„Fabryka” pałacu w Wilanowie za czasów Elżbiety Sieniawskiej. Uwagi na temat organizacji magnackiego placu budowy w XVIII w.
Rafał Nestorow
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-8626-2356
Abstrakt
Jednym z ciekawszych okresów w dziejach pałacu wilanowskiego są lata 1720-1729 kiedy dawna królewska rezydencja znalazła się w posiadaniu hetmanowej wielkiej koronnej i kasztelanowej krakowskiej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. Warto nadmienić, że przedsiębiorcza magnatka rywalizowała o podwarszawski pałac z królem Augustem II i rywalizację tę wygrała. W momencie nabycia klucza wilanowskiego przez Sieniawską dawna ulubiona siedziba Jana III Sobieskiego znajdowała się w bardzo złym stanie, a zrujnowane folwarki nie przynosiły oczekiwanych dochodów. W związku z czym Sieniawska postanowiła przywrócić tamtejszym dobrom płynność finansową, która pozwoliłaby m.in. na utrzymanie tamtejszego pałacu. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska była jedną z ważniejszych postaci na arenie politycznej i artystycznej czasów saskich.
W działalności fundacyjnej hetmanowej Sieniawskiej widoczna jest cycerońska zasada publicam magnificentiam diligit. Bogate dekoracje malarsko-rzeźbiarskie były swego rodzaju „kostiumami” symbolicznymi i tak też były odczytywane przez współczesnych. Szczególną rolę w budowaniu wizerunku potężnej magnatki odegrała dawna królewska rezydencja w podwarszawskim Wilanowie, zakupiona 3 lipca 1720. Było to uwieńczenie stopniowego wykupywania dóbr królewskich, którymi hetmanowa opiekowała się po wyjeździe Marii Kazimiery do Rzymu (w jej rękach znalazły się m.in. pałace w Wysocku i Surochowie, a także dobra tarnopolskie). Pałac wilanowski w chwili zakupu znajdował się w opłakanym stanie. Sieniawska nie tylko wyremontowała pałac ale ukończyła obydwa skrzydła boczne, a także w subtelny sposób wplotła własny rodowy wątek w skomplikowany ideowy program rezydencji „Polskiego Herkulesa”. Wilanów był miejscem modnym, często odwiedzanym przez czołowych przedstawicieli magnaterii, a także samego Augusta II.
Tak poważne przedsięwzięcia jak remont i rozbudowa dawnej królewskiej rezydencji wymagało zaangażowania nie tylko plejady artystów i rzemieślników ale także oficjalistów odpowiedzialnych za dowóz materiałów budowlanych, opłacanie wykonawców i sprawne funkcjonowanie całej fabryki. Trzon zespołu wykonującego prace artystyczno-budowlane w rezydencji wilanowskiej tworzyli artyści i rzemieślnicy zatrudnieni przez Sieniawską w Łubnicach, przy modernizacji jej głównej siedziby. Nie tworzyli oni wewnętrznej struktury w ramach magnackiego dworu, ale zhierarchizowaną grupę specjalistów podległą architektowi hetmanowej Giovanniemu Spazzio, który pełnił rolę nie tylko głównego projektanta, ale również nadzorcy wszystkich przedsięwzięć artystycznych. Warsztat ów, na co wskazują jednoznacznie źródła, nie był zbyt liczny. Jego zasadniczy trzon składał się z kilku wyspecjalizowanych wykonawców z tego powodu Sieniawska zmuszona była wspomagać się najmowanymi na zasadzie kontraktów wykonawcami. Wiodącą rolę odegrało środowisko warszawskie, z którego wywodzili się m.in. przedstawiciele rodziny Ceronich, przedsiębiorca budowlany Giuseppe Fontana, rzeźbiarz Johann Georg Plersch czy malarz Giuseppe Rossi, by ograniczyć się do najważniejszych. Na podstawie analizy zachowanych źródeł udało się dość dokładnie zilustrować funkcjonowanie owego zespołu stałych i okresowo zatrudnianych wykonawców, a także organizację fabryki pałacowej. Jego sprawne funkcjonowanie uzależnione było nie tylko od twórców, ale też od współpracujących z nimi plenipotentów związanych z administracją ziemską. Podkreślono szczególną rolę burgrabiego, którego udział w procesie budowy był dotąd marginalizowany. Jeszcze mniej wiadomo było o zaangażowanych przy fabryce urzędnikach (administratorach, podstarościch, zarządcach, gubernatorach, itd.). Nie mniej interesujące było prześledzenie sposobu finansowania prac, a także opłacania artystów. Okazało się, że niezmiernie ważną rolę odgrywał miejscowy arendarz dysponujący gotówką, którą wypłacał za odpowiednimi, pisemnymi „asygnacjami”.
Słowa kluczowe:
Pałac w Wilanowie, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, Giovanni Spazzio, Giuseppe Fontana, Johann Georg Plersch, Giuseppe RossiBibliografia
Ad villam novam. Materiały do dziejów rezydencji, t. 1, oprac. Jakub Sito, red. Magdalena Gutowska, Warszawa 2008.
Google Scholar
Bąkowski-Kois Dariusz, Zarządcy dóbr Elżbiety Sieniawskiej – studium historii mentalności 1704-1726, Kraków 2005.
Google Scholar
Bernatowicz Aleksandra, „Rossi (Rossy, Rosy) Giuseppe”, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.): malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 9, red. Małgorzata Bierncka, Warszawa 2013.
Google Scholar
Bohdziewicz Piotr, „Wilanów za Sieniawskiej”, Biuletyn Historii Sztuki, R. XVII: 1955, nr 3.
Google Scholar
Bohdziewicz Piotr, Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729 w zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Lublin 1964 (Towarzystwo Naukowe katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Rozprawy Wydziału Historyczno-Filologicznego, t. 30).
Google Scholar
Gajewski Jacek, „Architekci w służbie i na usługach hetmanowej Elżbiety Sieniawskiej”, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury polskiej ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988.
Google Scholar
Gajewski Jacek, „Elżbieta Sieniawska i jej artyści. Z zagadnień organizacji pracy artystycznej i odbioru w XVIII wieku w Polsce”, [w:] Mecenas, kolekcjoner, odbiorca. Materiały z Sesji SHS. Katowice listopad 1981, Warszawa 1984.
Google Scholar
Karpowicz Mariusz, „Stiukatorzy wilanowscy XVIII wieku: Francesco Fumo i Pietro Innocente Comparetti”, Barok. Historia-Literatura-Sztuka, 1998, t. VI/1.
Google Scholar
Karpowicz Mariusz, Artisti Ticinesi in Polonia nella prima metá del ‘700, Ticino 1999.
Google Scholar
Komaszyński Marek, Maria Kazimiera D’Arquien Sobieska, królowa Polski 1641-1716, Kraków 1983.
Google Scholar
Kossarzecki Krzysztof, „Podziały dóbr Sobieskich w latach 1698-1699”, Studia Wilanowskie, 2004, t. 14.
Google Scholar
Link-Lenczowski Andrzej K., „Sieniawscy i Sobiescy po śmierci Jana III”, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1984, nr 726: Historia 47.
Google Scholar
Link-Lenczowski Andrzej K., Popiołek Bożena, „Sieniawska z Lubomirskich Elżbieta Helena (1669-1729)”, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Warszawa 1996.
Google Scholar
Ługowski Piotr, „Solari (Solary, Solario) Rocco (właśc. Giovanni Battista Rocco), [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Sito Jakub, Warszawa 2016.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Artyści i rzemieślnicy z krajów Monarchii Habsburskiej w służbie Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej”, [w:] Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej od XVI do XVIII wieku. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina, Piotr Oszczanowski, Wrocław-Kraków 2011.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Between art and politics. Wilanów in the times of Elżbieta Sieniawska neé Lubomirska (1720-1729)”, [w:] The Baroque villa. Suburban and Country Residences c. 1600-1800, red. Barbara Arciszewska, Wilanów 2009.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Dekoracja malarska sklepienia kościoła jezuitów pw. Najświętszej Maryi Panny w Jarosławiu autorstwa Giuseppe Rossiego. Uwagi na marginesie działalności fundatorskiej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej”, [w:] Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Jarosławiu. Dzieje, ludzie i sztuka, red. Marek Miławicki OP, Rafał Nestorow, Kraków 2016 (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, red. Tomasz Gałuszka OP, t. 16).
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Jan Baptysta Dessieur – architekt, inżynier czy plenipotent Adama Mikołaja Sieniawskiego?”, Biuletyn Historii Sztuki, R. 71: 2009, nr 3.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Magna pompa et splendido aparatu. Ceremonia pogrzebowa hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego we Lwowie i Brzeżanach w r. 1726”, [w:] Sztuka kresów wschodnich, t. 6, Kraków 2006.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Pies w niedźwiedziej skórze. Raz jeszcze o dekoracji rzeźbiarskiej wilanowskiej bramy głównej”, Roczniki Humanistyczne, 2017, t. LXV, z. 4.
DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2017.65.4-2
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Sieniawscy w Warszawie czasów Augusta II. Kilka uwag o wzajemnych relacjach artystycznych”, [w:] Kultura artystyczna Warszawy XVII-XXI w., red. Zbigniew Michalczyk, Andrzej Pieńkos, Michał Wardzyński, Warszawa 2010.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Spazzio (Spazio, Spacy, Spatz) Giovanni (Jan)”, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Sito Jakub, Warszawa 2016.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Stolarz czy architekt? Przypadek Konrada Kotschenreitera”, [w:] Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej od XVI do XVIII wieku. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina, Piotr Oszczanowski, Wrocław-Kraków 2011.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Tajemnicze okoliczności śmierci Giovanniego Spazzia, nadwornego architekta Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. Przyczynek do biografii”, Biuletyn Historii Sztuki, R. LXXVIII: 2016, nr 3.
Google Scholar
Nestorow Rafał, „Wilanowski epizod Johanna Georga Plerscha w świetle nieznanych materiałów archiwalnych”, Studia Wilanowskie, 2011, t. 18.
Google Scholar
Nestorow Rafał, Pro domo et nomine suo. Fundacje i inicjatywy artystyczne Adama Mikołaja i Elżbiety Sieniawskich, Warszawa 2016.
Google Scholar
Nestorow Rafał, Sito Jakub, Rezydencja i dobra wilanowskie w XVIII wieku w świetle archiwaliów z Biblioteki Czartoryskich, Wilanów 2010.
Google Scholar
Nowak Janusz, „Dobra i zamek w Spytkowicach za czasów Sieniawskich i Czartoryskich (1704-1782)”, Krakowski Rocznik Archiwalny , 2009, t. 14.
Google Scholar
Nowak Janusz, „Dobra wilanowskie za Elżbiety Sieniawskiej 1720-1729 w świetle archiwaliów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie”, Studia Wilanowskie, 2003, t. 14.
Google Scholar
Popiołek Bożena, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, ok. 1669-1729, Kraków 1996.
Google Scholar
Saratowicz Anna, Pałac Przebendowskich, Warszawa 1990.
Google Scholar
Sito Jakub, ,,Deybel (Teubel, Teuble, Teubler, Deibler) Johann Sigmund (Jan Zygmunt) von Hammerau”, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Sito Jakub, Warszawa 2016.
Google Scholar
Sito Jakub, „Debiut Johanna Georga Plerscha w «fabryce» pałacowej w Wilanowie”, Studia Wilanowskie, 2011, t. 18.
Google Scholar
Sito Jakub, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji, Warszawa 2013.
Google Scholar
Słaby Agnieszka, Rządziocha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2014.
Google Scholar
Smoleńska Barbara, „Z dziejów dóbr wilanowskich w XVI-XVIII wieku”, Rocznik Warszawski, R. XV: 1979.
Google Scholar
Wyszomirska Monika, „Fontana (Fontanna, Fontani) Giuseppe Giacomo (Józef)”, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Sito Jakub, Warszawa 2016, s. 132-133.
Google Scholar
Autorzy
Rafał NestorowInstytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-8626-2356
Statystyki
Abstract views: 454PDF downloads: 295
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
Od numeru 1/2019 do 4/2022 stosowaliśmy licencję CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
