„Grobowe chorążyny ścielą fata łoże”. Oprawa uroczystości pogrzebowych Anny z Potockich Mniszkowej w przemyskim kościele Dominikanów w 1758 roku
Rafał Nestorow
rafal.nestorow@ispan.plInstytut Sztuki, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-8626-2356
Abstrakt
W artykule omówiono oprawę wizualną oraz program ideowy uroczystości funeralnych, zorganizowanych w kościele Dominikanów w Przemyślu w 1758 r., związanych z pochówkiem Anny z Potockich Mniszkowej (ok. 1740–1758). Uroczystości te zorganizował pogrążony w żałobie mąż Adam Józef Mniszek (1721–1784), chorąży nadworny koronny.
Opis pogrzebu wraz z trzema dołączonymi do niego rycinami ukazującymi okazjonalną dekorację w przemyskiej świątyni należy do nielicznych zachowanych druków tego rodzaju z terenów XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Dekoracje te, choć od wielu lat wzmiankowane w literaturze przedmiotu, nie doczekały się dotąd wyczerpującego omówienia. Okazała efemeryczna architektura, powstała z okazji pogrzebu Anny z Potockich Mniszkowej, jest nie tylko ciekawym przyczynkiem do dziejów nieistniejącego przemyskiego kościoła Dominikanów w XVIII stuleciu, lecz także wskazuje na niezwykle ważną koegzystencję słowa i obrazu w programach treściowych nowożytnych dekoracji pogrzebowych.
Słowa kluczowe:
Anna z Potockich Mniszkowa, Mikołaj Tereinski, Tomasz Aleksander Małyszko,, Johann Michael Lohmann, kościół dominikanów w Przemyślu, uroczystości funeralne w Rzeczypospolitej XVIII w., castrum doloris, katafalk, architektura okazjonalnaBibliografia
Aleksandrovych, Volodymyr. „Storinky istoriyi ukrayins’koho malyars’koho oseredku Peremyshlya u XVIII stolitti”. Drohobyts’kyy krayeznavchyy zbirnyk 19–20 (2017): 236–262.
DOI: https://doi.org/10.1016/S0262-4079(17)32439-9
Google Scholar
Baczewski, Sławomir. „Ideologiczne funkcje herbu w XVII wieku. Przykłady kazań pogrzebowych”. W: Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, redakcja Sławomir Baczewski, 161–190. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2004.
Google Scholar
Bednarska, Jadwiga. Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku, cz. 2: Problematyka stylistyczno-formalna polskiej panegirycznej ilustracji książkowej. Katowice: Muzeum Śląskie, 2005.
Google Scholar
Betlej, Andrzej. „Baranek (i lwy). Przykłady wykorzystania znaku herbowego w dekoracjach artystycznych w XVIII wieku”. W: Ex voto: studia dedykowane ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, 503–509. Częstochowa-Jasna Góra–Michałowice: Nakład Jasnogórskiej Fundacji Pro Patria, Wydawnictwo „Czuwajmy”, 2012.
Google Scholar
Betlej, Andrzej. „Castrum doloris repetitum”. W: Praxis sine theoria. Księga pamiątkowa poświęcona pamięci profesora Adama Małkiewicza. W 140-lecie powstania pierwszej katedry historii sztuki na ziemiach polskich, redakcja Andrzej Betlej, Agata Dworzak, 271–273. Kraków: Instytut Historii Sztuki UJ, 2022.
Google Scholar
Betlej, Andrzej. Paweł Giżycki SJ – architekt polski XVIII wieku. Kraków: Societas Vistulana, 2003.
Google Scholar
Betlej, Andrzej, i Anna Fertsch. „Jakub Labinger – wstępne uwagi na temat jego oeuvre”. Roczniki Humanistyczne 49, z. 4 (2021): 199– 228. https://doi. org/10.18290/rh21694-9.
DOI: https://doi.org/10.18290/rh21694-9
Google Scholar
Borcz, Henryk. „Jak Madonna Jackowa ojców dominikanów opuściła i do katedry przemyskiej przybyła”. Premislia Christiana 17 (2016–2017): 135–144.
Google Scholar
Brzuszek, Bogdan. „Małyszko Tomasz”. W: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, redakcja Henryk E. Wyczawski, 48–49. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, 1982.
Google Scholar
Chrościcki, Juliusz A. ,,«Castris et astris». Kazania i źródła pogrzebowe jako źródła historii sztuki”. Biuletyn Historii Sztuki 30, nr 3 (1963): 135–144.
Google Scholar
Chrościcki, Juliusz A. „O antykizujących pogrzebach Radziwiłłów”. W: Radziwiłłowie XVI–XVIII wieku. W kręgu polityki i kultury, redakcja Edward Potkowski, 256–261. Warszawa–Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989.
Google Scholar
Chrościcki Juliusz A. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
Google Scholar
Chrościcki, Juliusz A. „Projektanci i wykonawcy katafalków z 1. poł. XVIII w.” W: Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII wieku. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, 251–274. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
Google Scholar
Czarski, Bartłomiej. Stemmaty w staropolskich książkach, czyli rzecz o poezji heraldycznej. Warszawa: Wydawnictwo Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2012.
Google Scholar
Dymnicka-Wołoszyńska, Hanna. „Adam Józef Mniszek (1721–1784)”. W: Polski słownik biograficzny, t. 21, redakcja Bogusław Leśnodorski, Władysław Konopczyński, 487–489. Wrocław–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1976.
Google Scholar
Frazik, Józef T. „Budowniczowie i artyści na usługach franciszkanów przemyskich od XVI–XVIII wieku na tle kościoła i jego wyposażenia”. Biuletyn Historii Sztuki 37, nr 4 (1975): 312–334.
Google Scholar
Frazik, Józef T. „Kościół i klasztor Dominikanów w Przemyślu”. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 19 (1985): 77–98.
Google Scholar
Frazik, Józef T. „Pompa funebris w ziemi przemyskiej”. Przemyskie Zapiski Historyczne 3 (1985): 77–98.
Google Scholar
Frazik, Józef T. „Znaczenie źródłowe tzw. Kroniki Kołkiewicza z połowy XVII w.”. Przemyskie Zapiski Historyczne 4–5 (1987): 35–54.
Google Scholar
Grochała, Anna. „Dekoracja na egzekwiach za księcia Michała Serwacego Wiśniowieckiego w kościele Jezuitów w Krzemieńcu 4 lipca 1745”. W: Przeraźliwe echo trąby żałosnej do wieczności wzywającej. Śmierć w kulturze dawnej Polski od średniowiecza do końca XVIII wieku, redakcja Przemysław Mrozowski, 156–157 (kat. III 26). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 2000.
Google Scholar
Górska, Magdalena. „The Definition of the Emblem: Models and Norms of the Genre. The Polish Perspective”. Tłumaczenie Benjamin Koschalka. W: Non-Classical Genres. Theory and Practice, redakcja Joanna Krauze-Karpińska, Magdalena Piskała, 149–162. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2022.
Google Scholar
Górska, Magdalena. „Dwór i familia. Wizerunek magnaterii w dekoracji okazjonalnej XVIII stulecia”. W: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, redakcja Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, 111–136. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2006.
Google Scholar
Górska, Magdalena. „Ut pictura emblema? Teoria i praktyka”. W: Ut pictura poesis / Ut poesis pictura. O związkach literatury i sztuk wizualnych od XVI do XVIII wieku, redakcja Alicja Bielak, opieka naukowa Paweł Stępień, 31–46. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013.
Google Scholar
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 10: Miasto Przemyśl, redakcja Jakub Sito, z. 1: Zespoły sakralne, opracowanie Piotr Krasny, Jakub Sito, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2004.
Google Scholar
Klebowicz, Grzegorz. „Klasztory w przestrzeni miejskiej Przemyśla od średniowiecza do lat osiemdziesiątych XVIII stulecia”. W: Historia, ludzie i miejsca. Księga pamiątkowa Profesora Henryka Gapskiego, redakcja Robert Kozyrski, 344–362. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2019.
Google Scholar
Klebowicz, Grzegorz. Parafie i wspólnoty zakonne (archi)diecezji przemyskiej XIV–XXI w. Przemyśl: Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, 2020.
Google Scholar
Krochmal, Jacek. „Kościoły katolickie w Przemyślu w latach 1375–1412”. Rocznik Przemyski 32, z. 1 (1996): 3–19.
Google Scholar
Krochmal, Jacek. „Przemyskie testamenty staropolskie”. Rocznik Historyczno-Archiwalny 6 (1989): 132–160.
Google Scholar
Kuran, Michał. „Obraz i słowo w kazaniu Aleksandra Dubowicza pod tytułem «Wyprawienie osoby…» upamiętniającym postać Janusza Skumina Tyszkiewicza”. Terminus 14, z. 15 (2012): 119–135.
Google Scholar
Link-Lenczowski, Andrzej, i Ewa Szklarska. „Potocki Michał (zm. 1749)”. W: Polski słownik biograficzny, t. 28, redakcja Emanuel Rostworowski, 97–101. Wrocław–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1984–1985.
Google Scholar
„Lohmann Jan Michał”. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 5, redakcja Janusz Derwojed, 132. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, Wydawnictwo „Krąg”, 1993.
Google Scholar
Ługowski, Piotr, „Reformacka «pompa funebris» Benedykta Roszkowskiego”. Rocznik Historii Sztuki 40 (2020): 91–108. https:/doi.org/10.24425/rhs.2020.136895.
Google Scholar
Malczewski, Jacek. Miasta między Wisłoką a Sanem do początku XVI wieku. Powstanie, zagospodarowanie, układy przestrzenne. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006.
Google Scholar
Motylewicz, Jerzy. Społeczeństwo Przemyśla w XVI i XVII wieku. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2005.
Google Scholar
Motylewicz, Jerzy. Społeczeństwo Przemyśla w XIV– XVIII wieku, t. 2. Przemyśl: Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, 2022.
Google Scholar
Motylewicz, Jerzy. „Uroczystości pogrzebowe w Przemyślu w XVI i XVII wieku”. Kresy Południowo-Wschodnie. Rocznik Przemyskiego Centrum Kultury i Nauki Zamek 3–4, z. 1 (2005–2006): 175–184.
Google Scholar
Nestorow, Dagny, i Rafał Nestorow. Założenia dworsko-ogrodowe na terenie dawnego województwa lwowskiego, t. 1: Powiaty dobromilski, mościski, przemyski. Kraków: Wydawnictwo Attyka, 2024.
Google Scholar
Nestorow, Rafał. „Domus luctus. Oprawa uroczystości pogrzebowych Zofii z Rozwadowskich Morsztynowej w krakowskim kościele Jezuitów pw. św. św. Piotra i Pawła w 1742 roku”. W: Praxis sine theoria. Księga pamiątkowa poświęcona pamięci profesora Adama Małkiewicza. W 140-lecie powstania pierwszej katedry historii sztuki na ziemiach polskich, redakcja Andrzej Betlej, Agata Dworzak, 259–273. Kraków: Instytut Historii Sztuki UJ, 2022.
Google Scholar
Nestorow, Rafał. „«Magna pompa et splendido apparatu». Ceremonia pogrzebowa Adama Mikołaja Sieniawskiego we Lwowie i Brzeżanach w r. 1726”. W: Sztuka kresów wschodnich. Tom 6, redakcja Andrzej Betlej, Piotr Krasny, 225–241. Kraków: Instytut Historii Sztuki UJ, 2006.
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. „Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII w.”. Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 569–611. https://doi.org/10.36744/bhs.1058.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1058
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. „Magia życia i śmierci w pogrzebowym teatrum w Rzeczypospolitej w XVIII wieku”. W: Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, redakcja Danuta Kowalewska, Agata Roćko, Filip Wolański, 115–125. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2018.
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. „O dwóch funeralnych fundacjach Michała Kazimierza Radziwiłła «Rybeńki»”. Biuletyn Historii Sztuki 82, nr 3 (2020): 388–397. https://doi.org/10.36744/bhs.647.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.647
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. „Rokokowa pompa funebris Doroty z Działyńskich Czapskiej w Pakości – dzieło Benedykta Roszkowskiego”. W: Między Śląskiem a Italią. Studia z historii sztuki poświęcone pamięci Arkadiusza Wojtyły, redakcja Andrzej Kozieł, Małgorzata Wyrzykowska, 113–128. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2024.
Google Scholar
Osiecka-Samsonowicz, Hanna. „«Z wielką pompą do nieba» – pogrzebowe «theatrum» w Rzeczypospolitej w XVIII wieku”. Rocznik Historii Sztuki 44 (2019): 205–214. https://doi.org/10.24425/rhs.2019.131209.
DOI: https://doi.org/10.24425/rhs.2019.131209
Google Scholar
Pelc, Janusz. Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych. Kraków: Universitas, 2002.
Google Scholar
Polaczek, Janusz. „Mikołaj Tereinski (1723–1790). Malarz epoki późnego baroku”. Galicja. Kultura – Tradycja – Współczesność 2, nr 1 (2001): 259–268.
Google Scholar
Polaczek, Janusz. „O Mikołaju Tereinskim raz jeszcze. Kontekst historyczno-artystyczny portretu zbiorowego rodziny Krasickich”. Przemyskie Zapiski Historyczne 23 (2021): 155–170.
Google Scholar
Polaczek, Janusz, i Andrzej Ryszkiewicz. „Na pograniczu kultur. Ks. Mikołaj Tereinski (1723–1790) – barokowy malarz przemyski”. W: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 2: Studia z dziejów chrześcijaństwa na pograniczu kulturowym i etnicznym, red. Stanisław Stępień, 379–396. Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, 1994.
Google Scholar
Popiołek, Bożena. „«Szlachcic na funkcyi». Inwentarze ruchomości Władysława Charczowskiego jako świadectwo zmian mentalnych i kulturowych wśród szlachty w XVIII wieku”. Saeculum Christianum 29, nr 2 (2022): 199–217. https://doi.org/10.21697/sc.2022.29.2.15.
DOI: https://doi.org/10.21697/sc.2022.29.2.15
Google Scholar
Rok, Bogdan. „Druki żałobne w dawnej Polsce XVI–XVIII w.”. W: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku, redakcja Henryk Suchodaj, 187–201. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2001.
Google Scholar
Rożek, Michał. „Petroni (Pedroni) Vincenzo”. W: Polski słownik biograficzny, t. 20, redakcja Emanuel Rostworowski, 689. Kraków– Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1989.
Google Scholar
Ryszkiewicz, Andrzej. Polski portret zbiorowy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1961.
Google Scholar
Ryszkiewicz, Andrzej. „Portret rodziny Krasickich z 1753 roku i jego twórca”. Biuletyn Historii Sztuki 18, nr 2 (1956): 224–239.
Google Scholar
Ryszkiewicz, Andrzej, i Janusz Polaczek. Mikołaj Tereiński. Malarz przemyski epoki późnego baroku. Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, 2006.
Google Scholar
Salaterski, Stanisław. „Katalog prałatów i kanoników kapituły św. Małgorzaty P.M. w Nowym Sączu (1448–1791)”. Nasza Przeszłość 80 (1993): 169–224.
DOI: https://doi.org/10.52204/np.1993.80.169-224
Google Scholar
Skwara, Marek. O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999.
Google Scholar
Sobczyńska-Szczepańska, Mirosława. „The Obsequies of the Nobleman Stefan Krzucki and His Extraordinary Catafalque”. W: Court, Nobles and Festivals. Studies on the Early Modern Visual Culture, redakcja Oskar Rojewski, Mirosława Sobczyńska-Szczepańska, 155–164. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
Google Scholar
Trajdos, Tadeusz M. „Dominikanie w średniowiecznej diecezji przemyskiej”. Przemyskie Zapiski Historyczne 21 (2017): 43–112.
Google Scholar
Walicki, Michał, Władysław Tomkowicz, i Andrzej Ryszkiewicz. Malarstwo Polskie. Manieryzm. Barok. Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, 1971.
Google Scholar
Zawitkowska, Wioletta. „Święty Jacek Odrowąż i jego związki z Przemyślem”. W: Święty Jacek Odrowąż i dominikanie na Śląsku, redakcja Antoni Barciak, 57–75. Katowice: Wydawnictwo PAN, 2008.
Google Scholar
Žuromskaitė, Brigita. „Nieznana erudytka Rzeczypospolitej Anna z Potockich Mniszkowa – obraz XVIII-wiecznej kobiety”. W: Oczekiwania kobiet i wobec kobiet. Stereotypy i wzorce kobiecości w kulturze europejskiej i amerykańskiej, redakcja Bożena Płonka-Syroka, Janina Radziszewska, Aleksandra Szlagowska, 277–286. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2007.
Google Scholar
Zychowicz, Maria. „«Castrum doloris» Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, wystawione w kościele jezuitów w Nieświeżu 11 września 1747”. W: Przeraźliwe echo trąby żałosnej do wieczności wzywającej. Śmierć w kulturze dawnej Polski od średniowiecza do końca XVIII wieku, redakcja Przemysław Mrozowski, 158–159 (kat. III 28). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 2000.
Google Scholar
Zychowicz, Maria. „Dekoracje na pogrzebie Anny Mniszkowej w kościele dominikanów w Przemyślu”. W: Przeraźliwe echo trąby żałosnej do wieczności wzywającej. Śmierć w kulturze dawnej Polski. Od średniowiecza do końca XVIII wieku, redakcja Przemysław Mrozowski, 160 (kat. III 29). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie, 2000.
Google Scholar
Autorzy
Rafał Nestorowrafal.nestorow@ispan.pl
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-8626-2356
Rafał Nestorow, historyk sztuki, doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Pracowni Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół sztuki nowożytnej wieku XVIII i szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego, w szczególności architektury i sztuki ogrodowej.
Statystyki
Abstract views: 39PDF downloads: 9
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Rafał Nestorow

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
