Egzekwie za królową Marię Józefę Habsburg i ich artystyczna oprawa

artykuł recenzowany

Hanna Osiecka-Samsonowicz

hanna.osiecka@ispan.pl
Instytut Sztuki PAN (Polska)
https://orcid.org/0000-0001-6925-4664

Abstrakt

W artykule omówiono egzekwie odprawiane w Rzeczypospolitej za zmarłą w Dreźnie w 1757 r. królową Marię Józefę (żonę Augusta III), ze szczególnym uwzględniem ich artystycznej oprawy. Najokazalsze uroczystości, udokumentowane bogatym, w większości dotąd niepublikowanym materiałem ikonograficznym, odbyły się w 14 stycznia 1758 r. w kaplicy Saskiej w Warszawie. Siedem rysunków, zachowanych w Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie, rejestruje wstępne i zrealizowane wersje wystroju wnętrza świątyni. Ich autorem był najpewniej Johann Friedrich Knöbel, który w projektach castrum doloris Marii Józefy inspirował się rzymską tradycją katafalków na rzucie „molina da vento” Gian Lorenza Berniniego, funeralnymi kompozycjami Jeana Beraina st. oraz Gaetana Chiaveriego. Nie można wykluczyć, że przy projektowaniu żałobnej dekoracji kaplicy współpracował z młodym Simonem G. Zugiem. Egzekwie za Marię Józefę odbywały się do 1764 r., co świadczy o szacunku, jakim poddani darzyli tę niesłusznie pomijaną w historiografii, ostatnią koronowaną polską królową.


Słowa kluczowe:

Maria Józefa Habsburg, Johann Friedrich Knöbel, Simon Gottlieb Zug, Gaetano Chiaveri, Jean Berain st., kaplica Saska w Warszawie, uroczystości egzekwialne w Rzeczypospolitej XVIII w., castrum doloris, katafalk

Caraffa, Costanza. Gaetano Chiaveri (1689–1770). Architetto romano della Hofkirche di Dresda. Milano: Silvana Editoriale, 2006.
  Google Scholar

Chrościcki, Juliusz A. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: PWN, 1974.
  Google Scholar

Constelletio Felix. Die Planetenfeste Augusts des Starken anlässlich der Vermählung seines Sohnes Friedrich August mit der Kaisertochter Maria Josepha 1719. Katalog der Ausstellung in Kupfferstich-Kabinett Staatliche Kunstammlungen Dresden, redakcja C. Schnitzer. Dresden: Sandstein, 2014.
  Google Scholar

Dans l’atelier des Menus Plaisirs du roi. Spectacles, fêtes et cérémonies aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris, Archives nationales, 19 janv. – 24 avr. 2011, redakcja Jérôme De La Gorce, Pierre Jugie. Paris-Versailles: Archives nationales et Versailles, Artlys, 2010.
  Google Scholar

De La Gorce, Jérôme. “Des modèles de pompe funèbres pour la cour de France: le recueil des Menus Plaisirs de 1752.” W Les funérailles princières en Europe, XVIe – XVIIIe siècle, t. 3, redakcja Juliusz A. Chrościcki, Mark Hengerer, Gérard Sabatier, 369–388. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, Centre de Recherche du Chateau de Versailles, 2015.
DOI: https://doi.org/10.4000/books.pur.136212   Google Scholar

De La Gorce, Jérôme. “Ménestrier et Berain.” W Claude-Francois Ménestrier: les jésuites et le monde des images, redakcja Gérard Sabatier, 195–204. Grenoble: Presses universitaires de Grenoble, 2009.
  Google Scholar

Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, opracowanie Ludwik Grzebień SJ, 512. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004.
  Google Scholar

Fagiolo, Marcello. “Il trionfo sulla morte. I catafalchi dei papi e dei sovrani.” W La Festa a Roma. Dal Rinascimento al 1870. Atlante, redakcja Marcello Fagiolo, 26–38. Roma: Umberto Allemandi & C., 1997.
  Google Scholar

Günther, Ernst. Maria Josepha. Augusts des Starken Schwiegertochter. Taucha: Tauchaer Verlag, 2009.
  Google Scholar

Hempel, Eberhard. “Unbekannte Entwürfe von Gaetano Chiaveri, dem Architekten der katholischen Hofkirche zu Dresden.” W Eberhard Hanfstaengl zum fünfundsiebzigsten Geburtstag, redakcja Eberhard Ruhmer, 59–68. München: F. Bruckmann, 1961.
  Google Scholar

Hentschel, Walter. Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen. Textband. Berlin: Henschelverlag Kunst und Gesellschaft, 1967.
  Google Scholar

Herzog zu Sachsen, Albert. “Maria Josepha, Erzherzogin von Österreich, Kurfürstin von Sachsen, Königin von Polen.” W Neue Deutsche Biographie, t. 16, 197–198. Berlin: Duncker & Humbolt, 1990.
  Google Scholar

Images du Grand Siècle. L’estampe française au temps de Louis XIV (1660–1715), redakcja Rémi Mathis et al. Paris: Paul Ghetty trust, Bibliothèque nationale de France, 2015.
  Google Scholar

Jamski, Piotr. “Castrum doloris Augusta II Mocnego w Wilnie i jego zachowane fragment.” Rocznik Lituanistyczny 7 (2021): 185–209.
DOI: https://doi.org/10.12775/RL.2021.7.08   Google Scholar

Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, opracowanie Andrzej Rottermund. Warszawa: PWN, 1970.
  Google Scholar

Klerycy z ziem polskich, litewskich i pruskich święceni w Rzymie (XVI – pocz. XX w.), opracowanie Stanisław Jujeczka, ks. Henryk Gerlic. Wrocław: Wydawnictwo eBooki.com.pl, 2018.
  Google Scholar

Kropidłowski, Zdzisław. “Testament ks. Franciszka Józefa Wybickiego (1709–1765).” W Polska i sąsiedzi. Studia z dziejów kultury, gospodarki i myśli politycznej. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Marianowi Mroczce w 70. rocznicę urodzin, redakcja Maciej Hejger, Wojciech Skóra, 333–339. Pruszcz Gdański: Wydawnictwo “Jasne”, 2010.
DOI: https://doi.org/10.31743/abmk.11595   Google Scholar

Kubitscheck, Regina-Bianca. “Maria Josepha von Österreich.” W Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 31, 838–843. Nordhausen: Verlag Traugott Bautz, 2010.
  Google Scholar

Kuras, Katarzyna. “Królewicz się żeni. Uroczystości weselne Fryderyka Augusta Wettyna i Marii Józefy Habsburg na tle osiemnastowiecznej kultury dworskiej.” Wschodni Rocznik Humanistyczny 17 (2020): 225–242.
  Google Scholar

Kwiatkowski, Marek. “Pierwszy, barokowy etap twórczości Szymona Bogumiła Zuga.” W Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, 275–284. Warszawa: PWN, 1970.
  Google Scholar

Kwiatkowski, Marek. Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia. Warszawa: PWN, 1971.
  Google Scholar

Ługowski, Piotr. “Chiaveri Gaetano.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 96–103. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Ługowski, Piotr. “Reformacka pompa funebris Benedykta Roszkowskiego.” Rocznik Historii Sztuki 45 (2020): 91–108.
  Google Scholar

Manyś, Bernadetta. Uroczystości rodzinne w Wilnie za Augusta III (1733–1763). Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014.
  Google Scholar

Matuszewicz, Marcin. Diariusz życia mego, t. 1: 1714–1757, opracowanie Bohdan Królikowski, Zofia Zielińska. Warszawa: PIW, 1986.
  Google Scholar

Mączyński, Ryszard. “Zug Simon Gottlieb.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 498–509. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Morka, Mieczysław. “Uroczystości pogrzebowe w Wilnie po śmierci Augusta II.” W Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, redakcja Jerzy Kowalczyk, 147–175. Warszawa: Instytut Kultury, 1995.
  Google Scholar

Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres Saski (1730–1764). Bibliografia i antologia, opracowanie Jadwiga Szwedowska. Kraków: PWM, 1975.
  Google Scholar

Osiecka-Samsonowicz, Hanna. “Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII wieku.” Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 571–615.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1058   Google Scholar

Osiecka-Samsonowicz, Hanna. Polskie uroczystości w barokowym Rzymie 1587–1696. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2012.
  Google Scholar

Ostatnie wielkie widowisko barokowej Europy. Polskie relacje z uroczystości weselnych Fryderyka Augusta i Marii Józefy w Wiedniu i Dreźnie w 1719 r., opracowanie Katarzyna Kuras, Jolanta Pabian. Kraków: Historia Iagellonica 2015.
  Google Scholar

Péan, Anne. “Les décors des pompes funèbres en France 1643–1683.” W Actes du Ve congrès national d’archéologie et d’histoire de l’art, Bordeaux, 21–24 octobre 1999, redakcja Béatrice Bouvier et al., 108–119. Bordeaux: Publications de l’institut national d’histoire de l’art, 1999.
DOI: https://doi.org/10.4000/books.inha.2467   Google Scholar

Pietrzak, Jarosław. “‘Ciało umarłe większego wymaga opatrzenia’ – sekcja zwłok polskich królów i królowych od XVI do XVIII wieku w kontekście przygotowań do ceremonii pogrzebowej.” W Śmierć, pogrzeb i upamiętnienie władców w dawnej Polsce, redakcja Hanna Rajfura et al., 142–170. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323543749.pp.142-170   Google Scholar

Pod jedną koroną, Zamek Królewski w Warszawie, Staatliche Kunstammlungen Dresden, 26 czerwca – 12 października 1997, t. 2: Kultura i sztuka w czasach unii polsko-saskiej, redakcja Marta Męclewska, Barbara Grątkowska-Ratyńska. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 1997.
  Google Scholar

Popelka, Liselotte. Castrum Doloris oder “Trauriger Schauplatz”. Untersuchungen zu Entstehung und Wesen ephemer Architektur. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1994.
  Google Scholar

Ruggero, Cristina. “Juvarra e l’iconografia funebre.” W La forma del pensiero. Filippo Juvarra: La costruzione del ricordo attraverso la celebrazione della memoria, redakcja Cristina Ruggero, 157–182. Roma: Campisano Editore, 2008.
  Google Scholar

Rzempołuch, Andrzej. ”Stanisławski (von Seegut, Seeguth, Zeigut) Albrecht Zygmunt h. Sulima.” W Polski słownik biograficzny, t. 42, 104–106. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana, 2003-2004.
  Google Scholar

Seifert, Siegfried. “August III und Maria Josepha; ihre Bedeutung für die katholischen Kirche in Sachsen.” W 900 Jahre Haus Wettin, redakcja Assa von Polenz, Hans i Gabriele von Seydewitz, 55-66. Bamberg: St.Otto -Verlag, 1989.
  Google Scholar

Seifert, Siegfried. “Die sächsisch-polnische Union und die katholischen Kirche in Sachsen.” W Sachsen und Polen zwischen 1697 und 1765. Beiträge der wissenschaftlichen Konferenz vom 26. bis 28. Juni 1997 in Dresden, redakcja Christine Klecker, 223–227. Dresden: Sachsische Druck- und Verlagshaus, 1998.
  Google Scholar

Sito, Jakub. “Jauch Joachim Daniel.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 222–226. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Sito, Jakub. “Knöbel Johann Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 259–262. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Sito, Jakub. “Maria Józefa – zapomniany rozdział saskiego mecenatu w Rzeczypospolitej.” W Oświeceniowa republika władców. Rezydencje, kolekcje, mecenat, redakcja Andrzej Pieńkos, 41–61. Warszawa: Ośrodek Badań nad Epoką Stanisławowską. Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2016.
  Google Scholar

Sito, Jakub. “Pöppelman Carl Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 361–368. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Sito, Jakub. Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013
  Google Scholar

Skibiński, Mieczysław. Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, t. 2: Dokumenty. Kraków: Akademia Umiejętności, 1912.
  Google Scholar

Skrabski, Józef. “Modernizacja i renowacja kościoła Mariackiego w czasach archiprezbitera Jacka Łopackiego. Między Kacprem Bażanką a Franceskiem Placidim.” Rocznik Krakowski 74 (2008): 87–113.
  Google Scholar

Spórna, Marcin, i Piotr Wierzbicki. Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. Kraków: Zielona Sowa, Kraków 2003.
  Google Scholar

Staszewski, Jacek. August III Sas. Wrocław: Ossolineum, 2010
  Google Scholar

Staszewski, Jacek. “Maria Józefa (1699–1757).” W Polski słownik biograficzny, t. 20, 1–2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1975.
  Google Scholar

Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France.” Revue de l’art ancien et moderne 46, nr 257 (1924): 274–282.
  Google Scholar

Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France (3e partie).” Revue de l’art ancien et moderne 47, nr 262 (1925): 177–188.
  Google Scholar

Tetti, Barbara. “Carlo Fontana e i sistemi costruttivi per gli apparati effimeri. Il catafalco di Pietro II in Sant’Antonio dei Portoghesi.” W Carlo Fontana 1638–1714 Celebrato Architetto. Atti di convegno internazionale, redakcja Giuseppe Buoncorso, Francesco Moschini, 350–357. Roma: Accademia Nazionale di S. Luca, 2017.
  Google Scholar

Tetti, Barbara. “Disegni ritrovati di Carlo Fontana per le esequie di Leopoldo I (Roma 1705).” Quaderni dell’Istituto di storia dell’Architettura 68 (2018): 67–84.
  Google Scholar

Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Saskie Krajowe Archiwum Główne w Dreźnie, Wystawa wrzesień – grudzień 1965, opracowanie Monika Kretschmerowa et al. Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 1965.
  Google Scholar

Watanabe-O’Kelly, Helen. “Religion and the Consort: Two Electresses of Saxony and Queens of Poland (1697–1757).” W Queenship in Europe 1660–1815. The Role of Consort, redakcja Clarissa Campbell Orr, 252–275. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
  Google Scholar

Watson, Marva Jean. “The Historical Figures of the Birthday Cantatas of Johann Sebastian Bach.” Rozprawa magisterska, Carbondale: Southern Illinois University, 2010.
  Google Scholar

Wątroba, Przemysław. “Szymon Bogumił Zug (1733–1807) – architekt dworu saskiego w Warszawie.” W Elizeum – podziemny salon księcia, Dla przyjaciół i pięknych pań, redakcja Karol Guttmejer, 103–118. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2016.
  Google Scholar

Wolf, Christoph. Johann Sebastian Bach. The Learned Musician. Oxford University Press, 2002.
DOI: https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.6002278195   Google Scholar

Von Würzbach, Constant. “Habsburg, Maria Josepha.” W Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, t. 7, 49–51. Wien: Verlag der Universitäts-Buchdruckerei von L. C. Zamarski, 1861.
  Google Scholar

Zieliński, Marek G. “Koronacja obrazu Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie w 1754 roku.” W Koronacje wizerunku Matki Bożej na przestrzeni dziejów, redakcja Ewelina Dziewońska-Chudy, Maciej Trąbski, 49–66. Częstochowa-Warszawa: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny „SLM” – Hanna Bicz, 2018.
  Google Scholar

Żurawska-Witkowska, Alina. Muzyka na polskim dworze Augusta III, cz. 1. Lublin: Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia, 2012.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2022-12-30

Cited By / Share

Osiecka-Samsonowicz, H. (2022). Egzekwie za królową Marię Józefę Habsburg i ich artystyczna oprawa. Biuletyn Historii Sztuki, 84(4), 765–816. https://doi.org/10.36744/bhs.1327

Autorzy

Hanna Osiecka-Samsonowicz 
hanna.osiecka@ispan.pl
Instytut Sztuki PAN Polska
https://orcid.org/0000-0001-6925-4664

Statystyki

Abstract views: 151
PDF downloads: 133


Licencja

Prawa autorskie (c) 2023 Hanna Osiecka-Samsonowicz

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.