Nowe oblicze oświeceniowej Warszawy – gmachy koszarowe projektowane przez Stanisława Zawadzkiego

Ryszard Mączyński


Toruń, Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-2961-1329

Abstrakt

Warszawskie koszary z czasów panowania króla Stanisława Augusta nie stały się dotychczas przedmiotem szczegółowych badań, zupełnie też niewykorzystane pozostały zarówno źródła archiwalne, jak i drukowane. Wobec unicestwienia stołecznych budynków koszarowych z czasów Oświecenia – najpierw w wyniku rozmaitych przekształceń, później zaś całkowitego ich zburzenia – tym większego znaczenia nabiera zachowana ikonografia, a zwłaszcza akwarele Zygmunta Vogla, który je uwiecznił. Realizm i staranność tych prac pozwala dokonać architektonicznej analizy namalowanych obiektów.

Wybudowanie koszar powierzono majorowi Stanisławowi Zawadzkiemu, sprawującemu w latach 1777-1795 urząd architekta wojsk koronnych. Swe umiejętności projektanckie doskonalił on niegdyś w cieszącej się renomą rzymskiej Akademii św. Łukasza. Zyskał już uprzednio uznanie, projektując w 1782 r. gmach koszar w Kamieńcu Podolskim. Wzniesienie go w tamtejszej twierdzy, która broniła południowo-wschodnich rubieży Rzeczypospolitej, miało w intencji monarchy istotnie przyczynić się do podniesienia obronności kraju. Stąd wzięła się chęć zrealizowania stworzonego przez Zawadzkiego projektu jako dzieła wzorcowego: odznaczającego się nowoczesnością formy zewnętrznej i funkcjonalnie rozwiązanych wnętrz. Jeszcze wcześniej, w 1781 r., architekt wystawił w Warszawie koszary Kadeckie, położone opodal pałacu Kazimierzowskiego, stanowiącego podówczas główną siedzibę założonej przez króla Stanisława Augusta Szkoły Rycerskiej.

Pozyskanie środków finansowych i formalny nadzór nad wznoszonymi gmachami warszawskich koszar poruczono wyznaczonej królewskim rozporządzeniem Komisji Lokacyjnej. Ludność stolicy czuła się utrudzona obowiązkiem nieustannego „goszczenia” żołnierzy, więc obietnica uwolnienia jej od tej powinności pozwoliła zebrać wystarczające fundusze na budowę koszar dla stołecznego garnizonu. Celem poboru owego podatku została w 1784 r. sporządzona specjalna Taryfa miasta Warszawy (nadająca po raz pierwszy wszystkim posesjom konsekwentną numerację). Inwestycja miała zresztą same zalety. Nie tylko uwalniała mieszkańców od przekleństwa kwaterunku, lecz także, gromadząc daną jednostkę wojska w jednej przestrzeni, w sposób istotny wpływała na subordynację żołnierzy oraz ich dyspozycyjność.

Cała inwestycja – realizowana do 1788 r. – obejmowała cztery zespoły koszarowe w różnych częściach miasta. Na skarpie rozciągającej się wzdłuż Wisły od strony północnej mieściły się koszary Gwardii Pieszej Koronnej, a od strony południowej – koszary Gwardii Pieszej Litewskiej. Dalej od rzeki, okalając Starą i Nową Warszawę od zachodu, zlokalizowane były na północy koszary Artylerii Koronnej, a na południu koszary Gwardii Konnej Koronnej. Wszakże w jednym tylko przypadku – koszar Artylerii Koronnej miała to być budowa całkowicie nowego, wznoszonego od podstaw kompleksu, w dwóch innych: koszar Gwardii Pieszej Koronnej oraz koszar Gwardii Pieszej Litewskiej – daleko posunięta rozbudowa albo istniejącego już założenia koszarowego, albo budynku cywilnego wcześniej przeznaczenia, w przypadku zaś ostatnim – koszar Gwardii Konnej Koronnej – gruntowna renowacja funkcjonującego zespołu.

Za dzieło najważniejsze – bo pozwalające projektantowi na największą swobodę –należy uznać koszary Artyleryjskie. Ich kompozycja zamknięta została w rozległym czworoboku zewnętrznych skrzydeł mieszkalnych, dwudziestotrzyosiowego od frontu oraz dwudziestosześcioosiowych bocznych. Owe skrzydła wydzielały trzy wewnętrzne dziedzińce, dwa mniejsze kwadratowe, tylne, oraz większy prostokątny, przedni. Elewacje zyskały surowy wystrój. Najokazalsza była fasada, rozczłonkowana trzema ryzalitami, ujętymi artykulacją porządkową, z których środkowy, ozdobiony dodatkowo kolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym frontonem, mieścił bramę wjazdową koszar, a boczne wieńczyła dekoracja rzeźbiarska wyraźnie mówiąca nie tylko o militarnym przeznaczeniu gmachu, lecz także o ulokowaniu w nim siedziby artylerzystów. Wystrój, choć zgodnie z zasadami surowy, zyskał jednak dość wykwintny charakter, dostosowany do lokalizacji gmachu w centrum stolicy Rzeczypospolitej.

Projektując koszary Artylerii Koronnej, Zawadzki nie naśladował żadnego konkretnego wzoru, lecz wykorzystywał twórczo najnowsze europejskie trendy. Może je udokumentować niemal współcześnie powstały plan koszar stworzony przez Jean-Françoisa Neufforge’a i zamieszony w suplemencie do jego autorskiego wydawnictwa Recueil élémentaire d'architecture…, które opublikowane zostało w Paryżu w latach 1775-1780. Koncepcji Zawadzkiego nie należy wszakże traktować jako modyfikacji francuskiego abrysu, gdyż nie na tym opiera się ich podobieństwo. Identyczne bowiem są nie formy, lecz zasady stosowane przez obu architektów: komponowanie – przy zachowaniu ścisłych reguł symetrii – monumentalnego, wieloskrzydłowego gmachu z wewnętrznymi dziedzińcami, z praktycznymi rozwiązaniami wynikającymi z powtarzalności starannie rozplanowanych jednostkowych modułów formalno-funkcjonalnych, dostosowanych do zróżnicowanego poziomu komfortu kwater oficerskich i żołnierskich.

Skala przedsięwzięcia, jakie podejmowano przystępując do budowy stołecznych koszar, była w stanisławowskiej Warszawie bez precedensu. W 1788 r. podawano, że „na cztery fabryki koszar wyszło z kasy Komisji Lokacyjnej 1 473 693 zł”. Była to suma ogromna. Inne dane statystyczne również wkraczają w strefę wielkich liczb. Przy czterech prowadzonych równolegle „fabrykach” zatrudnionych było jednocześnie ponad tysiąc robotników, co również stanowiło liczbę znaczącą, zważywszy że ludność całej Warszawy w 1784 r. liczyła 63 tysiące mieszkańców. Należało zapanować nad tak gigantycznym zespołem zaangażowanych pracowników, skupionych na odległych od siebie placach, ale też – jak rzemieślnicy czy dostawcy – rozproszonych po całej ówczesnej aglomeracji. Front robót budowlanych został rozwinięty tak szeroko, że w roku 1785 cena cegły w stolicy gwałtownie podskoczyła o jedną trzecią.

Pierwsze tworzone w Warszawie dzieła klasycystyczne nie mogły jeszcze przesądzić o zmianie jej barokowego oblicza. Sprawiły to dopiero rozrzucone w różnych częściach miasta monumentalne gmachy koszar, „wszystkie inne budowle tej stolicy wielkością i ozdobą architektury przewyższające”, a zwłaszcza odznaczające się znakomitym wyeksponowaniem w przestrzeni urbanistycznej koszary Artylerii Koronnej i koszary Gwardii Pieszej Litewskiej. Cechą wyraźnie je też wyróżniającą spośród innych dzieł, które nierzadko, wprowadzając klasycystyczną stylistykę, nie odcinały się całkowicie od baroku czy rokoka, była konsekwencja w zastosowaniu surowych form. Z jednej strony wynikało to z przyjęcia propagowanej przez teoretyków architektury zasady stosowności odniesionej do architektury militarnej, z drugiej zaś z wyraźnej osobistej predylekcji Zawadzkiego do takiej właśnie „rewolucyjnej” – jak to niekiedy określali badacze – odmiany klasycyzmu.

Powstałe w stolicy budowle garnizonowe stały się istotnym tytułem do zasłużonej sławy Zawadzkiego pośród współczesnych, którzy zgodnie twierdzili, „iż wystawione przez niego gmachy koszar wojskowych w Warszawie i Kamieńcu Podolskim z nieporównaną oszczędnością nie tylko wygodę wojsku i mieszkańcom tych miast przyniosły, ale ozdobę w kraju i zaszczyt narodowi do późnej potomności przeniosą”. Spoglądając zaś z perspektywy ponad dwóch stuleci musimy w Stanisławie Zawadzkim docenić znakomitego architekta klasycystę, który miał odwagę wypowiadać się w najbardziej surowych, kubicznych formach, potrafił wykorzystywać najnowsze europejskie trendy sztuki architektonicznej, umiał też sprawnie rozwiązywać skomplikowane zagadnienia zarówno konstrukcyjne, jak i funkcjonalne tworzonych dzieł.

Instytucje finansujące

Instytut Sztuki PAN

Słowa kluczowe:

Stanisław Zawadzki, Oświecenie, Warszawa, Kamieniec Podolski, architektura XVIII w., koszary, Jean-François Neufforge

Bieniecki Zdzisław, [rec.:] „I. Malinowska, «Stanisław Zawadzki 1743-1806», Warszawa 1953”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, I:1956, z 1.
  Google Scholar

Budownictwo wojskowe 1918-1935. Historia, przepisy, zasady, normy, red. Aleksander Król, t. 1-2, Warszawa [1936].
  Google Scholar

Giergielewicz Jan, Zarys historii korpusów inżynierów w epoce Stanisława Augusta, Warszawa 1933.
  Google Scholar

Hentschel Walter, Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, t. 1, Berlin 1967.
  Google Scholar

Jaroszewski Tadeusz Stefan, „Legenda klasycyzmu. O niektórych problemach architektury polskiej przełomu XVIII i XIX wieku”, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy wieku XVIII i wieku XIX, Warszawa 1967
  Google Scholar

Jaroszewski Tadeusz Stefan, Architektura doby Oświecenia w Polsce. Nurty i odmiany, Wrocław 1971.
  Google Scholar

Kosacka Daniela, Plany Warszawy XVII i XVIII wieku w zbiorach polskich. Katalog, Warszawa 1970.
  Google Scholar

Kwiatkowska Maria Irena, Kościół ewangelicko-augsburski, Warszawa 1982.
  Google Scholar

Kwiatkowski Marek, Królikarnia, Warszawa 1971.
  Google Scholar

Kwiatkowski Marek, Łazienki, Warszawa 1973.
  Google Scholar

Kwiatkowski Marek, Stanisław August. Król-architekt, Wrocław 1983.
  Google Scholar

Lorentz Stanisław, Efraim Szreger, architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986.
  Google Scholar

Malinowska Irena, Stanisław Zawadzki 1743-1806, Warszawa 1953.
  Google Scholar

Mączyński Ryszard, „Architekt Stanisław Zawadzki w Rzymie. Realia – fascynacje – profity” = „The Architect Stanisław Zawadzki in Rome. Reality – Fascination – Benefits”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, LVII:2012, z. 3.
  Google Scholar

Mączyński Ryszard, „Gmach koszar Kadeckich w Warszawie – dzieło architekta Stanisława Zawadzkiego”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, LIV:2009, z. 2.
  Google Scholar

Mączyński Ryszard, „Nieznane aspekty biografii architekta Stanisława Zawadzkiego”, Rocznik Warszawski, XXXIII:2005.
  Google Scholar

Mączyński Ryszard, „Rzymskie sukcesy architekta Stanisława Zawadzkiego”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, XLVII:2002, z. 4.
  Google Scholar

Mączyński Ryszard, Pijarski pałac Collegium Nobilium w Warszawie, Warszawa 1996.
  Google Scholar

Mościcki Henryk J., Cytadela Warszawska. Zarys historii budowy, Warszawa 1963.
  Google Scholar

Sroczyńska Krystyna, Zygmunt Vogel, rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław 1969.
  Google Scholar

Sulerzyska Teresa, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2: Miejscowości różne. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne, plany i widoki z XVIII i XIX wieku, Warszawa 1969. Mączyński Ryszard, „Spór Hilarego Szpilowskiego ze Stanisławem Zawadzkim o zasady sztuki architektonicznej przy wznoszeniu koszar w Kamieńcu Podolskim”, Sztuka i Kultura, II:2014.
  Google Scholar

Szenic Stanisław, „Koszary w Warszawie w XVIII wieku”, Stolica, IV:1949, nr 27.
  Google Scholar

Tessaro-Kosimowa Irena, Warszawa w starych albumach, Warszawa 1978.
  Google Scholar

Zahorski Andrzej, „Rozwój przestrzenny Warszawy”, [w:] Warszawa w latach 1526–1795, Warszawa 1984.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2019-12-30

Cited By / Share

Mączyński, R. (2019). Nowe oblicze oświeceniowej Warszawy – gmachy koszarowe projektowane przez Stanisława Zawadzkiego. Biuletyn Historii Sztuki, 81(4), 601–626. https://doi.org/10.36744/bhs.631

Autorzy

Ryszard Mączyński 

Toruń, Katedra Historii Sztuki i Kultury, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Polska
https://orcid.org/0000-0002-2961-1329

Statystyki

Abstract views: 492
PDF downloads: 398