhammer, 1963 (= Bau- und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens, Reihe A, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig).
Google Scholar
Drożdziecka, Sabina. ‘Graduał.’ In: Sapientia aedificavit sibi domum Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 14 września–17 listopada 2019, ed. Monika Czapska. Vol. 2, 346–347. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2019.
Google Scholar
Günther, Otto, ed. Katalog der Danziger Stadtbibliothek verfertigt und herausgegeben im Auftrage der stadtischen Behorden. Vol. 5, Katalog der Handschriften, part 5, Die Handschriften der Kirchenbibliothek von St. Marien in Danzig. Danzig: Kommissions-Verlag von A.W. Kafemann GmbH, 1921.
Google Scholar
Jakubek-Raczkowska, Monika, Juliusz Raczkowski. ‘Zespół iluminowanych kodeksów liturgicznych z katedry w Chełmży jako źródło do badań nad kulturą artystyczną i życiem duchowym kapituły chełmińskiej w XV stuleciu.’ In: Textus, pictura, musica. Średniowieczny kodeks rękopiśmienny jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, eds. Monika Jakubek-Raczkowska and Marta Czyżak, 125–185. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2022 (= Studia nad Skryptoriom i Spuścizną Rękopiśmienną Średniowiecza 3).
Google Scholar
Jakubek-Raczkowska, Monika, Mateusz F. Marszałkowski. ‘Twórca Graduału L13.’ In: Pelpliński Graduał L13. Dzieło – badania – konserwacja, eds. Juliusz Raczkowski and Monika Jakubek-Raczkowska, 123–146. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2019 (= Studia nad Skryptorium i Spuścizną Rękopiśmienną Średniowiecza 1).
Google Scholar
Jasiewicz, Jan Jerzy. ‘Krzyżacka tradycja liturgiczno-muzyczna w świetle źródeł zachowanych w Bibliotece Gdańskiej PAN. II. Rękopis Ms. Mar. F 406. III. Aneksy.’ Libri Gedanenses 23‒24 (2007): 39–103.
Google Scholar
Kaliszuk, Jerzy, Sławomir Szyller. Inwentarz rękopisow do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej. Warsaw: Biblioteka Narodowa, 2012 (= Inwentarze Rękopisów Biblioteki Narodowej 3).
Google Scholar
Karłowska-Kamzowa, Alicja. ‘Malarstwo książkowe na Pomorzu Wschodnim.’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 1, 467–479. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Karłowska-Kamzowa, Alicja. ‘Malarstwo miniaturowe.’ In: Jerzy Domasłowski, Alicja Karłowska-Kamzowa and Adam S. Labuda. Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, 178–218. Warszawa–Poznań: PWN, 1990.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. Q 49.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 146. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. F 332.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 150–151. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. F 400.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 152. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. F 403.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 153. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. F 59.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 147. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Larczyńska, Agata. ‘Ms. Mar. F 61.’ In: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca–12 września 2010 roku, ed. Barbara Pospieszna. Vol. 1, 148–149. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010.
Google Scholar
Maciejewski, Tadeusz. ‘Kancjonał gdański ze zbiorów Biblioteki PAN.’ Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Gdańsku 20 (1981): 5–60.
Google Scholar
Marszałkowski, Mateusz F. ‘Średniowieczne kodeksy iluminowane z cysterskiego skryptorium w Pelplinie. Problematyka zabytkoznawcza.’ PhD diss., Wydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2020.
Google Scholar
Marszałkowski, Mateusz F. ‘Zdobienia filigranowe – analiza styloznawcza.’ In: Pelpliński Graduał L13. Dzieło – badania – konserwacja, eds. Juliusz Raczkowski and Monika Jakubek-Raczkowska, 107–122. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2019 (= Studia nad Skryptorium i Spuścizną Rękopiśmienną Średniowiecza 1).
Google Scholar
Palińska, Anna. ‘Graduale de tempore et de sanctis [L1, L2].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 440. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Palińska, Anna. ‘Graduale de tempore et de sanctis [L3, L4].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 439–440. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Palińska, Anna. ‘Missale secundum notulam [Mar. F 399].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 318–319. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Palińska, Anna. ‘Missale secundum notulam [BN akc. 9761].’ In: Malarstwo gotyckie w Polsce, eds. Adam S. Labuda and Krystyna Secomska. Vol. 2, 323–324. Warsaw: Wydawnictwo DiG, 2004 (= Dzieje Sztuki Polskiej 2/3).
Google Scholar
Piwoński, Henryk. ‘Hymny w zabytkach liturgiczno-muzycznych krzyżaków w Polsce.’ Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 51 (1985): 283–346.
DOI: https://doi.org/10.31743/abmk.7729
Google Scholar
Rozynkowski, Waldemar, Studia nad liturgią w zakonie krzyżackim w Prusach. Z badań nad religijnością w poźnym średniowieczu. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2012.
Google Scholar
Scott-Fleming, Sonja. The Analysis of Pen Flourishing in Thirteenth-century Manuscripts. Leyden: Brill, 1989.
Google Scholar
Wachowiak, Mirosław. ‘Nieinwazyjne badania Graduału L13 przenośnym spektrometrem XRF.’ In: Pelpliński Graduał L13. Dzieło – badania – konserwacja, eds. Juliusz Raczkowski and Monika Jakubek-Raczkowska, 183–196. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2019 (= Studia nad Skryptorium i Spuścizną Rękopiśmienną Średniowiecza 1).
Google Scholar
Watkowski, Kamil, Piotr Ziółkowski. ‘Secundum notulam dominorum teutonicorum: A New Look at the Repertoire and Genesis of Manuscript PL-GD Mar. F 406.’ Muzyka 68, no. 1 (2023): 20–61.
Google Scholar
Autorzy
Monika Jakubek-RaczkowskaUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-7262-8468
Statystyki
Abstract views: 246PDF downloads: 210
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Monika Jakubek-Raczkowska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Monika Jakubek-Raczkowska, Juliusz Raczkowski,, Nierozpoznany graduał z kościoła świętojańskiego w Toruniu – przyczynek do badań nad księgami muzycznymi diecezji chełmińskiej w średniowieczu , Muzyka: Tom 65 Nr 1 (2020)
