Moc, wygoda, kształt, piękny pozór. Uwagi o kształtowaniu dzieła architektonicznego według anonimowego autora Krótkiej nauki budowniczej z 1659 r
Franciszek Skibiński
franek_skibinski@umk.plWydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń (Polska)
http://orcid.org/0000-0002-5084-9745
Abstrakt
Opublikowana w 1659 r. „Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego” jest pierwszą w Polsce oryginalną książką w całości poświęconą architekturze rezydencjonalnej. W niniejszym artykule przedstawiono próbę nowej interpretacji tego tekstu, zwłaszcza w odniesieniu do relacji pomiędzy wartościami użytkowymi i estetycznymi budynku oraz zasad jego kształtowania. Zwracając się do szlachty bezpośrednio po zakończeniu niszczycielskiej wojny, autor traktatu starał się, pisząc łatwo zrozumiałym językiem, znaleźć kompromis pomiędzy szybkim i prostym sposobem planowania i wznoszenia dworu a szacunkiem dla klasycznych zasad architektury. Według niego źródłem architektonicznego piękna są proporcje poszczególnych części budynku oraz harmonijna zgodność tychże z sobą nawzajem i z całością. Reguły te odnosi przede wszystkim do układu pomieszczeń oraz rozmieszczenia oraz umiejscowienia otworów okiennych i drzwiowych. W ten sposób zostały one powiązane z witruwiańską zasadą celowości (utilitas). Zewnętrzna forma budynku wynika z umiejętnego i rozsądnego podziału wnętrza, zaś porządkującą rolę odgrywają tu proporcje i zgodność poszczególnych elementów. To właśnie relacja pomiędzy wnętrzem i elewacją decyduje o estetyce budowli. Akcentując trwałość i celowość, za rzecz kluczową dla kształtowania dzieła architektonicznego przyjął jego właściwy podział, określony jako compartitio, racjonalny i harmonijny układ przestrzenny porządkujący całość budowli. Podporządkowanie harmonijnego powiązania części budowli nadrzędnej zasadzie compartitio, dla której punktem odniesienia jest raczej utilitas aniżeli venustas, powoduje, że estetyka budowli znajduje swój wyraz właśnie w „umiejętnym i rozsądnym podzieleniu budynku”. Powiązanie estetyki budowli z jej wartościami użytkowymi i trwałością, a także potraktowanie jej jako organicznej całości, w której układ przestrzenno-funkcjonalny i wynikający z niego podział elewacji muszą być zgodne, sytuuje polski tekst w tradycji palladiańskiej. Wartości użytkowej nie należy przy tym interpretować w duchu nowoczesnego funkcjonalizmu, a raczej jako ścisłe powiązanie układu przestrzennego budynku z jego celem, czemu powinna odpowiadać architektoniczna forma. Użytkowa wartość architektury jest przy tym nierozerwalnie związana z kontekstem kulturowym, układ przestrzenno-funkcjonalny układ musi być bowiem dostosowany do lokalnych warunków i zwyczajów.
Instytucje finansujące
Słowa kluczowe:
architektura rezydencjonalna, Witruwiusz, Krótka nauka budowniczaBibliografia
Arciszewska Barbara, Vincenzo Scamozzi and architectural discourse in the Polish-Lithuanian Commonwealth (c. 1600-1800), [w:] Vincenzo Scamozzi teorico europeo, red. Franco Barbieri, Vicenza 2016.
Google Scholar
Arciszewska Barbara, Classicism; constructing the paradigm in Continental Europe and Britain, [w:] Articulating British Classicism. New approaches to eighteenth-century architecture, red. Barbara Arciszewska, Elizabeth Mckellar, Ashgate 2004.
Google Scholar
Bania Zbigniew, Bender Agnieszka, Gryglewski Piotr, Talbierska Jolanta, Sztuka polska. Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek), Warszawa 2013.
Google Scholar
Biermann Hartmut, Die Aufbauprinzipien von L. B. Albertis De re aedificatoria, Zeitschrift für Kunstgeschichte, 53, 1990, 4, s. 443-485
DOI: https://doi.org/10.2307/1482550
Google Scholar
Blunt Anthony, Artistic theory in Italy 1450-1600, Oxford 1940.
Google Scholar
Bucher Bruce, Nature and the Antique in the Work of Andrea Palladio, Journal of the Society of Architectural Historians, 59, 2000, 3.
DOI: https://doi.org/10.2307/991645
Google Scholar
Burioni Matteo, Biographie als Theorie. Der Wagemut des Architekten bei Vasari, Bellori und Félibien, [w:] Architekt und/versus Baumeister. Die Frage nach dem Metier, red. Werner Oechslin, Einsiedeln 2006.
Google Scholar
Burioni Matteo, Die Renaissance der Architekten. Profession und Souveränität des Baukünstlers in Giorgio Vasaris Viten, (Neue Frankfurter Forschungen zur Kunst 6), Berlin 2008.
Google Scholar
Burns Howard, Guiding ideas: Vitruvius and the theory and practice of design, [w:] Palladio, red. Guido Beltramini, Howard Burns, Vicenza-London 2008.
Google Scholar
Burns Howard, Making a new architecture, [w:] Palladio, red. Guido Beltramini, Howard Burns, Vicenza-London 2008.
Google Scholar
Fiocco Giuseppe, Alvise Cornaro e i suoi trattati sull’architettura, Roma 1952.
Google Scholar
Guillaume Jean, On Philibert del’Orme. A treatise transcending the rules, [w:] Paper Palaces. The Rise of the Renaissance Architectural Treatises, red. Vaughan Hart, Peter Hicks, New Haven – London 1998.
Google Scholar
Herremann Wolfgang, The Theory of Claude Perrault, London 1973.
Google Scholar
Howard Deborah, Longair Malcolm, Harmonic Proportion and Palladio’s Quattro libri, Journal of the Society of Architectural Historians, 41, 1982, 2.
DOI: https://doi.org/10.2307/989675
Google Scholar
Jonge Krista De, Inventing the Vocabulary of Antique Architecture. The Early Translators and Interpreters of Renaissance Architectural Treatises in the Low Countries, [w:] Translating Knowledge in the Early Modern Low Countries (Low Countries Studies on the Circulation of Natural Knowledge 3), red. Harold J. Cook, Sven Dupré, Berlin-Zürich-London 2013.
Google Scholar
Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, oprac. Adam Miłobędzki, Wrocław 1957.
Google Scholar
Małkiewicz Adam, Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim, Kraków 1976.
Google Scholar
Mańkowski Tadeusz, Fabrica ecclesiae, Warszawa 1946.
Google Scholar
Mieszkowski Zygmunt, Podstawowe problemy architektury w polskich traktatach od połowy XVI do początku XIX w., Warszawa 1970.
Google Scholar
Migasiewicz Paweł, À la recherche de l’identité architecturale: Les premiers livres d’architecture polonais, [w:] Architektur- und Ornamentgraphik in der Frühen Neuzeit: Migrazionprozesse in Europa. Gravures d’architecture et d’ornement au début de l’époque moderne: processus de migration en Europe, red. Sabine Frommel, Eckhard Leuschner, Rome 2014.
Google Scholar
Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
Google Scholar
Mitrović Branko, Palladio's Theory of the Classical Orders in the First Book of I Quattro Libri Dell' Architettura, Architectural History, 42, 1999.
DOI: https://doi.org/10.2307/1568707
Google Scholar
Nagelsmit Eelco, Visualizing Vitruvius: Stylistic Pluralism in Serlio’s Sixth Book on Architecture, [w:] The Transformation of Vernacular Expression in Early Modern Arts, red. Joost Keizer, Todd M. Richardson Leiden-Boston 2012.
DOI: https://doi.org/10.1163/9789004222434_012
Google Scholar
Oechslin Werner, […] Il Bello di Proporzione. Abgrenzung Palladios gegen Regel und Doktrin, [w:] Palladianismus. Andrea Palladio – Kontinuität von Werk und Wirkung, Zürich 2008.
Google Scholar
Oechslin Werner, Das Berufsbild des Architekten – eine Errinerung als Einführung, [w:] Architekt und/versus Baumeister. Die Frage nach dem Metier, red. Werner OECHSLIN, Einsiedeln 2006.
Google Scholar
Payne Alina A., The Architectural Treatise in the Italian Renaissance. Architectural Invention, Ornament, and Literary Culture, Cambridge 1999.
Google Scholar
Pino Paolo, Dialogo di pittura: Trattati d’arte del Cinquecento fra manierismo e controriforma, 1, Varchi – Pino – Dolce – Danti – Sorte, red. Paola BAROCCHI, Bari 1960.
Google Scholar
Piskadło Antoni, Obraz architektury polskiej do połowy XVII w. w Polonii Szymona Starowolskiego, [w:] Sztuka około 1600, Warszawa 1974, s. 137-152.
Google Scholar
Piwocka Maria, Polscy teoretycy architektury XVI – XVIII w., Warszawa 1952.
Google Scholar
Puppi Lionello, Scrittori vicentini d’architettura del secolo XVI: G. G. Trissino, O. Belli, V. Scamozzi, P. Gualdo, Vicenza 1973.
Google Scholar
Rykwert Joseph, According to Polish Air and Custom, [w:] The Baroque Villa. Suburban and Country Residences c. 1600-1800, red. Barbara ARCISZEWSKA, Warszawa 2009.
Google Scholar
Rykwert Joseph, The First Moderns: The Architects of the Eighteenth Century, Cambridge Ma. 1980.
Google Scholar
Schuster Kamila, Biblioteka Łukasza Opalińskiego marszałka nadwornego koronnego (1612-1662), Wrocław 1971.
Google Scholar
Wittkower Rudolf, Principles of Palladio Architecture, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 7, 1944.
DOI: https://doi.org/10.2307/750384
Google Scholar
Wittkower Rudolf, Architectural Principles in the Age of Humanism, London 1949.
Google Scholar
Wittkower Rudolf, Principles of Palladio Architecture: II, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 8, 1945.
DOI: https://doi.org/10.2307/750167
Google Scholar
Autorzy
Franciszek Skibińskifranek_skibinski@umk.pl
Wydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Polska
http://orcid.org/0000-0002-5084-9745
Statystyki
Abstract views: 346PDF downloads: 327
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
