Joseph Ignatz Schnabel (1767–1831) i jego twórczość religijna w kontekście najnowszych badań
Mariusz Urban
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-0114-9846
Abstrakt
Celem artykułu jest zaprezentowanie wybranych wyników najnowszych badań poświęconych twórczości niemieckiego kompozytora, dyrygenta i pedagoga, Josepha Ignatza Schnabla (1767–1831), kapelmistrza katedry św. Jana we Wrocławiu. Bogata i dobrze zachowana twórczość artysty obejmuje ponad 250 utworów, w tym opracowania niemal wszystkich gatunków katolickiej muzyki liturgicznej (m. in. cykle mszalne, requia, części proprium, cykle nieszporne, hymny, antyfony, responsoria, pieśni). Pod względem stylistycznym repertuar ten reprezentuje cechy muzyki dojrzałego klasycyzmu, nie brak w nim jednak także rozwiązań indywidualnych, wypracowanych przez kompozytora. Służące ubogaceniu liturgii utwory Schnabla charakteryzują się uproszczoną i zwięzłą konstrukcją formalną, przejrzystą fakturą oraz interesującą instrumentacją. Do ważniejszych postulatów realizowanych przez Schnabla należy prymat czytelności tekstu słownego. Zasada ta bez wątpienia pełni kluczową rolę w sposobie kształtowania partii chóralnych, utrzymanych w fakturze homofonicznej, okazjonalnie urozmaicanej imitacjami. Artysta zdecydowanie odrzuca w swych dziełach wszelkie formy popisowości, wirtuozerii oraz nadmiernej ekspresji. Ich miejsce zajmuje wyszukana narracja harmoniczna, która wraz z dynamiką oraz odpowiednią instrumentacją służy eksponowaniu właściwego dla muzyki religijnej wyrazu muzycznego. Utwory wrocławskiego kapelmistrza stanowią bez wątpienia udaną próbę powrotu do ideałów właściwie pojmowanego stylu kościelnego (Kirchenstil), którego zasady zostały sformułowane jeszcze w poprzednich wiekach. Pod tym względem kompozycje Schnabla stanowią novum – przynajmniej na obszarze Śląska – wobec intensywnie eksploatowanego na przełomie XVIII i XIX wieku stylu koncertującego. Mało znana twórczość muzyczna kompozytora może stać się przedmiotem wartościowej interpretacji artystycznej, nawet w wykonaniu niewielkich zespołów. Nie jest bowiem pozbawiona interesujących walorów artystycznych, a przy tym nie ewokuje wygórowanych trudności wykonawczych.
Słowa kluczowe:
Joseph Ignatz Schnabel, muzyka liturgiczna, Kirchenmusik, Wrocław, Breslau, XIX wiekBibliografia
Albrechtsberger, Johann Georg. Gründliche Anweisung zur Composition; mit deutlichen und ausführlichen Exempeln, zum Selbstunterrichte, erläutert; und mit einem Anhange: Von der Beschaffenheit und Anwendung aller jetzt üblichen musikalischen Instrumente. Leipzig: Johann Gottlob Immanuel Breitkopf, 1790.
Google Scholar
Badische Landes-Bibliothek (BLB). https://www.blb-karlsruhe.de/, dostęp 1 XII 2021. [Benedykt XIV]. Sanctissimi Domini Nostri Benedicti Papae XIV Bullarium. Tomus Tertius, Volumen 7. Mechliniae: P.-J. Hanicq, 1827.
Google Scholar
„Briefe aus Breslau”. Allgemeine musikalische Zeitung 6, nr 19 (1803/1804): 301–312.
Google Scholar
Blaschke, Paul. „Die Breslauer Schule. Kirchenmusikalische Erinnerungen”. Schlesisches Priesterjahrbuch 2 (1961): 55–68.
Google Scholar
Drożdżewska, Agnieszka. Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna – działalność naukowa – ruch koncertowy. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012.
Google Scholar
Eitner, Robert. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Allgemeine Deutsche Biographie. T. 32, 79–81. Leipzig: Duncker & Humblot, 1891.
Google Scholar
Eitner, Robert. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Biographisch-bibliographisches Quellen-Lexikon der Musiker und Musikgelehrten der christlichen Zeitrechnung bis zur Mitte des neunzehnten Jahrhunderts. T. 9, 49–50. Leipzig: Breitkopf & Haertel, 1903. Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC). https://fbc.pionier.net.pl/, dostęp 1 XII 2021.
Google Scholar
Fellerer, Karl Gustav. „Die Enzyklika «Agnus qui» des Papstes Benedikt XIV”. W: Geschichte der katholischen Kirchenmusik, red. Karl Gustav Fellerer. T. 2, 149–152. Kassel: Bärenreiter Verlag, 1976.
Google Scholar
Fétis, François-Joseph. „Schnabel (Joseph-Ignace)”. W: Biographie universelle des musiciens. T. 7, 484–486. Paris: Firmin Didot Frères, 1867.
Google Scholar
Fux, Johann Joseph. Gradus ad Parnassum oder Anfürung zur regelmäßigen musikalischen Composition. Auf eine neue, gewisse, und bishero noch niemahls in so deutlicher Ordnung, an das Licht gebrauche Art ausgearbeitet von Johann Joseph Fux, przekł. na j. niem. Lorenz Mizler. Leipzig: Mizlerischen Bücherverlag, 1742.
Google Scholar
Galos, Adam. „Miasto w 1. połowie XIX wieku”. W: Wrocław, jego dzieje i kultura, red. Zygmunt Świechowski, 320–340. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1978.
Google Scholar
Greulich, W[ilhelm Carl]. „III. Korrespondenz. Aus Breslau im Juli”. Berliner allgemeine musikalische Zeitung 1, nr 29 (1824): 250–252.
Google Scholar
Guckel, Hans Erdmann. Katholische Kirchenmusik in Schlesien. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1912. Reprint: Wiesbaden: Martin Sändig, 1972.
Google Scholar
Hauptman-Fischer, Ewa, Katarzyna Spurgjasz. „Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 V–30 X 2013 r.”. Hereditas Monasteriorum 3 (2013): 485–492.
Google Scholar
Hauptman-Fischer, Ewa, Katarzyna Spurgjasz. „Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w okresie od 1 XI 2014 do 30 IV 2015 r.”. Hereditas Monasteriorum 6 (2015): 499–511.
Google Scholar
Hayburn, Robert. Papal Legislation on Sacred Music 95 A.D. to 1997 A.D. Collegville: Te Liturgical Press, 1979.
Google Scholar
Hoffmann, Carl Julius [Adolph]. „Einige Worte über die Anwendung der Musik in den katholischen Kirchen Schlesiens”. Breslauer Zeitschrift für katholische Teologie 6 (1832): 3–43.
Google Scholar
Hoffmann, Carl Julius Adolph. „Schnabel (Joseph Ignatz)”. W: Die Tonkünstler Schlesiens. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte Schlesiens, vom Jahre 960 bis 1830, 389–404. Breslau: In Kommission bei G.P. Aderholz, 1830. International Music Score Library Project (IMSLP). https://imslp.org/wiki/Main_Page, dostęp 1 XII 2021.
Google Scholar
Jeż, Tomasz. Kultura muzyczna jezuitów na Śląsku i ziemi kłodzkiej (1581–1776). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2013.
Google Scholar
Joachimiak, Grzegorz. „Z działalności muzycznej klasztoru oo. bonifratrów we Wrocławiu w XVIII wieku”. Muzyka 59, nr 4 (2014): 3–34.
Google Scholar
Kahlert, August. „Nekrolog”. Allgemeine musikalische Zeitung 33, nr 29 (1831): 465–468.
Google Scholar
Koßmaly [Carl], Carlo [Carl Heinrich Herzel], red. „Schnabel, (Joseph Ignatz)”. W: Schlesisches Tonkünstler-Lexikon, enthaltend die Biographien aller Schlesischen Tonkünstler, Componisten, Cantoren, Organisten, Tongelehrten, Textdichter, Orgelbauer, Instrumentenmacher &.&. Nebst genauer Angabe aller Schlesischen musikalischen Institute, Vereine, Musikschulen, Liedertafeln etc.etc. T. 1, 143–150. Breslau: Verlag von Eduard Trewendt, 1846.
Google Scholar
Kothe, Bernhard. Die Musik in der katholischen Kirche. Wegweiser durch das gesammte Gebiet der katholischen Kirchenmusik nebst Abhandlungen über Regeneration derselben und den kirchlichen Verordnungen für Chordirigenten und Kirchenvorstände. Breslau: F.E.C. Leuckart, 1862.
Google Scholar
Krüger, Daniel. Herr Emanuel von Schimonsky-Schimoni, Fürst-Bischof von Breslau. Eine biographische Skizze. Breslau: Josef Max und Komp., 1826.
Google Scholar
Matysiak, Waldemar. „Die Fronleichnams-Stations-Musiken Schnabels”. Cäcilia. Zeitschrift für katholische Kirchenmusik 38, nr 4 (1931): 53–57.
Google Scholar
Mądry, Alina. „Zjawisko «opery» w kościele w polskiej muzyce XVIII wieku na podstawie kameralnych utworów wokalno-instrumentalnych Marcina Józefa Żebrowskiego”. W: Marcin Józef Żebrowski (XVIII w.). Kompozytor i muzyk kapeli jasnogórskiej, red. Remigiusz Pośpiech, 159–176. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2013 (= Musica Claromontana – Studia 3).
Google Scholar
Mehwald, Friedrich. „Nekrolog. 2. Joseph Ignatz Schnabel”. Eutonia, eine hauptsächlich pä- dagogische Musik-Zeitschrift 6 (1831): 187–192.
Google Scholar
Mehwald, Friedrich. Biographie Herrn Joseph Ignatz Schnabels. Breslau: [F.E.C.] Leuckart, 1831.
Google Scholar
Mendel, Hermann. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Musikalisches Conversations-Lexikon. T. 9, 132–133. Berlin: Robert Oppenheim, 1878. Münchener DigitalisierungsZentrum Digitale Bibliothek (MDZ). https://www.digitale-sammlungen.de/en/?, dostęp 1 XII 2021.
Google Scholar
Münzer, Georg. Beiträge zur Konzertgeschichte Breslaus am Ende des vorigen und zu Anfang dieses Jahrhunderts. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1890.
Google Scholar
Musgrave, Michael. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Te New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie. T. 22, 549–550. London: Oxford University Press, 2001.
DOI: https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.24971
Google Scholar
„Nachrichten. Breslau, im August 1819”. Allgemeine musikalische Zeitung 21, nr 46 (1819): 781–790.
Google Scholar
„Nachrichten. Breslau”. Allgemeine musikalische Zeitung 13, nr 19 (1811): 326–328.
Google Scholar
„Nachrichten. Dritter Brief. Ueber Breslau”. Allgemeine musikalische Zeitung 6, nr 34 (1803/04): 573–579.
Google Scholar
Napp, Tomas. „Schnabel, 1. Joseph Igna(t)z”. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart Personenteil, red. Ludwig Finscher. T. 14, 1486–87. Kassel: Bärenreiter Verlag, J.B. Metzler, 2005.
Google Scholar
Olczak, Mariusz, Zdzisław Abramowicz. Nowogrodziec. Dzieje miasta i okolic do roku 1945. Warszawa: Wydawnictwo Oppidum, 2000.
Google Scholar
[O..r]. „II. Recensionen”, Berliner allgemeine musikalische Zeitung 4, nr 4 (1827): 30.
Google Scholar
[O..r]. „II. Recensionen”. Berliner allgemeine musikalische Zeitung 1, nr 47 (1824): 401.
Google Scholar
[O..r]. „II. Recensionen”. Berliner allgemeine musikalische Zeitung 3, nr 22 (1826): 170–171. Polona. https://polona.pl/, dostęp 1 XII 2021.
Google Scholar
Pośpiech, Remigiusz. „Honoris causa dla muzyki. Kompozytorzy i dyrygenci jako honorowi doktorzy Uniwersytetu Wrocławskiego”. W: Uniwersytet Wrocławski w kulturze europejskiej XIX i XX wieku (Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Wrocław 4–7 paź- dziernika 2011 r.), red. Jan Harasimowicz, 147–154. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2015.
Google Scholar
Pośpiech, Remigiusz. „Specyfka stylu i formy w Stacjach na Boże Ciało kompozytorów ślą- skich XVIII i XIX wieku”. Forum Muzykologiczne (2005): 3–9.
Google Scholar
Pośpiech, Remigiusz. „Wrocławskie klasztory jako ośrodki kultury muzycznej w okresie rekatolizacji i kontrreformacji”. Muzyka 56, nr 3 (2011): 27–49.
Google Scholar
Pośpiech, Remigiusz. Muzyka wielogłosowa w celebracji eucharystycznej na Śląsku w XVII i XVIII wieku. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2004.
Google Scholar
Prasał, Andrzej. Życie i twórczość Józefa Ignacego Schnabla (1767–1831) na tle dziejów muzyki ko- ścielnej na Śląsku. Praca magisterska, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, 2001.
Google Scholar
Prasał, Andrzej. „Życie i twórczość wrocławskiego kapelmistrza katedralnego Józefa Ignacego Schnabla (1767–1831)”. Wrocławski Przegląd Teologiczny 17, nr 2 (2009): 179–198.
Google Scholar
Pretzsch, Karl. Verzeichnis der Breslauer Universitätsschriften 1811–1885. Breslau: Wilhelm Gottlob Korn, 1905.
Google Scholar
„Recensionen”. Allgemeine musikalische Zeitung 32, nr 12 (1830): 184–185.
Google Scholar
Répertoire International des Sources Musicales (RISM). https://rism.info/, dostęp 1 XII 2021.
Google Scholar
Rottermund, Krzysztof. Budownictwo fortepianów na Śląsku do roku 1945. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2004.
Google Scholar
Schilling, Gustav. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Encyclopädie der gesammten musikalischen Wissenschaften, oder Universal-Lexicon der Tonkunst, red. Gustav Schilling. T. 6, 227–229. Stuttgart: Franz Heinrich Köhler, 1838.
Google Scholar
Schirdewahn, Alois. „J.I. Schnabel als Lieder- und Hymnenkomponist deuscher Texte”. Cäcilia. Zeitschrift für katholische Kirchenmusik 38, nr 4 (1931): 57–62.
Google Scholar
Schirdewahn, Alois. Domkapellmeister Joseph Schnabel und sein Sohn August als Lehrer am Breslauer Schullehrer-Seminar. Ein Beitrag über den Musikunterricht an schlesischen katholischen Schullehrer-Seminaren in den ersten Jahrzehnten des 19. Jahrhunderts. Breslau: Franz Goerlich, 1935.
Google Scholar
Schnabel, A. [?]. „Ein Künstlerstammbuch der Familie Joseph Ignatz Schnabel”. Schlesische Musik-Zeitung 2, nr 1 (1921): 43–47; 2, nr 2 (1921): 56.
Google Scholar
Seidel, Elmar. „Die instrumentalbegleitete Kirchenmusik”. W: Geschichte der katholischen Kirchenmusik, red. Karl Gustav Fellerer. T. 2, 237–252. Kassel: Bärenreiter Verlag, 1976.
Google Scholar
Siebigk, Ludwig Anton Leopold. „Brief aus Breslau, über den Zustand der Musik daselbst”. Allgemeine musikalische Zeitung 3, nr 21 (1801): 360–367.
Google Scholar
Smolarek, Dariusz. „Muzyka instrumentalna w XVIII-wiecznych kościelnych ośrodkach muzycznych”. Forum Muzykologiczne (2012–13): 7–21.
Google Scholar
Stenzel, Heinrich. „Der Komponist des Transeamus”. Cäcilia. Zeitschrift für katholische Kirchenmusik 38, nr 4 (1931): 66.
Google Scholar
Sydow, Bronisław Edward, red. Korespondencja Fryderyka Chopina. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1955.
Google Scholar
Unverricht, Hubert. „Muzyka i kultura muzyczna w diecezji wrocławskiej”, przekł. Henryk Miglo. W: Hubert Unverricht. De Musica in Silesia. Zbiór artykułów, red. Piotr Tarlinski, 68–80. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2007.
Google Scholar
Unverricht, Hubert. „Zum Begriff der Breslauer oder schlesischen Schule in der Kirchenund Orgelmusik”. Ars Organi 45 (1997): 140–142.
Google Scholar
Urban, Mariusz. „Krytyka katolickiej muzyki liturgicznej w polemikach i sprawozdaniach z II połowy XVIII wieku”. Liturgia Sacra. Liturgia – Musica – Ars 27, nr 1 (2021): 195–216.
DOI: https://doi.org/10.25167/ls.3604
Google Scholar
Urban, Mariusz. Twórczość religijna Josepha Ignatza Schnabla w kontekście przemian stylistycznych muzyki przełomu XVIII i XIX wieku. Dysertacja doktorska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2019.
Google Scholar
Ursprung, Otto. Die katholische Kirchenmusik. Potsdam: Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion m.b.H, 1931.
Google Scholar
Viol, Wilhelm, red. Aus dem Leben eines alten Organisten. Nach den hinterlassenen papieren Carl Gottlieb Freudenberg’s bearbeitet von Dr. W. Viol. Breslau: F.E.C. Leuckart, 1869.
Google Scholar
Voigt, Bernhard Friedrich. „184. Joseph Ignatz Schnabel”. W: Neuer Nekrolog der Deutschen. 9 (1831), Erster Teil, 538–543. Ilmenau: Bernhardt Friedrich Voigt, 1833.
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Das Musikalieninventar des Breslauer Domchors aus der Amtszeit von Domkapellmeister J.I. Schnabel”. Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau 30 (1989): 77–103.
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Das Musikalienverzeichnis des Breslauer Kathedrale aus dem Jahr 1761”. Fontes Artis Musicae 35 (1988): 256–275.
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Die Ausbildung von Kirchen- und Schulmusikern am Institut für Kirchenmusik der Universität Breslau”. W: Kształcenie muzyków kościelnych na Śląsku. Materiały Sympozjum, red. Remigiusz Pośpiech, Piotr Tarlinski, 143–152. Opole: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, 1997.
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Die Breslauer Dommusik von 1805–1945”. W: Musik in Schlesien im Zeichen der Romantik, red. Gerhard Pankalla, Gotthard Speer. Dülmen: Laumann Verlag, 1981 (= Arbeitskreis für Schlesische Musik 9).
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Drei fgurale Choralvespern von Breslauer Dommusikern”. W: Festschrift Hubert Unverricht zum 65. Geburtstag, 305–321. Tutzing: Schneider Verlag, 1992 (= Eichstätter Abhandlungen zur Musikwissenschaft 9).
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Joseph Ignatz Schnabels Figuralkompositionen zur Vesper”. Sonderdruck aus Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau 39 (1998): 481–510.
Google Scholar
Walter, Rudolf. „Schnabel, Joseph Ignaz”. W: Schlesisches Musiklexikon, red. Lothar Hoffmann -Erbrecht, 667–668. Augsburg: Wissner Verlag, 2001.
Google Scholar
Weinmann, Karl. Geschichte der Kirchenmusik. Mit besonderer Berücksichtigung der kirchenmusikalischen Restauration im 19. Jahrhundert. Kempten–München: Josef Kösel, 1913.
Google Scholar
Zarębska, Adrianna. Katalog utworów Josepha Ignaza Schnabla zachowanych w Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu, Oddziale Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wro cławiu, Oddziale Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Praca magisterska, Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu, 1998.
Google Scholar
Zduniak, Maria. „Ze studiów nad recepcją twórczości Fryderyka Chopina w XIX-wiecznym Wrocławiu”. Zeszyty Wrocławskie 28 (1981): 255–278.
Google Scholar
Zduniak, Maria. Muzyka i muzycy polscy w dziewiętnastowiecznym Wrocławiu. Wrocław: Ossolineum 1984 (= Monografe Śląskie 37).
Google Scholar
Autorzy
Mariusz UrbanUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0003-0114-9846
Statystyki
Abstract views: 234PDF downloads: 235
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Mariusz Urban
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku w „Muzyce” przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Artykuły w zeszytach od 2018/1 do 2022/3 publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Muzyce”, zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
