Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku

artykuł recenzowany

Piotr Lasek

piotr.lasek@ispan.pl
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-8153-3081

Tomasz Związek


Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-5798-8203

Wojciech Wółkowski


Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-0046-3729

Abstrakt

Problematykę biskupiego pałacu czy też willi w Broku podejmowano w licznych opracowaniach. Niemal całkowite zniszczenie zabytku utrudniało jednak prowadzenie pogłębionych badań nad jego pierwotną architekturą i zdefiniowanie kręgu potencjalnych budowniczych. Funkcja budowli oraz jej nazewnictwo również pozostawało niejasne, ponieważ w niektórych materiałach określano ją jako zamek. Na podstawie dokumentacji wizualnej i dotychczas nieznanych oraz niewykorzystanych źródeł pisanych przedstawiono w artykule nowe ustalenia na temat architektury pałacu, umożliwiające jego pełną rekonstrukcję. Ustalenia te nie tylko uzupełniają w istotny sposób historię budowy, ale też otwierają interesujące perspektywy badawcze dotyczące kwestii genezy stylistycznej, wykonawstwa, funkcji, znaczenia, wreszcie miejsca, jakie pałac zajmował w architekturze rezydencjonalnej Polski 1. ćwierci XVII stulecia.

Instytucje finansujące

Prace nad niniejszym tekstem zostały sfinansowane z projektu przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki (Biskupie drzewa. Historia środowiskowa Puszczy Białej) o numerze 2021/43/B/HS3/02636

Słowa kluczowe:

Brok, pałac, Henryk Firlej, biskupstwo płockie, architektura rezydencjonalna, architektura barokowa, rezydencje biskupie, wille, Jan Wolff, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Jarosław Wojciechowski

Bania, Zbigniew. „Z zamku «do dworu, który wygodnie Panu zbudowano»”. W: „Sic erat in votis”. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Europa i świat w czasach nowożytnych, redakcja Małgorzata Karkocha, Piotr Robak, 167–176. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017.
  Google Scholar

Boruta, Stanisław. „Gawędy krajoznawcze”. Ziemia, nr 32 (1910): 507–510.
  Google Scholar

Brykowska, Maria. „Dwór obronny w Gojcieniszkach w świetle źródeł i analizy porównawczej”. W: Studia z historii architektury i urbanistyki poświęcone profesoro- wi Józefowi Tomaszowi Frazikowi, redakcja Kazimierz Kuśnierz, Zdzisława Tołłoczko, 57–68. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 1999.
  Google Scholar

Chłapowski, Krzysztof. „Mapa graniczna starostwa kamieńczykowskiego z XVII w. – nieznane mazowieckie źródło kartograficzne”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 26, z. 4 (1978): 497–503.
  Google Scholar

Czapliński, Władysław. „Firlej Henryk († 1626)”. W: Polski słownik biograficzny, t. 6, 477–478. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
  Google Scholar

Dobroński, Adam. „Brok w XVIII wieku. Próby przełamania kryzysu”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 42–58. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
  Google Scholar

Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Brok”. W: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10: Województwo warszawskie, redakcja Izabela Galicka, Hanna Sygietyńska, z. 12: Powiat ostrowsko-mazowiecki, opracowanie Izabela Galicka, Hanna Sygietyńska, 6–10. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1974.
  Google Scholar

Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Zabytki Broku”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 240–249. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
  Google Scholar

Galicka, Izabela, i Hanna Sygietyńska. „Zabytki sztuki powiatu ostrowskomazowieckiego”. W: Ostrów Mazowiecka. Z dziejów miasta i powiatu, redakcja Stanisław Russocki, 318–346. Warszawa: Książka i Wiedza, 1975.
  Google Scholar

Gula, Jerzy. „Brok nad Bugiem – pałac biskupów płockich. Badania wykopaliskowe 1983–1984 roku”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 23 (2001): 93–101.
DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.23.2.07   Google Scholar

Guttmejer, Karol. „Architektura barokowa na Mazowszu”. W: Dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Archeologia – Architektura – Etnologia, redakcja Wojciech Brzeziński, Marian Sołtysiak, Andrzej Stawarz, 49–66. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 2001.
  Google Scholar

Jusiak, Paweł. „Działalność fundacyjna właścicieli na terenie miast prywatnych Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku”. Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych 77 (2016): 271–296.
DOI: https://doi.org/10.12775/RDSG.2016.SI.12   Google Scholar

Kazimierski, Józef. „Renesansowy pałac w Broku (historia i problemy rekonstrukcji)”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 250–283. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
  Google Scholar

Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844–1855), t. 4: Gubernia płocka. Opracowanie Robert Kunkel, Wojciech Szymański. Warszawa: Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2013.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy. „Wille w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII stulecia”. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 21, z. 4 (1976): 277–319.
  Google Scholar

Kowalski, Hubert. „Mapy, plany i rysunki architektoniczne ze zbiorów warszawskich wizytek (zakon Nawiedzenia NMP)”. W: Od atlasu do kolekcji. W 440. rocznicę I wydania atlasu Abrahama Orteliusa, redakcja Jerzy Ostrowski, Radosław Skrycki, 267–276. Szczecin: Instytut Historii Nauki PAN, Uniwersytet Szczeciński, Archiwum Państwowe w Szczecinie, 2011.
  Google Scholar

Kowalski, Hubert, Joanna Ważyńska, i Barbara Przyłuska. Przebudzenie. Konserwacja zabytkowych XVII/ XVIII/XIX-wiecznych map, planów i rysunków ze zbiorów klasztoru sióstr wizytek w Warszawie, Pałac Rzeczypospolitej, Biblioteka Narodowa, 19 kwietnia – 4 maja. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, Stołeczny Konserwator Zabytków, 2011.
  Google Scholar

Krajewski, Tadeusz. „Społeczno-gospodarczy rozwój i upadek Broku w XVI–XVII wieku”. W: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 28–41. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
  Google Scholar

Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, opracowanie Adam Miłobędzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957.
  Google Scholar

Kurzej, Michał. Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich. Kraków: Dodo Editor, 2009.
  Google Scholar

Lolo, Radosław. Miasta mazowieckie XVI–XVIII wieku. Szkice i studia. Warszawa: Tetragon, 2021.
  Google Scholar

Miłobędzki, Adam. Architektura polska XVII wieku, t. 1–2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
  Google Scholar

Miłobędzki, Adam. „Komentarz do «Krótkiej nauki budowniczej dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego»”. W: Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, opracowanie Adam Miłobędzki, 31–102. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957.
  Google Scholar

Mossakowski, Stanisław. „Pałac biskupi w Krakowie a projekty Giovanniego Battisty Gisleniego”. Rocznik Sztuki Śląskiej 17 (1999): 137–145.
  Google Scholar

Pucuła, Katarzyna. „«Zamek» w Broku – nadbużański Belweder biskupa Henryka Firleja”. W: Architektura i budownictwo Mazowsza XII–XVIII wieku, redakcja Michał Wardzyński, 148–151. Warszawa: Mazowiecki Instytut Kultury, 2020.
  Google Scholar

Rolska, Irena. Firlejowie Leopardzi. Studia nad patronatem i fundacjami artystycznymi w XVI–XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2009.
  Google Scholar

Saczyńska, Monika. „O kaplicach w siedzibach rycerskich i możnowładczych w późnośredniowiecznej Polsce uwag kilka”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 64, nr 3 (2016): 307–325.
  Google Scholar

Słomski, Michał. „Sieć miast kościelnych ziem polskich Korony w XVI wieku: przyczynek do problematyki”. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 77 (2016): 427–456.
DOI: https://doi.org/10.12775/RDSG.2016.SI.18   Google Scholar

Stępień, Piotr. „Konserwacja Wawelu w świetle doktryn konserwatorskich”. Ochrona Zabytków 62, nr 1 (2009): 83–100.
  Google Scholar

Uličný, Petr. „Belvederes and loggias in Prague. Two faces of the leisure architecture of the imperial city”. Studia Rudolphina 14 (2014): 30–50.
  Google Scholar

Wardzyński, Michał. „Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki”. W: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, redakcja Jan Tyszkiewicz, 629–731. Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2015.
  Google Scholar

Wółkowski, Wojciech. „Pałac Adama Kazanowskiego i jego pierwotna forma w świetle badań architektonicznych”. Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 505–535.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1056   Google Scholar

Związek, Tomasz, i Dariusz Brykała. „Wyspy i siano. Późnonowożytna mapa okolic Broku nad Bugiem w kontekście procesów środowiskowych”. Studia Geohistorica 10 (2022): 28–52.
DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2022.02   Google Scholar

Zwoliński, Piotr. „Kult obrazu Matki Bożej Studziańskiej w XVII–XIX wieku”. Łódzkie Studia Teologiczne 5 (1996): 243–288.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2023-10-18

Cited By / Share

Lasek, P., Związek, T., & Wółkowski, W. (2023). Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku. Biuletyn Historii Sztuki, 85(3), 147–178. https://doi.org/10.36744/bhs.1608

Autorzy

Piotr Lasek 
piotr.lasek@ispan.pl
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-8153-3081

Piotr Lasek – doktor nauk humanistycznych, historyk sztuki, adiunkt w Instytucie Sztuki PAN, kierownik Zbiorów Fotografii i Rysunków Pomiarowych. Prowadzi badania nad architekturą rezydencjonalną Europy późnego średniowiecza oraz wczesnej nowożytności oraz nad ochroną i inwentaryzacją zabytków architektury w Polsce.


Autorzy

Tomasz Związek 

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-5798-8203

Tomasz Związek – doktor nauk humanistycznych, historyk środowiska, adiunkt w Zakładzie Geoekologii Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. W latach 2011–2019 pracownik Zakładu Atlasu Historycznego w Instytucie Historii PAN.


Autorzy

Wojciech Wółkowski 

Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej Polska
https://orcid.org/0000-0003-0046-3729

Wojciech Wółkowski – doktor inżynier architekt, pracownik naukowy Zakładu Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, projektant. Autor opracowań badawczych i publikacji dotyczących dziejów budowlanych obiektów zabytkowych, m.in. zamków, pałaców i kościołów.



Statystyki

Abstract views: 446
PDF downloads: 470


Licencja

Prawa autorskie (c) 2023 Biuletyn Historii Sztuki

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.