Maszynowa produkcja ikon w Imperium Rosyjskim w 2. połowie XIX i na początku XX wieku. Wstępne rozpoznania i spostrzeżenia

artykuł recenzowany

Agnieszka Szybalska

beczyczkoagnieszka@gmail.com
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Szkoła Doktorska Anthropos IPAN (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-5791-700X

Abstrakt

W 2. połowie XIX i początku XX w. w Rosji rozwinęła się produkcja rycin religijnych i ikon wykonywanych przy użyciu technik poligraficznych. Było to konsekwencją wzrastającego zapotrzebowania na „święte obrazy” oraz popularyzacji litografii barwnej w Imperium Rosyjskim. Od lat 50. XIX w. wytwarzanie takich dzieł kontrolował Duchowy Komitet Cenzorski. Informacja o cenzurze wraz z sygnaturą producenta z reguły umieszczana była na obiektach. Odnalezienie i uporządkowanie pod względem techniki wykonania, wytwórców i miejsca powstania szeregu dzieł tego rodzaju znajdujących się w zbiorach muzealnych, bibliotecznych i cerkwiach na obszarze bliskim nam terytorialnie pozwoliła wyłonić wiodących producentów, techniki i tendencje kształtujące rynek „ikon drukowanych”. Badania katalogów, cenników i reklam umieszczanych w czasopismach z epoki, prowadzą do wniosku, że produkcja ta stała się narzędziem władzy politycznej (cerkiewnej i państwowej), dającym kontrolę nad sztuką religijną kierowaną do mas.


Słowa kluczowe:

cenzura religijna, ikona, popularna grafika religijna, prawosławie, masowa produkcja ikon, Rosja, rynek wyrobów graficznych, sztuka rosyjska końca XIX - początku XX w.

Alekseyeva, Mariya A. „Torgovlya gravyurami v Moskve i kontrol’ za ney v kontse XVII–XVIII vv.”. W: Narodnaya gravyura i fol’klor v Rossii XVII–XIX vv., redakcja Irina E. Danilova, 140–158. Moskva: Sovetskiy khudozhnik, 1976.
  Google Scholar

Baryshnikova, Valeriya V. „Istoriya razvitiya i problema pechatnoy ikony v Rossii”. W: Dizayn i iskusstvo – strategiya proyektnoy kul’tury XXI veka. Sbornik po materialam Vserossiyskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii „DISK-2017” Vserossiyskogo foruma molodykh issledovateley „Dizayn i iskusstvo – strategiya proyektnoy kul’tury XXI veka”, cz. 1, redakcja Oleg V. Kashcheyev, 68–73. Moskva: FGBOU VO „RGU im. A.N. Kosygina”, 2019.
  Google Scholar

Bocharnikov, Igor’ V., i Ol’ga A. Ovsyannikova. „Sytin Ivan Dmitriyevich. Knizhnyy mesenat Rossii”. Chelovecheskiy kapital, nr 11 (2019): 30.
  Google Scholar

Chomik, Piotr. „Prawosławni święci męczennicy XX wieku – ofiary zbrodniczego systemu”. W: Dziedzictwo komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, redakcja Joanna Sadowska, 115–125. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008.
  Google Scholar

Chulos, Chris J. „Icons in Motion. Sacred Aura and Religious Identity in Late Tsarist Russia”. Journal of the Canadian Historical Association 23, nr 2 (2012): 176–211.
DOI: https://doi.org/10.7202/1015793ar   Google Scholar

Cierniak, Urszula. „Rosyjski łubek jako odbicie idei dla mas”. W: Kultura Słowian. Rocznik Komisji Kultury Słowian PAU 12 (2016): 133–153.
DOI: https://doi.org/10.4467/25439561KSR.16.008.6461   Google Scholar

Dąb-Kalinowska, Barbara. Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskie XVII–XIX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990.
  Google Scholar

Deluga, Waldemar. Grafika z kręgu Ławry Pieczarskiej i Akademii Mohylańskiej XVII i XVIII wieku. Kraków: Collegium Columbium, 2003.
  Google Scholar

Deluga, Waldemar. „Byzantine Art in Kiev in the Chromolithographs of Lemercier”. Print Quarterly 24, nr 2 (2007): 115–126.
  Google Scholar

Gukov, Arseniy E. „Svoboda slova v Rossii. Istoricheskaya retrospektiva”. W: Obrazovaniye i nauka v sovremennykh usloviyakh. Materialy X Mezhdunar. nauch.–prakt. konf. (Cheboksary, 12 mart 2017 g.), redakcja Oleg N. Shirokov et al., 348–350. Cheboksary: Tsentr nauchnogo sotrudnichestva „Interaktiv plyus”, 2017.
  Google Scholar

Ikony. Przedstawienia maryjne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. Katalog zbiorów. Redakcja Aleksandra Sulikowska. Warszawa: Muzeum Narodowe, 2004.
  Google Scholar

Jakubowski, Tomasz. Polonika w kolekcji grafiki w Państwowym Muzeum Historii Religii w Petersburgu. Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”, 2022.
  Google Scholar

Kachin, Nikolay A. „Arkhiv i kollektsii V. M. Florinskogo. Opyt istochnikovedcheskogo analiza”. Praca doktorska, Państwowy Uniwersytet Badawczy w Tomsku, 2019.
  Google Scholar

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 12: Województwo białostockie. Redakcja Jerzy Z. Łoziński, Maria Kałamajska-Saeed, z. 1: Siemiatycze, Drohiczyn i okolice. Opracowanie Jerzy Z. Łoziński, Maria Kałamajska-Saeed. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1996.
  Google Scholar

Khod’ko, Yuliya M. Religioznyy lubok vtoroy poloviny XVIII – nachala KhKh veka iz sobraniya Russkogo muzeya. Sankt-Peterburg: Palace Edition, Gosudarstvennyy Russkiy muzey, 2012.
  Google Scholar

Kovtun, Ol’ga A. „Khudozhestvennyye promysly zhenskikh monastyrey Ural’skogo regiona v XІX veke”. Vestnik YuUrGU. Seriya „Sotsial’no-gumanitarnyye nauki” 20, nr 1 (2019): 79–86.
DOI: https://doi.org/10.14529/ssh200112   Google Scholar

Labyntsev, Yuriy A., i Larisa L. Shchavinskaya. „E. I. Fesenko – odin iz krupeyshikh izdateley narodnoy pravoslavnoy pechatnoy produktsii XIX–XX vv.”. Slavyanskiy mir v tret’yem tysyacheletii. Etnicheskiye, konfessional’nyye, sotsiokul’turnyye komponenty identichnosti narodov Tsentral’noy, Vostochnoy i Yugo-Vostochnoy Evropy 12 (2017): 11–19.
  Google Scholar

Mielczarek, Witold. „Pierwsze zakłady drukarskie i zakłady poligraficzne w Częstochowie”. Ziemia Częstochowska 11 (1976): 221–284.
  Google Scholar

Nichols, Robert L. „The Icon and the Machine in Russia’s Religious Renaissance 1900–1909”. W: Christianity and the Arts in Russia, redakcja William C. Brumfield, Milos M. Velimirović, 131–144. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
  Google Scholar

Ovsyannikov, Yuriy M. Lubok. Russkiye narodnyye kartinki XVII–XVIII vv. Moskva: Sovetskiy khudozhnik, 1968.
  Google Scholar

Pastuszewski, Stefan. „Święci prawosławni – łączą i dzielą: zarys historyczny”. Studia Elbląskie 18 (2017): 113–124.
  Google Scholar

Paszkiewicz, Piotr. W służbie Imperium Rosyjskiego 1721–1917. Funkcja i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.
  Google Scholar

Petrova, Natal’ya V. „Khromolitografii iz staroobryadcheskoy molel’ni v kollektsii Kirillo-Belozerskogo muzeya-zapovednika”, s. 2. Dostęp 10 grudnia 2021. https://kirmuseum.org/sites/default/files/ebook/2018/7300_file.pdf.
  Google Scholar

Pripachkin Igor’ A. „Istoriya ikonopisnogo promysla v yugo-zapadnoy Rossii (na primere slobody Borisovki): XVIII – nachalo XX veka”. Praca doktorska, Państwowy Uniwersytet w Kursku, 2006.
  Google Scholar

Ruud, Charl’z. Russkiy predprinimatel’ moskovskiy izdatel’ Ivan Sytin. Tłumaczenie Andrey B. Leshchinskiy. Moskva: Izdatel’skiy tsentr „Terra”, 1996.
  Google Scholar

Shevzov, Vera. „Iconic piety in Russia”. W: A People’s History of Christianity, t. 6: Modern Christianity to 1900, redakcja Amanda Porterfield, 178–208. Minneapolis: Fortress Press, 2007.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv19cwbhs.13   Google Scholar

Shevzov, Vera. Russian Orthodoxy on the Eve of Revolution. Oxford: Oxford University Press, 2004.
DOI: https://doi.org/10.1093/0195154657.001.0001   Google Scholar

Streikuvienė, Diana. Jonas Kazimieras Vilčinskis. Vilniaus albumas, Jan Kazimierz Wilczyński. The Vilnius Album. Vilnius: Lietuvos nacionalinis muziejus, 2021.
  Google Scholar

Sytova, Alla. The Lubok. Russian Folk Pictures 17th to 18th Century. Tłumaczenie Alex Miller. Leningrad: Aurora Art Publishers, 1984.
  Google Scholar

Szybalska, Agnieszka. „Wzory rosyjskiego malarstwa ikonowego w 2. połowie XIX i początku XX wieku. Uwagi wstępne na przykładzie obiektów z Podlasia i Lubelszczyzny”. Biuletyn Historii Sztuki 86, nr 4 (2022): 879–946.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1263   Google Scholar

Tarasov, Oleg. Ikona i Blagochestiye. Ocherki ikonnogo dela v imperatorskoy Rossii. Moskva: Progress-Kul’tura, 1995.
  Google Scholar

Tarasov, Oleg. „The Russian Icon and the Culture of the Modern. The Renaissance of Popular Icon Painting in the Reign of Nicholas II”. Experiment/ эксперимент: A Journal of Russian Culture, nr 7 (2001): 73–102.
DOI: https://doi.org/10.1163/2211730X-00701004   Google Scholar

Tarasov, Oleg. „Russkaya ikona v Serebryanom veke. Iz istorii Komiteta popechitel’stva o russkoy ikonopisi (1901–1918)”. Iskusstvoznaniye, nr 3–4 (2010): 461–468.
  Google Scholar

Tits, Aleksey A. Po okrainnym zemlyam Vladimirskim (Vyazniki, Mstera, Gorokhovets). Moskva: Iskusstvo, 1969.
  Google Scholar

Val’chak, Dorota. „Kak izobreteniye pechatnoy mashiny povliyalo na russkuyu ikonopis’? Pechatnyye ikony v Rossii kontsa XIX – nachala XX vv.”. Studia Humanitatis, nr 2 (2021). Dostęp 23 listopada 2021. http://st-hum.ru/content/valchak-d-kak-izobretenie-pechatnoy-mashiny-povliyalo-na-russkuyu-ikonopis-pechatnye-ikony-v.
  Google Scholar

Val’chak, Dorota. „Ikona v siyayushchem oklade v kazhdom dome. Podokladnyye (folezhnyye) ikony v Rossii na rubezhe XIX–XX vv.”, Studia Humanitatis, nr 4 (2021). Dostęp 10 kwietnia 2022. http://st-hum.ru/en/node/1082.
  Google Scholar

Veretnova, Yuliya V. „Russkiy religioznyy lubok iz sobraniya Vologodskogo gosudarstvennogo istoriko-arkhitekturnogo i khudozhestvennogo muzeya-zapovednika”. W: Russkaya kul’tura novogo stoletiya. Problemy izucheniya, sokhraneniya i ispol’zovaniya istoriko-kul’turnogo naslediya, redakcja Guriy V. Sudakov, 453–473. Vologda: Knizhnoye naslediye, 2007.
  Google Scholar

Voronina, Tat’yana A. Russkiy lubok 20–60-kh godov XIX veka: proizvodstvo, bytovaniye, tematika. Moskva: Koordinatsionno-metodicheskiy tsentr prikladnoy etnografii Instituta etnologii i antropologii, 1993.
  Google Scholar

Voronina, Tat’yana A. „Religioznyy lubok i ego osobennosti v XIX veke”. W: Pravoslavnaya zhizn’ russkikh krest’yan XIX–XX vekov. Itogi etnograficheskikh issledovaniy, redakcja Tat’yana A. Listova, 333–360. Moskva: Nauka, 2001.
  Google Scholar

Walczak, Dorota. „Nieuczciwa konkurencja dla ikonopisców? Komitet Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (1901–1918) w walce z ikonami drukowanymi.” Ikona i Logos. Zeszyty muzealne Muzeum Ikon w Supraślu 1, nr 1 (2019): 78–94.
  Google Scholar

Walczak, Dorota. „Między tradycją a nowoczesnością. Ikony rosyjskie w XIX wieku”. Saeculum Christianum 2, nr 26 (2019): 78–94.
DOI: https://doi.org/10.21697/sc.2019.26.2.12   Google Scholar

Walczak, Dorota. „Centralne zarządzanie sztuką cerkiewną. Działalność Komitetu Troski o Rosyjskie Malarstwo Ikonowe (1901–1918)”. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski, 2020.
  Google Scholar

Zabolotskikh, Boris V. Russkaya gravyura. Moskva: Autopan, 1993.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2023-10-18

Cited By / Share

Szybalska, A. (2023). Maszynowa produkcja ikon w Imperium Rosyjskim w 2. połowie XIX i na początku XX wieku. Wstępne rozpoznania i spostrzeżenia. Biuletyn Historii Sztuki, 85(3), 179–226. https://doi.org/10.36744/bhs.1252

Autorzy

Agnieszka Szybalska 
beczyczkoagnieszka@gmail.com
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Szkoła Doktorska Anthropos IPAN Polska
https://orcid.org/0000-0002-5791-700X

Agnieszka Szybalska jest doktorantką w Szkole Doktorskiej Anthropos IPAN w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Bada rosyjskie malarstwo ikonowe z 2. połowy XIX i początku XX w., zwłaszcza z terenów dawnych zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego, a także wpływ polityki państwa na rosyjską sztukę cerkiewną tego okresu.



Statystyki

Abstract views: 254
PDF downloads: 174


Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.

Od numeru 1/2019 do 4/2022 stosowaliśmy licencję  CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.