Lekarz teatralny: Przyczynek do opisu obyczajów teatralnych XIX wieku
Dorota Jarząbek-Wasyl
dorota.jarzabek@uj.edu.plUniwersytet Jagielloński, Polska (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-3097-9830
Abstrakt
Lekarz teatralny to jedna z kluczowych figur procesu przemian teatru jako instytucji między końcem XVIII a początkiem XX wieku: otaczał opieką artystów, gwarantował wewnętrzny ład instytucji i współkształtował społeczną percepcję i ocenę zawodu aktorskiego. Przyczyniał się do organizacji teatru jako przestrzeni kontrolowanej i unormowanej, w której ani reakcje widzów, ani obyczaje artystów nie burzyły ogólnego porządku. Artykuł stanowi historyczne studium kształtowania się posady i obowiązków lekarza teatralnego w XIX wieku na podstawie pamiętników, prasy, materiałów ikonograficznych (w tym karykatur). Wychodząc od analizy źródłowych tekstów, takich jak pisma samych lekarzy teatralnych (Kazimierz Łukaszewicz, Gustave-Joseph Witkowski), autorka przyjmuje dwie równoległe strategie: 1) rekonstruuje biograficzno-faktograficzne tło obecności urzędowego doktora w polskim teatrze, 2) problematyzuje relacje między instytucją teatru a formami zorganizowanej opieki medycznej, chorobami aktorów a wyobrażeniami teatru jako miejsca niebezpiecznego i patologicznego, patografią aktorskich chorób a ideą publicznego ładu i systemu wartości, wewnętrzną a zewnętrzną percepcją profesji scenicznej.
Słowa kluczowe:
lekarz teatralny, choroba, społeczny wizerunek aktora, patografia, regulamin pracy scenicznej, Kazimierz Łukaszewicz, Gustave-Joseph WitkowskiBibliografia
Bal, Ewa. „Zamiana moczu w wino: O sprawczości medycyny w teatrze na przykładzie komedii francuskich i włoskich z XVII w.”. In Ganczar i Rutkowski, Medycyna w teatrze, 77–88.
Google Scholar
Burzyńska, Anna R. „Połknięte szpilki: Protokoły lekarskie Ernsta Büchnera a twórczość literacka Georga Büchnera”. In Ganczar i Rutkowski, Medycyna w teatrze, 89–102.
Google Scholar
Carnoy, Henry, ed. Dictionnaire biographique international des écrivains. Paris: Imprimerie de l’Armorial Français, 1903.
Google Scholar
Chwalba, Andrzej. „Problem zdrowia i brudu na obszarze dawnej Rzeczypospolitej w XIX wieku”. In Celem nauki jest człowiek...: Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, redakcja Piotr Franaszek, 65–71. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000.
Google Scholar
Ganczar, Maciej, i Krzysztof Rutkowski, red. Medycyna w teatrze. Kraków: Homini, 2017.
Google Scholar
Jarząbek-Wasyl, Dorota. „Madame i doktorzy”. In Helena Modrzejewska i jej przyjaciele, redakcja Alicja Kędziora i Emil Orzechowski, 41–98. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2020.
DOI: https://doi.org/10.12797/9788381383189.02
Google Scholar
Kramsztyk, Stefan. „Kazimierz Łukaszewicz, lekarz batalionowy Wojska Polskiego w r. 1830–1831”. Warszawskie Czasopismo Lekarskie, nr 3 (1939): 55–56.
Google Scholar
Łyskanowski, Marcin. Medycyna i lekarze dawnej Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.
Google Scholar
Maresz, Barbara. „O lekarzach teatralnych słów kilka”. Goniec Teatralny, nr 11 (1991): 8.
Google Scholar
Mermikides, Alex, and Gianna Bouchard, eds. Performance and the Medical Body. London: Bloomsbury, 2016.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781472570819
Google Scholar
Michalik, Jan. Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893–1915. Część 1, tom 1. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985.
Google Scholar
Noszczyk, Wojciech, red. Dzieje medycyny w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2015.
Google Scholar
Olechnowicz, Emilia. „Theatrum Anatomicum – ciało jako widowisko”. In Ganczar i Rutkowski, Medycyna w teatrze, 17–38.
Google Scholar
Podgórska-Klawe, Zofia. Szpitale warszawskie 1388–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975.
Google Scholar
Podgórska-Klawe, Zofia, red. Towarzystwo Lekarskie Warszawskie 1820–2005. Cz. 1: 1820–1917. Warszawa: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie, 2005.
Google Scholar
Raszewski, Zbigniew, red. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965. Tom 1. Opracowanie Jadwiga Czachowska et al. na podstawie materiałów Stanisława Dąbrowskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
Google Scholar
Smith, Matthew Wilson. The Nervous Stage: Nineteenth-Century Neuroscience and the Birth of Modern Theatre. Oxford: Oxford University Press, 2018.
Google Scholar
Sontag, Susan. Choroba jako metafora: AIDS i jego metafory. Tłumaczenie Jarosław Anders. Kraków: Wydawnictwo Karakter, 2016.
Google Scholar
Szarejko, Piotr. Słownik lekarzy polskich XIX wieku. Tom 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1995.
Google Scholar
Szczublewski, Józef, i Eugeniusz Szwankowski, red. Alojzy Żółkowski-syn. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959.
Google Scholar
Szumowski, Władysław. Historia medycyny filozoficznie ujęta. Warszawa: Sanmedia, 1994.
Google Scholar
Szwankowski, Eugeniusz, oprac. Teatr Wojciecha Bogusławskiego w latach 1799–1814. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1954.
Google Scholar
Turos, Maria J. „Wojskowa służba zdrowia w Królestwie Polskim 1815–1830 w świetle aktów wykonawczych”. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 65, nr 1 (2020): 117–131. https://doi.org/10.4467/0023589XKHNT.20.007.11623.
DOI: https://doi.org/10.4467/0023589XKHNT.20.007.11623
Google Scholar
Urbanek, Bożena. „Zdrowie i choroba w ujęciu polskich lekarzy II połowy XIX i początków XX wieku”. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 47, nr 3 (2002): 109–122.
Google Scholar
Waszkiel, Halina. Stanisław Bogusławski. Warszawa: Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, 2010.
Google Scholar
Wichrowska, Elżbieta. „Świadectwo dzienników choroby (XVIII/XIX w.)”. Teksty Drugie, nr 1 (2021): 117–137. https://doi.org/10.18318/td.2021.1.7.
DOI: https://doi.org/10.18318/td.2021.1.7
Google Scholar
Więckowska, Elżbieta. „Opieka lekarsko-zdrowotna i sanitarna w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku”. Medycyna Nowożytna 14, nr 1/2 (2007): 55–67.
Google Scholar
Witkowski, Gustave-Joseph. Les médecins au théatre de l’antiquité au dix-septième siècle. Paris: Maloine, 1905.
Google Scholar
Autorzy
Dorota Jarząbek-Wasyldorota.jarzabek@uj.edu.pl
Uniwersytet Jagielloński, Polska Polska
https://orcid.org/0000-0003-3097-9830
Dorota Jarząbek-Wasyl - dr hab., prof. UJ, pracuje w Katedrze Teatru i Dramatu Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się historią teatru i dramatu XIX i XX wieku, zwłaszcza procesem kreacji teatralnej, obyczajowością teatralną, sztuką aktorską oraz opisem i edycją źródeł do historii teatru. Poza kilkudziesięcioma artykułami naukowymi, wydała książki: Słowo i głos. Problem rozmowy w dramacie w ujęciu teoretycznym i historycznym (2006), Za kulisami. Narodziny przedstawienia w teatrze polskim XIX wieku (2016) oraz Archiwum teatru XIX wieku. Ludzie, dokumenty, historie (razem z Barbarą Maresz, 2019).
Statystyki
Abstract views: 277PDF downloads: 245
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Dorota Jarząbek-Wasyl
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Dorota Jarząbek-Wasyl, Wincenty Lutosławski i Juliusz Osterwa: Dzieje kontaktów , Pamiętnik Teatralny: Tom 69 Nr 2 (2020)
- Dorota Jarząbek-Wasyl, Unisono , Pamiętnik Teatralny: Tom 70 Nr 4 (2021): Historiografia teatru i performansu (według koncepcji Michala Kobialki)
- Dorota Jarząbek-Wasyl, W rytmie kół: Zapiski Heleny Modrzejewskiej z amerykańskiego tournée w 1893 roku , Pamiętnik Teatralny: Tom 68 Nr 1 (2019)
