Maszynowa produkcja ikon w Imperium Rosyjskim w 2. połowie XIX i na początku XX wieku. Wstępne rozpoznania i spostrzeżenia
Agnieszka Szybalska
beczyczkoagnieszka@gmail.comInstytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Szkoła Doktorska Anthropos IPAN (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-5791-700X
Abstrakt
W 2. połowie XIX i początku XX w. w Rosji rozwinęła się produkcja rycin religijnych i ikon wykonywanych przy użyciu technik poligraficznych. Było to konsekwencją wzrastającego zapotrzebowania na „święte obrazy” oraz popularyzacji litografii barwnej w Imperium Rosyjskim. Od lat 50. XIX w. wytwarzanie takich dzieł kontrolował Duchowy Komitet Cenzorski. Informacja o cenzurze wraz z sygnaturą producenta z reguły umieszczana była na obiektach. Odnalezienie i uporządkowanie pod względem techniki wykonania, wytwórców i miejsca powstania szeregu dzieł tego rodzaju znajdujących się w zbiorach muzealnych, bibliotecznych i cerkwiach na obszarze bliskim nam terytorialnie pozwoliła wyłonić wiodących producentów, techniki i tendencje kształtujące rynek „ikon drukowanych”. Badania katalogów, cenników i reklam umieszczanych w czasopismach z epoki, prowadzą do wniosku, że produkcja ta stała się narzędziem władzy politycznej (cerkiewnej i państwowej), dającym kontrolę nad sztuką religijną kierowaną do mas.
Słowa kluczowe:
cenzura religijna, ikona, popularna grafika religijna, prawosławie, masowa produkcja ikon, Rosja, rynek wyrobów graficznych, sztuka rosyjska końca XIX - początku XX w.Bibliografia
Alekseyeva, Mariya A. „Torgovlya gravyurami v Moskve i kontrol’ za ney v kontse XVII–XVIII vv.”. W: Narodnaya gravyura i fol’klor v Rossii XVII–XIX vv., redakcja Irina E. Danilova, 140–158. Moskva: Sovetskiy khudozhnik, 1976.
Google Scholar
Baryshnikova, Valeriya V. „Istoriya razvitiya i problema pechatnoy ikony v Rossii”. W: Dizayn i iskusstvo – strategiya proyektnoy kul’tury XXI veka. Sbornik po materialam Vserossiyskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii „DISK-2017” Vserossiyskogo foruma molodykh issledovateley „Dizayn i iskusstvo – strategiya proyektnoy kul’tury XXI veka”, cz. 1, redakcja Oleg V. Kashcheyev, 68–73. Moskva: FGBOU VO „RGU im. A.N. Kosygina”, 2019.
Google Scholar
Bocharnikov, Igor’ V., i Ol’ga A. Ovsyannikova. „Sytin Ivan Dmitriyevich. Knizhnyy mesenat Rossii”. Chelovecheskiy kapital, nr 11 (2019): 30.
Google Scholar
Chomik, Piotr. „Prawosławni święci męczennicy XX wieku – ofiary zbrodniczego systemu”. W: Dziedzictwo komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, redakcja Joanna Sadowska, 115–125. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008.
Google Scholar
Chulos, Chris J. „Icons in Motion. Sacred Aura and Religious Identity in Late Tsarist Russia”. Journal of the Canadian Historical Association 23, nr 2 (2012): 176–211.
DOI: https://doi.org/10.7202/1015793ar
Google Scholar
Cierniak, Urszula. „Rosyjski łubek jako odbicie idei dla mas”. W: Kultura Słowian. Rocznik Komisji Kultury Słowian PAU 12 (2016): 133–153.
DOI: https://doi.org/10.4467/25439561KSR.16.008.6461
Google Scholar
Dąb-Kalinowska, Barbara. Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskie XVII–XIX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990.
Google Scholar
Deluga, Waldemar. Grafika z kręgu Ławry Pieczarskiej i Akademii Mohylańskiej XVII i XVIII wieku. Kraków: Collegium Columbium, 2003.
Google Scholar
Deluga, Waldemar. „Byzantine Art in Kiev in the Chromolithographs of Lemercier”. Print Quarterly 24, nr 2 (2007): 115–126.
Google Scholar
Gukov, Arseniy E. „Svoboda slova v Rossii. Istoricheskaya retrospektiva”. W: Obrazovaniye i nauka v sovremennykh usloviyakh. Materialy X Mezhdunar. nauch.–prakt. konf. (Cheboksary, 12 mart 2017 g.), redakcja Oleg N. Shirokov et al., 348–350. Cheboksary: Tsentr nauchnogo sotrudnichestva „Interaktiv plyus”, 2017.
Google Scholar
Ikony. Przedstawienia maryjne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. Katalog zbiorów. Redakcja Aleksandra Sulikowska. Warszawa: Muzeum Narodowe, 2004.
Google Scholar
Jakubowski, Tomasz. Polonika w kolekcji grafiki w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu. Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”, 2022.
Google Scholar
Kachin, Nikolay A. „Arkhiv i kollektsii V. M. Florinskogo. Opyt istochnikovedcheskogo analiza”. Praca doktorska, Państwowy Uniwersytet Badawczy w Tomsku, 2019.
Google Scholar
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 12: Województwo białostockie. Redakcja Jerzy Z. Łoziński, Maria Kałamajska-Saeed, z. 1: Siemiatycze, Drohiczyn i okolice. Opracowanie Jerzy Z. Łoziński, Maria Kałamajska-Saeed. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1996.
Google Scholar
Khod’ko, Yuliya M. Religioznyy lubok vtoroy poloviny XVIII – nachala KhKh veka iz sobraniya Russkogo muzeya. Sankt-Peterburg: Palace Edition, Gosudarstvennyy Russkiy muzey, 2012.
Google Scholar
Kovtun, Ol’ga A. „Khudozhestvennyye promysly zhenskikh monastyrey Ural’skogo regiona v XІX veke”. Vestnik YuUrGU. Seriya „Sotsial’no-gumanitarnyye nauki” 20, nr 1 (2019): 79–86.
DOI: https://doi.org/10.14529/ssh200112
Google Scholar
Labyntsev, Yuriy A., i Larisa L. Shchavinskaya. „E. I. Fesenko – odin iz krupeyshikh izdateley narodnoy pravoslavnoy pechatnoy produktsii XIX–XX vv.”. Slavyanskiy mir v tret’yem tysyacheletii. Etnicheskiye, konfessional’nyye, sotsiokul’turnyye komponenty identichnosti narodov Tsentral’noy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy Evropy 12 (2017): 11–19.
Google Scholar
Mielczarek, Witold. „Pierwsze zakłady drukarskie i zakłady poligraficzne w Częstochowie”. Ziemia Częstochowska 11 (1976): 221–284.
Google Scholar
Nichols, Robert L. „The Icon and the Machine in Russia’s Religious Renaissance 1900–1909”. W: Christianity and the Arts in Russia, redakcja William C. Brumfield, Milos M. Velimirović, 131–144. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
Google Scholar
Ovsyannikov, Yuriy M. Lubok. Russkiye narodnyye kartinki XVII–XVIII vv. Moskva: Sovetskiy khudozhnik, 1968.
Google Scholar
Pastuszewski, Stefan. „Święci prawosławni – łączą i dzielą: zarys historyczny”. Studia Elbląskie 18 (2017): 113–124.
Google Scholar
Paszkiewicz, Piotr. W służbie Imperium Rosyjskiego 1721–1917. Funkcja i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.
Google Scholar
Petrova, Natal’ya V. „Khromolitografii iz staroobryadcheskoy molel’ni v kollektsii Kirillo-Belozerskogo muzeya-zapovednika”, s. 2. Dostęp 10 grudnia 2021. https://kirmuseum.org/sites/default/files/ebook/2018/7300_file.pdf.
Google Scholar
Pripachkin Igor’ A. „Istoriya ikonopisnogo promysla v yugo-zapadnoy Rossii (na primere slobody Borisovki): XVIII – nachalo XX veka”. Praca doktorska, Państwowy Uniwersytet w Kursku, 2006.
Google Scholar
Ruud, Charl’z. Russkiy predprinimatel’ moskovskiy izdatel’ Ivan Sytin. Tłumaczenie Andrey B. Leshchinskiy. Moskva: Izdatel’skiy tsentr „Terra”, 1996.
Google Scholar
Shevzov, Vera. „Iconic piety in Russia”. W: A People’s History of Christianity, t. 6: Modern Christianity to 1900, redakcja Amanda Porterfield, 178–208. Minneapolis: Fortress Press, 2007.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv19cwbhs.13
Google Scholar
Shevzov, Vera. Russian Orthodoxy on the Eve of Revolution. Oxford: Oxford University Press, 2004.
DOI: https://doi.org/10.1093/0195154657.001.0001
Google Scholar
Streikuvienė, Diana. Jonas Kazimieras Vilčinskis. Vilniaus albumas, Jan Kazimierz Wilczyński. The Vilnius Album. Vilnius: Lietuvos nacionalinis muziejus, 2021.
Google Scholar
Sytova, Alla. The Lubok. Russian Folk Pictures 17th to 18th Century. Tłumaczenie Alex Miller. Leningrad: Aurora Art Publishers, 1984.
Google Scholar
Szybalska, Agnieszka. „Wzory rosyjskiego malarstwa ikonowego w 2. połowie XIX i początku XX wieku. Uwagi wstępne na przykładzie obiektów z Podlasia i Lubelszczyzny”. Biuletyn Historii Sztuki 86, nr 4 (2022): 879–946.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1263
Google Scholar
Tarasov, Oleg. Ikona i Blagochestiye. Ocherki ikonnogo dela v imperatorskoy Rossii. Moskva: Progress-Kul’tura, 1995.
Google Scholar
Tarasov, Oleg. „The Russian Icon and the Culture of the Modern. The Renaissance of Popular Icon Painting in the Reign of Nicholas II”. Experiment/ эксперимент: A Journal of Russian Culture, nr 7 (2001): 73–102.
DOI: https://doi.org/10.1163/2211730X-00701004
Google Scholar
Tarasov, Oleg. „Russkaya ikona v Serebryanom veke. Iz istorii Komiteta popechitel’stva o russkoy ikonopisi (1901–1918)”. Iskusstvoznaniye, nr 3–4 (2010): 461–468.
Google Scholar
Tits, Aleksey A. Po okrainnym zemlyam Vladimirskim (Vyazniki, Mstera, Gorokhovets). Moskva: Iskusstvo, 1969.
Google Scholar
Val’chak, Dorota. „Kak izobreteniye pechatnoy mashiny povliyalo na russkuyu ikonopis’? Pechatnyye ikony v Rossii kontsa XIX – nachala XX vv.”. Studia Humanitatis, nr 2 (2021). Dostęp 23 listopada 2021. http://st-hum.ru/content/valchak-d-kak-izobretenie-pechatnoy-mashiny-povliyalo-na-russkuyu-ikonopis-pechatnye-ikony-v.
Google Scholar
Val’chak, Dorota. „Ikona v siyayushchem oklade v kazhdom dome. Podokladnyye (folezhnyye) ikony v Rossii na rubezhe XIX–XX vv.”, Studia Humanitatis, nr 4 (2021). Dostęp 10 kwietnia 2022. http://st-hum.ru/en/node/1082.
Google Scholar
Veretnova, Yuliya V. „Russkiy religioznyy lubok iz sobraniya Vologodskogo gosudarstvennogo istoriko-arkhitekturnogo i khudozhestvennogo muzeya-zapovednika”. W: Russkaya kul’tura novogo stoletiya. Problemy izucheniya, sokhraneniya i ispol’zovaniya istoriko-kul’turnogo naslediya, redakcja Guriy V. Sudakov, 453–473. Vologda: Knizhnoye naslediye, 2007.
Google Scholar
Voronina, Tat’yana A. Russkiy lubok 20–60-kh godov XIX veka: proizvodstvo, bytovaniye, tematika. Moskva: Koordinatsionno-metodicheskiy tsentr prikladnoy etnografii Instituta etnologii i antropologii, 1993.
Google Scholar
Voronina, Tat’yana A. „Religioznyy lubok i ego osobennosti v XIX veke”. W: Pravoslavnaya zhizn’ russkikh krest’yan XIX–XX vekov. Itogi etnograficheskikh issledovaniy, redakcja Tat’yana A. Listova, 333–360. Moskva: Nauka, 2001.
Google Scholar
Walczak, Dorota. „Nieuczciwa konkurencja dla ikonopisców? Komitet Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (1901–1918) w walce z ikonami drukowanymi.” Ikona i Logos. Zeszyty muzealne Muzeum Ikon w Supraślu 1, nr 1 (2019): 78–94.
Google Scholar
Walczak, Dorota. „Między tradycją a nowoczesnością. Ikony rosyjskie w XIX wieku”. Saeculum Christianum 2, nr 26 (2019): 78–94.
DOI: https://doi.org/10.21697/sc.2019.26.2.12
Google Scholar
Walczak, Dorota. „Centralne zarządzanie sztuką cerkiewną. Działalność Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (1901–1918)”. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski, 2020.
Google Scholar
Zabolotskikh, Boris V. Russkaya gravyura. Moskva: Autopan, 1993.
Google Scholar
Autorzy
Agnieszka Szybalskabeczyczkoagnieszka@gmail.com
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Szkoła Doktorska Anthropos IPAN Polska
https://orcid.org/0000-0002-5791-700X
Agnieszka Szybalska jest doktorantką w Szkole Doktorskiej Anthropos IPAN w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Bada rosyjskie malarstwo ikonowe z 2. połowy XIX i początku XX w., zwłaszcza z terenów dawnych zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego, a także wpływ polityki państwa na rosyjską sztukę cerkiewną tego okresu.
Statystyki
Abstract views: 254PDF downloads: 174
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
Od numeru 1/2019 do 4/2022 stosowaliśmy licencję CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
Inne teksty tego samego autora
- Agnieszka Szybalska, Wzory rosyjskiego malarstwa ikonowego w 2. połowie XIX i początku XX wieku , Biuletyn Historii Sztuki: Tom 84 Nr 4 (2022)