Kasper Sadłocha Niżeński herbu Korczak jako inwestor, dostawca budowlany i królewski praefectus fabricae
Piotr Lasek
piotr.lasek@ispan.plInstytut Sztuki PAN, Warszawa (Polska)
http://orcid.org/0000-0002-8153-3081
Abstrakt
Postać Kaspra Sadłochy Niżeńskiego pozostawała dotąd na marginesie zainteresowań badaczy architektury Warszawy XVI w. Tymczasem aktywność publiczna tego człowieka w dużej mierze związana była właśnie z architekturą, a skala i zakres powierzanych mu przedsięwzięć pozwalają sądzić, że był osobą doskonale zorientowaną w realiach ówczesnych inwestycji budowlanych. Co więcej, prócz nadzoru i realizacji królewskich przedsięwzięć Sadłocha konsekwentnie realizował także własne. Informacje o jego siedzibach dostarczają wiele wiadomości zarówno o horyzontach umysłowych Sadłochy, jak też o aspiracjach i działalności inwestycyjnej ówczesnych przedstawicieli stanu szlacheckiego.
Kasper pochodził z Małopolski, a na świat przyszedł w Osieku w ziemi sandomierskiej. Pieczętował się herbem Korczak, jednocześnie przez większość życia pisał się z Osieka, był więc przedstawicielem szlachty miejskiej. Swoją karierę rozpoczął na dworze Bony, by po śmierci królowej związać się z jej synem, Zygmuntem Augustem. Z jego rozkazu Sadłocha od 1568 roku zarządzał budową pierwszego stałego mostu na Wiśle w Warszawie (we współpracy ze starostą warszawskim Zygmuntem Wolskim), zaś od 1569 również rozbudową zamku warszawskiego. Pod koniec życia króla był wzmiankowany jako jego sekretarz.
Działalność publiczna Sadłochy stawia go w rzędzie najciekawszych postaci ówczesnego Królestwa Polskiego. Dobrze zachowany, skrupulatnie prowadzony rejestr wydatków warszawskiego kanonika i sekretarza królewskiego pozostaje niezwykle ważnym źródłem, umożliwiającym szczegółowe zapoznanie się z funkcjonowaniem dużej, królewskiej inwestycji z ostatniej ćwierci XVI wieku od jej zaplecza organizacyjnego i materiałowego. Słabo poznanym zagadnieniem były np. kwestie związane ze sprowadzeniem odpowiedniego budulca oraz zapewnieniem wykwalifikowanych robotników do jego obróbki. Istotne są także dane na temat składu narodowościowego ekipy budowlanej oraz sposobu, w jaki Sadłocha tym zespołem zarządzał (tu interesujące wydają się zwłaszcza kwestie opieki zdrowotnej, wypłacanych zapomóg czy nagród).
Casus Sadłochy umożliwia także badania nad mentalnością i upodobaniami niedocenianej i słabo dotychczas rozpoznanej grupy społecznej, czyli szlachty miejskiej. Ambitny kanonik konsekwentnie realizował marzenie o własnej, najlepiej położonej extra muros siedzibie, przy czym przynajmniej jedna z realizacji Sadłochy, przyjęła znamienną formę wieży. Relikty opisywanej budowli są wciąż czytelne w piwnicach wschodniego skrzydła gmachu dawnego Towarzystwa Dobroczynności, stanowiącego obecnie siedzibę Caritas Archidiecezji Warszawskiej (ul. Karkowskie Przedmieście 62).
Jak widać, ów syn rajcy z Osieka miał aspiracje zbliżone do osób z kręgu elity władzy Królestwa. W tym kontekście działalność publiczna Sadłochy stanowi ważny przyczynek do badań nad rolą kulturotwórczą środowiska sekretarzy królewskich Wprawdzie trudno zaliczyć Sadłochę do ówczesnej ścisłej elity władzy, jednocześnie jednak jego działalność budowlana, opieka nad szkołą kolegiacką czy wspieranie szpitali warszawskich potwierdzają spostrzeżenia o środowisku kancelarii monarszej jako swoistej elicie kulturalnej kraju. Odmienny od większości sekretarzy królewskich był jedynie gust kanonika Sadłochy jeśli chodzi o architekturę. Zamiast „na sposób włoski” budować wille czy kaplice kopułowe wolał on zrealizować wieżę mieszkalną – tradycyjny, sięgający korzeniami XV stulecia model siedziby rycerskiej.
Instytucje finansujące
Słowa kluczowe:
Kasper Sadłocha Niżeński, wieża mieszkalna, król Zygmunt August, królewski praefectus fabricaeBibliografia
Belzyt Leszek, Szlachta w mieście rezydencjalnym. Szlacheccy obywatele Krakowa i Warszawy około 1600 roku (analiza porównawcza struktury), Zielona Góra 2011.
Google Scholar
Biedrzycka Agnieszka, Pietrzyk Zdzisław, Suliga Florian (ok. 1520 – w lub po 1556), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVI, red. Andrzej Romanowski, Warszawa 2009-2010.
Google Scholar
Bogucka Maria, Anna Jagiellonka, Wrocław 2009.
Google Scholar
Bogucka Maria, Bona Sforza, Wrocław 2009.
Google Scholar
Bołdyrew Aleksander, Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2011.
Google Scholar
Burdzy Dominika, Szlachta w Sandomierzu w XVI i na początku XVII wieku, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 42:2017.
DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2017.027
Google Scholar
Dunin-Wąsowiczowa Anna, Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego w 1561 r., [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1977 (Studia Warszawskie, XXIV, 2).
Google Scholar
Dymek Benon, Mazowsze. Historia i kultura 1526-1795, Pułtusk-Warszawa 2015.
Google Scholar
Dzieje Warszawy, t. II, red. Stefan Kieniewicz, Warszawa 1984.
Google Scholar
Ferenc Marek, Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1998.
Google Scholar
Ferenc Marek, Sekretarze nadworni Zygmunta Augusta, Studia Historyczne, 40:1997, nr 1(156).
Google Scholar
Gajewski Jacek, Od dworu-wieży mieszkalnej kanonika Sadłochy Niżeńskiego – do prywatnej własności Zygmunta III. Uwagi w sprawie przemian terenu i zabudowy późniejszego kompleksu architektonicznego Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności zw. Res Sacra Miser (i inne uwagi), Arteria, 11:2013.
Google Scholar
Gąsiorowski Antoni, Rotacja elity władzy w średniowiecznej Polsce, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. Stefan Krzysztof Kuczyński, t. 1, Warszawa 1981.
Google Scholar
Hałówna Maria, Senkowski Jerzy, Materiały archiwalne do budowy zamku warszawskiego. Rachunki budowy z lat 1569-1572, Teki Archiwalne, 2:1954.
Google Scholar
Jurek Tomasz, Szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu, Kronika Miasta Poznania, 2018, nr 1.
Google Scholar
Kajzer Leszek, Kaplice i wille. Rola sekretarzy królewskich w recepcji renesansu w Polsce (rozważania wokół ksiązki Andrzeja Wyczańskiego), [w:] Archaeologia historica. Pisma wybrane, red. Lucyna Domańska, Anna Marciniak-Kajzer, Aleksander Andrzejewski, Warszawa 2014.
Google Scholar
Kajzer Leszek, Dwory w Polsce. Od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.
Google Scholar
Kajzer Leszek, Od renesansowych dworów do pałaców zimnego baroku. Rezydencje w Polsce Centralnej w XVI-XVIII wieku, [w:] Residentiae tempore belli et pacis, red. Piotr Lasek, Piotr Sypczuk, Warszawa 2019 (Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, 2).
Google Scholar
Karwasińska Jadwiga, Materiały do dziejów budowy zamku warszawskiego w latach 1569-1572 zaczerpnięte z księgi rachunkowej Stanisława Fogelwedra i z odnoszących się do niej kwitów, Rocznik Warszawski, 18:1985.
Google Scholar
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. XI: Miasto Warszawa, cz. 1: Stare Miasto, red. Jerzy Z. Łoziński, Andrzej Rottermund, Warszawa 1993.
Google Scholar
Kąsinowski Antoni, Prace budowlane na zamku królewskim w Warszawie w świetle rachunków z lat 1569-1572, [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1974 (Studia Warszawskie, XX, 1).
Google Scholar
Kieniewicz Leszek, Sekretariat Stefana Batorego. Zbiorowość i kariery sekretarzy królewskich, [w:] Społeczeństwo Staropolskie, t. IV, red. Anna Izydorczyk, Andrzej Wyczański, Warszawa 1986.
Google Scholar
Kiryk Feliks, Lekarze i aptekarze sandomierscy z przełomu XVI i XVII stulecia, Sandomierz 1987.
Google Scholar
Korolko Mirosław, Poczet sekretarzy królewskich Zygmunta Augusta (1548-1572), Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 31:1986.
Google Scholar
Korolko Mirosław, Seminarium Rzeczpospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta, Warszawa 1991
Google Scholar
Królik Ludwik, Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.
Google Scholar
Lasek Piotr, Traczyk Łukasz, Od wieży mieszkalnej Kaspra Sadłochy do zamku Adama Kazanowskiego. O aktualności średniowiecznego archetypu siedziby feudalnej po czasy Potopu, Barok. Historia-Literatura-Sztuka, XXII:2015, nr 1.
Google Scholar
Lasek Piotr, Turris fortissima nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., red. Andrzej J. Baranowski, Warszawa 2013 (Dysertacje doktorskie Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk, red. Joanna Sosnowska, I).
Google Scholar
Leskiewiczowa Janina, Dobra osieckie w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej XVI-XIX w., Wrocław 1957.
Google Scholar
Lileyko Jerzy, Conclave Consiliorum et Officina Regum. Funkcje i ukształtowanie sal sejmowych na zamku w Warszawie w XVI i XVII w., [w:] Warszawa XVI-XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Andrzej Sołtan, Warszawa 1977 (Studia Warszawskie, XXIV, 2).
Google Scholar
Majkowski Edmund, Bastrzykowski Aleksander, Nieznani prałaci i kanonicy kolegiaty Panny Marii w Sandomierzu od trzynastego do osiemnastego wieku, Kunów 1949.
Google Scholar
Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980 (Dzieje sztuki polskiej, IV, 1).
Google Scholar
Morawski Zbigniew, Miasta mazowieckie w XVI-XVIII wieku, [w:] Dzieje Mazowsza, t. II: Lata 1527-1794, red. Jan Tyszkiewicz, Pułtusk 2015.
Google Scholar
Noga Zdzisław, Szlachta w miastach Królestwa Polskiego, Rzeczypospolitej, Pomorza i Śląska w XIII-XVIII w. Uwagi wstępne, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 42:2017.
DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2017.025
Google Scholar
Pałucki Władysław, Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVIII wieku, Wrocław 1974.
Google Scholar
Podgórska-Klawe Zofia, Szpitale warszawskie 1388-1945, Warszawa 1975.
Google Scholar
Putkowska Jolanta, Architektura Warszawy XVII w., Warszawa 1991.
Google Scholar
Rewski Zbigniew, Majstersztyki krakowskiego cechu murarzy i kamieniarzy XVI-XIX wieku, Wrocław 1954.
Google Scholar
Rewski Zbigniew, Pałac Kazanowskich, Stolica, 1954, nr 13.
Google Scholar
Rozbicka Małgorzata, Kunkel Robert, Wółkowski Wojciech, Dzieje budowlane warszawskiego pałacu Adama Kazanowskiego w świetle badań architektonicznych, Ochrona Zabytków, 2017, nr 1.
Google Scholar
Rutkowski Henryk, Sołtan Andrzej, Sadłocha (Sadłoch, Sadłochius) Niżeński Kasper h. Korczak (ok. 1516-1603), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV, red. Henryk Markiewicz, Wrocław 1992-1993.
Google Scholar
Sterner Wacław, Mosty Warszawy, Warszawa 1960.
Google Scholar
Suchodolska Ewa, „Źródła pisane do dziejów zamku książąt mazowieckich w Warszawie”, Kronika Zamkowa, 2007, nr 1-2 (53-54).
Google Scholar
Szaniawska Wanda, Droga do stołeczności i jej osiągnięcie, [w:] Warszawa, jej dzieje i kultura, red. Aleksander Gieysztor, Warszawa 1980.
Google Scholar
Szaniawska Wanda, Zmiany w rozplanowaniu i zabudowie Krakowskiego Przedmieścia do 1733 r., Biuletyn Historii Sztuki, XXIX:1967, nr 3.
Google Scholar
Szymczak Alicja, Szlachta sieradzka w XV w. Magnifici et generosi, Łódź 1999, s. 12.
Google Scholar
Wardzyński Michał, Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza, t. II: Lata 1527-1794, red. Jan Tyszkiewicz, Pułtusk 2015.
Google Scholar
Wyczański Andrzej, Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1506-1548), Warszawa 1990
Google Scholar
Zajączkowski Andrzej, Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa 1993.
Google Scholar
Zawadzki Jarosław, Anna z Radziwiłłów Kiszczyna, 2° v° Sadowska – burzliwe losy dziedziczki fortuny, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczpospolitej w XVI-XVIII wieku, red. Jerzy Urwanowicz, Ewa Dubas-Urwanowicz, Piotr Guzowski, Białystok 2003.
Google Scholar
Zawadzki Jarosław, Dwory, zamki i pałace w siedzibach Kiszków herbu Dąbrowa do połowy XVII wieku, Barok. Historia-Literatura-Sztuka, XIII:2006, nr 1.
Google Scholar
Zieliński Jarosław, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 7, Krakowskie Przedmieście, Warszawa 2001.
Google Scholar
Zieliński Jarosław, Ulica Bednarska, Warszawa 1997.
Google Scholar
Autorzy
Piotr Lasekpiotr.lasek@ispan.pl
Instytut Sztuki PAN, Warszawa Polska
http://orcid.org/0000-0002-8153-3081
Statystyki
Abstract views: 391PDF downloads: 287
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
Od numeru 1/2019 do 4/2022 stosowaliśmy licencję CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Piotr Lasek, Tomasz Związek, Wojciech Wółkowski, Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku , Biuletyn Historii Sztuki: Tom 85 Nr 3 (2023)
- Piotr Lasek, Architektka, projektantka, inwentaryzatorka i urzędniczka. Aktywność zawodowa Gizelli Gryczyńskiej w latach 1932–1939 , Biuletyn Historii Sztuki: Tom 84 Nr 4 (2022)