Egzekwie za królową Marię Józefę Habsburg i ich artystyczna oprawa
Hanna Osiecka-Samsonowicz
hanna.osiecka@ispan.plInstytut Sztuki PAN (Polska)
https://orcid.org/0000-0001-6925-4664
Abstrakt
W artykule omówiono egzekwie odprawiane w Rzeczypospolitej za zmarłą w Dreźnie w 1757 r. królową Marię Józefę (żonę Augusta III), ze szczególnym uwzględniem ich artystycznej oprawy. Najokazalsze uroczystości, udokumentowane bogatym, w większości dotąd niepublikowanym materiałem ikonograficznym, odbyły się w 14 stycznia 1758 r. w kaplicy Saskiej w Warszawie. Siedem rysunków, zachowanych w Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie, rejestruje wstępne i zrealizowane wersje wystroju wnętrza świątyni. Ich autorem był najpewniej Johann Friedrich Knöbel, który w projektach castrum doloris Marii Józefy inspirował się rzymską tradycją katafalków na rzucie „molina da vento” Gian Lorenza Berniniego, funeralnymi kompozycjami Jeana Beraina st. oraz Gaetana Chiaveriego. Nie można wykluczyć, że przy projektowaniu żałobnej dekoracji kaplicy współpracował z młodym Simonem G. Zugiem. Egzekwie za Marię Józefę odbywały się do 1764 r., co świadczy o szacunku, jakim poddani darzyli tę niesłusznie pomijaną w historiografii, ostatnią koronowaną polską królową.
Słowa kluczowe:
Maria Józefa Habsburg, Johann Friedrich Knöbel, Simon Gottlieb Zug, Gaetano Chiaveri, Jean Berain st., kaplica Saska w Warszawie, uroczystości egzekwialne w Rzeczypospolitej XVIII w., castrum doloris, katafalkBibliografia
Caraffa, Costanza. Gaetano Chiaveri (1689–1770). Architetto romano della Hofkirche di Dresda. Milano: Silvana Editoriale, 2006.
Google Scholar
Chrościcki, Juliusz A. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: PWN, 1974.
Google Scholar
Constelletio Felix. Die Planetenfeste Augusts des Starken anlässlich der Vermählung seines Sohnes Friedrich August mit der Kaisertochter Maria Josepha 1719. Katalog der Ausstellung in Kupfferstich-Kabinett Staatliche Kunstammlungen Dresden, redakcja C. Schnitzer. Dresden: Sandstein, 2014.
Google Scholar
Dans l’atelier des Menus Plaisirs du roi. Spectacles, fêtes et cérémonies aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris, Archives nationales, 19 janv. – 24 avr. 2011, redakcja Jérôme De La Gorce, Pierre Jugie. Paris-Versailles: Archives nationales et Versailles, Artlys, 2010.
Google Scholar
De La Gorce, Jérôme. “Des modèles de pompe funèbres pour la cour de France: le recueil des Menus Plaisirs de 1752.” W Les funérailles princières en Europe, XVIe – XVIIIe siècle, t. 3, redakcja Juliusz A. Chrościcki, Mark Hengerer, Gérard Sabatier, 369–388. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, Centre de Recherche du Chateau de Versailles, 2015.
DOI: https://doi.org/10.4000/books.pur.136212
Google Scholar
De La Gorce, Jérôme. “Ménestrier et Berain.” W Claude-Francois Ménestrier: les jésuites et le monde des images, redakcja Gérard Sabatier, 195–204. Grenoble: Presses universitaires de Grenoble, 2009.
Google Scholar
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, opracowanie Ludwik Grzebień SJ, 512. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004.
Google Scholar
Fagiolo, Marcello. “Il trionfo sulla morte. I catafalchi dei papi e dei sovrani.” W La Festa a Roma. Dal Rinascimento al 1870. Atlante, redakcja Marcello Fagiolo, 26–38. Roma: Umberto Allemandi & C., 1997.
Google Scholar
Günther, Ernst. Maria Josepha. Augusts des Starken Schwiegertochter. Taucha: Tauchaer Verlag, 2009.
Google Scholar
Hempel, Eberhard. “Unbekannte Entwürfe von Gaetano Chiaveri, dem Architekten der katholischen Hofkirche zu Dresden.” W Eberhard Hanfstaengl zum fünfundsiebzigsten Geburtstag, redakcja Eberhard Ruhmer, 59–68. München: F. Bruckmann, 1961.
Google Scholar
Hentschel, Walter. Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen. Textband. Berlin: Henschelverlag Kunst und Gesellschaft, 1967.
Google Scholar
Herzog zu Sachsen, Albert. “Maria Josepha, Erzherzogin von Österreich, Kurfürstin von Sachsen, Königin von Polen.” W Neue Deutsche Biographie, t. 16, 197–198. Berlin: Duncker & Humbolt, 1990.
Google Scholar
Images du Grand Siècle. L’estampe française au temps de Louis XIV (1660–1715), redakcja Rémi Mathis et al. Paris: Paul Ghetty trust, Bibliothèque nationale de France, 2015.
Google Scholar
Jamski, Piotr. “Castrum doloris Augusta II Mocnego w Wilnie i jego zachowane fragment.” Rocznik Lituanistyczny 7 (2021): 185–209.
DOI: https://doi.org/10.12775/RL.2021.7.08
Google Scholar
Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, opracowanie Andrzej Rottermund. Warszawa: PWN, 1970.
Google Scholar
Klerycy z ziem polskich, litewskich i pruskich święceni w Rzymie (XVI – pocz. XX w.), opracowanie Stanisław Jujeczka, ks. Henryk Gerlic. Wrocław: Wydawnictwo eBooki.com.pl, 2018.
Google Scholar
Kropidłowski, Zdzisław. “Testament ks. Franciszka Józefa Wybickiego (1709–1765).” W Polska i sąsiedzi. Studia z dziejów kultury, gospodarki i myśli politycznej. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Marianowi Mroczce w 70. rocznicę urodzin, redakcja Maciej Hejger, Wojciech Skóra, 333–339. Pruszcz Gdański: Wydawnictwo “Jasne”, 2010.
DOI: https://doi.org/10.31743/abmk.11595
Google Scholar
Kubitscheck, Regina-Bianca. “Maria Josepha von Österreich.” W Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 31, 838–843. Nordhausen: Verlag Traugott Bautz, 2010.
Google Scholar
Kuras, Katarzyna. “Królewicz się żeni. Uroczystości weselne Fryderyka Augusta Wettyna i Marii Józefy Habsburg na tle osiemnastowiecznej kultury dworskiej.” Wschodni Rocznik Humanistyczny 17 (2020): 225–242.
Google Scholar
Kwiatkowski, Marek. “Pierwszy, barokowy etap twórczości Szymona Bogumiła Zuga.” W Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, 275–284. Warszawa: PWN, 1970.
Google Scholar
Kwiatkowski, Marek. Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia. Warszawa: PWN, 1971.
Google Scholar
Ługowski, Piotr. “Chiaveri Gaetano.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 96–103. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Ługowski, Piotr. “Reformacka pompa funebris Benedykta Roszkowskiego.” Rocznik Historii Sztuki 45 (2020): 91–108.
Google Scholar
Manyś, Bernadetta. Uroczystości rodzinne w Wilnie za Augusta III (1733–1763). Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014.
Google Scholar
Matuszewicz, Marcin. Diariusz życia mego, t. 1: 1714–1757, opracowanie Bohdan Królikowski, Zofia Zielińska. Warszawa: PIW, 1986.
Google Scholar
Mączyński, Ryszard. “Zug Simon Gottlieb.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 498–509. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Morka, Mieczysław. “Uroczystości pogrzebowe w Wilnie po śmierci Augusta II.” W Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, redakcja Jerzy Kowalczyk, 147–175. Warszawa: Instytut Kultury, 1995.
Google Scholar
Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres Saski (1730–1764). Bibliografia i antologia, opracowanie Jadwiga Szwedowska. Kraków: PWM, 1975.
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. “Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII wieku.” Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 571–615.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1058
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. Polskie uroczystości w barokowym Rzymie 1587–1696. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2012.
Google Scholar
Ostatnie wielkie widowisko barokowej Europy. Polskie relacje z uroczystości weselnych Fryderyka Augusta i Marii Józefy w Wiedniu i Dreźnie w 1719 r., opracowanie Katarzyna Kuras, Jolanta Pabian. Kraków: Historia Iagellonica 2015.
Google Scholar
Péan, Anne. “Les décors des pompes funèbres en France 1643–1683.” W Actes du Ve congrès national d’archéologie et d’histoire de l’art, Bordeaux, 21–24 octobre 1999, redakcja Béatrice Bouvier et al., 108–119. Bordeaux: Publications de l’institut national d’histoire de l’art, 1999.
DOI: https://doi.org/10.4000/books.inha.2467
Google Scholar
Pietrzak, Jarosław. “‘Ciało umarłe większego wymaga opatrzenia’ – sekcja zwłok polskich królów i królowych od XVI do XVIII wieku w kontekście przygotowań do ceremonii pogrzebowej.” W Śmierć, pogrzeb i upamiętnienie władców w dawnej Polsce, redakcja Hanna Rajfura et al., 142–170. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323543749.pp.142-170
Google Scholar
Pod jedną koroną, Zamek Królewski w Warszawie, Staatliche Kunstammlungen Dresden, 26 czerwca – 12 października 1997, t. 2: Kultura i sztuka w czasach unii polsko-saskiej, redakcja Marta Męclewska, Barbara Grątkowska-Ratyńska. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 1997.
Google Scholar
Popelka, Liselotte. Castrum Doloris oder “Trauriger Schauplatz”. Untersuchungen zu Entstehung und Wesen ephemer Architektur. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1994.
Google Scholar
Ruggero, Cristina. “Juvarra e l’iconografia funebre.” W La forma del pensiero. Filippo Juvarra: La costruzione del ricordo attraverso la celebrazione della memoria, redakcja Cristina Ruggero, 157–182. Roma: Campisano Editore, 2008.
Google Scholar
Rzempołuch, Andrzej. ”Stanisławski (von Seegut, Seeguth, Zeigut) Albrecht Zygmunt h. Sulima.” W Polski słownik biograficzny, t. 42, 104–106. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana, 2003-2004.
Google Scholar
Seifert, Siegfried. “August III und Maria Josepha; ihre Bedeutung für die katholischen Kirche in Sachsen.” W 900 Jahre Haus Wettin, redakcja Assa von Polenz, Hans i Gabriele von Seydewitz, 55-66. Bamberg: St.Otto -Verlag, 1989.
Google Scholar
Seifert, Siegfried. “Die sächsisch-polnische Union und die katholischen Kirche in Sachsen.” W Sachsen und Polen zwischen 1697 und 1765. Beiträge der wissenschaftlichen Konferenz vom 26. bis 28. Juni 1997 in Dresden, redakcja Christine Klecker, 223–227. Dresden: Sachsische Druck- und Verlagshaus, 1998.
Google Scholar
Sito, Jakub. “Jauch Joachim Daniel.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 222–226. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Sito, Jakub. “Knöbel Johann Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 259–262. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Sito, Jakub. “Maria Józefa – zapomniany rozdział saskiego mecenatu w Rzeczypospolitej.” W Oświeceniowa republika władców. Rezydencje, kolekcje, mecenat, redakcja Andrzej Pieńkos, 41–61. Warszawa: Ośrodek Badań nad Epoką Stanisławowską. Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2016.
Google Scholar
Sito, Jakub. “Pöppelman Carl Friedrich.” W Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, redakcja Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 361–368. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Sito, Jakub. Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013
Google Scholar
Skibiński, Mieczysław. Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, t. 2: Dokumenty. Kraków: Akademia Umiejętności, 1912.
Google Scholar
Skrabski, Józef. “Modernizacja i renowacja kościoła Mariackiego w czasach archiprezbitera Jacka Łopackiego. Między Kacprem Bażanką a Franceskiem Placidim.” Rocznik Krakowski 74 (2008): 87–113.
Google Scholar
Spórna, Marcin, i Piotr Wierzbicki. Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. Kraków: Zielona Sowa, Kraków 2003.
Google Scholar
Staszewski, Jacek. August III Sas. Wrocław: Ossolineum, 2010
Google Scholar
Staszewski, Jacek. “Maria Józefa (1699–1757).” W Polski słownik biograficzny, t. 20, 1–2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1975.
Google Scholar
Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France.” Revue de l’art ancien et moderne 46, nr 257 (1924): 274–282.
Google Scholar
Tessier, André. “Le genre décorative funèbre: esquisse d’une histoire des ses débuts en France (3e partie).” Revue de l’art ancien et moderne 47, nr 262 (1925): 177–188.
Google Scholar
Tetti, Barbara. “Carlo Fontana e i sistemi costruttivi per gli apparati effimeri. Il catafalco di Pietro II in Sant’Antonio dei Portoghesi.” W Carlo Fontana 1638–1714 Celebrato Architetto. Atti di convegno internazionale, redakcja Giuseppe Buoncorso, Francesco Moschini, 350–357. Roma: Accademia Nazionale di S. Luca, 2017.
Google Scholar
Tetti, Barbara. “Disegni ritrovati di Carlo Fontana per le esequie di Leopoldo I (Roma 1705).” Quaderni dell’Istituto di storia dell’Architettura 68 (2018): 67–84.
Google Scholar
Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Saskie Krajowe Archiwum Główne w Dreźnie, Wystawa wrzesień – grudzień 1965, opracowanie Monika Kretschmerowa et al. Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 1965.
Google Scholar
Watanabe-O’Kelly, Helen. “Religion and the Consort: Two Electresses of Saxony and Queens of Poland (1697–1757).” W Queenship in Europe 1660–1815. The Role of Consort, redakcja Clarissa Campbell Orr, 252–275. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Google Scholar
Watson, Marva Jean. “The Historical Figures of the Birthday Cantatas of Johann Sebastian Bach.” Rozprawa magisterska, Carbondale: Southern Illinois University, 2010.
Google Scholar
Wątroba, Przemysław. “Szymon Bogumił Zug (1733–1807) – architekt dworu saskiego w Warszawie.” W Elizeum – podziemny salon księcia, Dla przyjaciół i pięknych pań, redakcja Karol Guttmejer, 103–118. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2016.
Google Scholar
Wolf, Christoph. Johann Sebastian Bach. The Learned Musician. Oxford University Press, 2002.
DOI: https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.6002278195
Google Scholar
Von Würzbach, Constant. “Habsburg, Maria Josepha.” W Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, t. 7, 49–51. Wien: Verlag der Universitäts-Buchdruckerei von L. C. Zamarski, 1861.
Google Scholar
Zieliński, Marek G. “Koronacja obrazu Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie w 1754 roku.” W Koronacje wizerunku Matki Bożej na przestrzeni dziejów, redakcja Ewelina Dziewońska-Chudy, Maciej Trąbski, 49–66. Częstochowa-Warszawa: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny „SLM” – Hanna Bicz, 2018.
Google Scholar
Żurawska-Witkowska, Alina. Muzyka na polskim dworze Augusta III, cz. 1. Lublin: Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia, 2012.
Google Scholar
Autorzy
Hanna Osiecka-Samsonowiczhanna.osiecka@ispan.pl
Instytut Sztuki PAN Polska
https://orcid.org/0000-0001-6925-4664
Statystyki
Abstract views: 200PDF downloads: 176
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Hanna Osiecka-Samsonowicz
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Inne teksty tego samego autora
- Hanna Osiecka-Samsonowicz, O dwóch funeralnych fundacjach Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” , Biuletyn Historii Sztuki: Tom 82 Nr 3 (2020): numer zwykły
- Hanna Osiecka-Samsonowicz, Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII wieku , Biuletyn Historii Sztuki: Tom 83 Nr 3 (2021): numer zwykły