Nowsze oblicza Smãtka czy nieobliczalność Wëkrëkùsa? O (nie)gotowych strategiach tożsamościowych Kaszubek i Kaszubów

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz

konteksty@ispan.pl
Uniwersytet Gdański (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-8426-2483

Abstrakt

Tekst stanowi antropologiczny komentarz do narracji wokół wyników Narodowego Spisu Powszechnego w 2021 roku i stawianego po ich opublikowaniu pytania: dlaczego Kaszubów w spisowym rozrachunku ubyło? Przywołując dwie metafory wyjęte z kaszubskich legend – Smãtka i Wëkrëkùsa – próbuję opisać, przeanalizować i ukontekstowić bazujące na autoobrazie kaszubskie strategie tożsamościowe i związane z nimi zmieniające się schematy deklaracji. Wyłaniające się z najnowszych badań terenowych wnioski prowadzą do konkluzji, że jawią się one jako niegotowe (stale ewoluujące) i „nieobliczalne” (niedające się przewidzieć), czyli też nie-do-obliczenia w statystycznych rubrykach, a przynajmniej niedające się w ten sposób ograniczyć i podporządkować. Owszem, jedną z przyczyn „ubytku w ludności” może być podyktowana niekiedy obojętnością, a niekiedy wstydem mniejszościowym asymilacja (unifikacja w ramach polskiej wspólnoty kulturowej), jednak sam eskapizm etniczny jest bardziej skomplikowanym zjawiskiem. Co umyka statystyce, a wydaje się specyfiką nowoczesnej strategii tożsamościowej Kaszubów, to „podkôrbianie (przedrzeźnianie) Smãtka”: przekora i humor, uniki i przemilczenia, swoista gra tożsamościowa, wymykająca się porządkującym pytaniom o deklaracje, w tym przekraczanie przekazywanych wyobrażeń dotyczących grupy (jak choćby wyłamywanie folklorystycznej ramki). Jako metaforę tej niegotowej strategii, ironicznie dekonstruującej esencjalistycznie i etnotypicznie pojmowaną etniczność, proponuję figurę Wëkrëkùsa – kaszubskiego trickstera, drwinkarza i trefnisia, ale też opiekuna samotników (a więc i indywidualizmu).


Słowa kluczowe:

Kaszubi, tożsamość

Bauman, Zygmunt. Retrotopia. Jak rządzi nami przeszłość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.
  Google Scholar

Bądkowski, Lech. “Wizerunek kaszubskiej duszy.” Dziennik Bałtycki no. 185 (1990).
  Google Scholar

Bednarek, Agnieszka. “Religijność a tożsamość kaszubska na przykładzie młodych Kaszubów. Zarys zagadnienia w świetle literatury i wstępnych badań antropologicznych.” Etnografia. Praktyki, Teorie, Doświadczenia, no. 1 (2015): 40–58.
DOI: https://doi.org/10.4467/254395379EPT.15.003.6468   Google Scholar

Bednarek-Bohdziewicz, Agnieszka. “Wspólnoty i pęknięcia. Tradycja i dziedzictwo jako pole sporów i porozumień w społecznościach lokalnych.” In Tradycja dla rozwoju? Instytucje – tożsamość – zmiany kulturowe w społecznościach lokalnych na przykładzie Pomorza, edited by Agata Bachórz, Cezary Obracht-Prondzyński, 103–145. Gdańsk: Instytut Kaszubski, Nadbałtyckie Centrum Kultury, 2020.
  Google Scholar

Borowska, Sulisława, and Karolina Ciechorska-Kulesza, and Ewelina Stefańska. Białczi na placu. Raport o aktywności kobiet na Kaszubach. Gdańsk: Etnotank.pl, Instytut Kaszubski 2023.
  Google Scholar

Brzeska, Wanda. “Rehabilitacja Smętka.” Arkona, no. 13–14 (1946): 1–3.
  Google Scholar

Budzisz, Stasia. Welewetka. Jak znikają Kaszuby. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2023.
  Google Scholar

Czapliński, Przemysław. “Wojna wstydów.” Teksty Drugie, no. 4 (2016): 13–34.
DOI: https://doi.org/10.18318/td.2016.4.2   Google Scholar

Derdowski, Hieronim Jarosz. O Panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1990.
  Google Scholar

Dołowy-Rybińska, Nicole. “Kaszubski dyskurs narodowościowy – spojrzenie antropologiczne.” Sprawy Narodowościowe, no. 43 (2013): 107–129.
DOI: https://doi.org/10.11649/sn.2013.021   Google Scholar

Dołowy-Rybińska, Nicole. “Tradycja, folklor, nowoczesność. Kultura górnołużycka i kaszubska w oczach ich młodych przedstawicieli.” Poznańskie Studia Slawistyczne, no. 8 (2015): 53–66.
DOI: https://doi.org/10.14746/pss.2015.8.3   Google Scholar

Dombrowska, Kamila. Strój kaszubski. Geneza – przeobrażenia – współczesność. Wdzydze Kiszewskie: Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny, 2023.
  Google Scholar

Drury, Beatrice. “Ethnic Mobilisation: Some Theoretical Considerations.” In Ethnic Mobilisation in a Multi-Cultural Europe, edited by John Rex, Beatrice Drury, 13–22. Avebury: Aldershot, 1994.
  Google Scholar

Drzeżdżon, Jan. Piętno Smętka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920–1939. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1973.
  Google Scholar

Drzeżdżon, Jan. Twarz Smętka. Gdańsk: Wydawnictwo Arkona, 1993.
  Google Scholar

Dzienisz, Magda. “Ile osób deklaruje przynależność kaszubską? Ostateczne wyniki spisu powszechnego.” Express Kaszubski, September 29, 2023:
  Google Scholar

https://expresskaszubski.pl/pl/19_wiadomosci-z-regionu/47483_ile-osob-deklaruje-przynaleznosc-kaszubska-ostateczne-wyniki-spisu.html
  Google Scholar

Gniazdo Gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, edited by Cezary Obracht-Prondzyński. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2021 (online: https://kaszubopedia.pl/).
  Google Scholar

Grass, Günter. Blaszany bębenek. Translated by Sławomir Błaut. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1992.
  Google Scholar

Grzelak, Eliza. “Imagologia – narzędzie kreacji Innego w przekazie elektronicznym.” Porównania, no. 20 (2017): 9–24.
DOI: https://doi.org/10.14746/p.2017.20.11089   Google Scholar

Jarząbek, Marcin. “Lżynie państwa, czyli codzienność przed sądem. Mikrohistoryczne spojrzenie na śląskość lat trzydziestych XX wieku.” Rocznik Antropologii Historii, no: 2/7 (2014): 226–227.
  Google Scholar

Kalinowski, Daniel. “Kaszubskie kompleksy kulturowe (z centrum i prowincją w tle).” In Daniel Kalinowski, Juwernota. Literatura kaszubska i studia kulturowe, 175–200. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2023.
DOI: https://doi.org/10.31338/2544-3135.si.2022-94.11   Google Scholar

Kalinowski, Daniel. Teatr kaszubski [Kaszëbsczi teater]. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2021.
  Google Scholar

Komosa, Marcin. “Badania etnologiczne działaczy ruchu kaszubskiego – próba podsumowania.” In Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, red. Cezary Obracht-Prondzyński, 195–203. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Kościński, Konstanty. Kaszubi giną. Wiązanka wiadomości historycznych i statystycznych. Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, 1905.
  Google Scholar

Kuik-Kalinowska, Adela and Daniel Kalinowski. Literatura kaszubska. Rekonesans [Kaszëbskô lëteratura]. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2017.
  Google Scholar

Labuda, Aleksander. Bògòwie i dëchë naj przodków (przëłożënk do kaszëbsczi mitologii). Bogowie i duchy naszych przodków (przyczynek do kaszubskiej mitologii). Translated by Jaromira Labudda. Bolszewo: Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy, 2012.
  Google Scholar

Leerssen, Joep. “Imagologia: o zastosowaniu etniczności do nadawania światu sensu.” Porównania, no. 2/21 (2017): 9–29.
DOI: https://doi.org/10.14746/p.2017.21.13943   Google Scholar

Linkner, Tadeusz. “Próba historyczno-mitycznego dramatu.” In W kręgu mitologii kaszubskiej. Pokłosie konferencji naukowej, edited by Janina Borchmann, and Bartłomiej Wiszowaty. Bolszewo: Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. A. Labudy, 2011.
  Google Scholar

Łodziński, Sławomir. “Między grupą etniczną a społecznością posługującą się językiem regionalnym. Ewolucja statusu prawnego Kaszubów w polityce państwa w Polsce po 1989 roku.” In Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, edited by Cezary Obracht-Prondzyński, 145–169. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Łuszyńska, Anna. “Wstyd, duma, normalność. Przemiany tożsamości prawosławno-białoruskiej ludności w wyniku migracji ze wsi do Białegostoku.” In Okolice. Rocznik Etnologiczny, no. 5 (2007): 173–195.
  Google Scholar

Majkowski, Aleksander. Żëcé i przigódë Rémùsa. Zwiercadło kaszëbsczé, Gdańsk: Oficyna Czec, 1997.
  Google Scholar

Nowicka, Ewa. “Stara i nowa kaszubskość. Kaszubskość jako etniczność i jako regionalizm.” In Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, red. Cezary Obracht-Prondzyński, 83–102. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński, Cezary. “Badania społeczne na Kaszubach: stan i potrzeby, In Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, red. Cezary Obracht-Prondzyński, 45–73. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński, Cezary. Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2002.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński, Cezary. “Kaszubi – naród niereprezentowany, czy reprezentowany nie-naród?” In Kulturowa odmienność w działaniu. Kultury i narody bez państwa, edited by Ewa Nowicka, 67–78. Kraków: Nomos, 2009.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński, Cezary. Kaszubi w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2021. Gdańsk: Etnotank.pl, Instytut Kaszubski, 2023.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński. Cezary, “Spisy czy spiski, czyli o problemach z liczeniem Kaszubów.” In Mniejszości narodowe w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, edited by Lucjan Adamczuk, Sławomir Łodziński, 255–284. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2006.
  Google Scholar

Obracht-Prondzyński, Cezary and Tomasz Fopke and Katarzyna Kulikowska. Współczesna kultura kaszubska [Terôczasnô kaszëbskô kultura]. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2018.
  Google Scholar

Opowieść o trwaniu Kaszub, wybór, układ i posłowie Edmund Szczesiak. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1985.
  Google Scholar

Organek, Luiza. “Kaszubski homo religiosus – wiara religijna a wspólnota etniczna. Przykład pobożności ludowej w gminie Parchowo (powiat bytowski).” Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne, no. 17/4 (2016): 67–84.
  Google Scholar

Pawlak, Marek. Zawstydzona tożsamość. Emocje, ideologie i władza w życiu polskich migrantów w Norwegii. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018.
  Google Scholar

Presser, Jacob. “Memoires als geschiedbron.” In Winkler Prins Encyclopedie, volume 7, 208–210. Amsterdam: Elsevier, 1958.
  Google Scholar

Samp, Jerzy. Smętek. Studium kreacji literackich. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1984.
  Google Scholar

Sartre, Jean-Paul. Rozważania o kwestii żydowskiej. Warszawa: Książka i Wiedza, 1957.
  Google Scholar

Schmader, Toni and Brian Lickel. “Stigma and Shame: Emotional Responses to the Stereotypic Actions of One’s Ethnic Ingroup.” In Stigma and group inequality. Social psychological perspectives, edited by Shana Levin, and Colette van Laar, 261–285. New York: Lawrence Erlbaum Associates Publisher, 2006.
  Google Scholar

Siemiński, Tomasz. “Konteksty funkcjonowania wzornictwa haftu kaszubskiego.” In Etnoinspiracje. Inspiracje kulturą ludową we współczesnym polskim wzornictwie, modzie, architekturze, reklamie…, edited by Katarzyna Kulikowska, and Cezary Obracht-Prondzyński, 28–36. Gdańsk: Muzeum Narodowe, 2013.
  Google Scholar

Suita kaszubska. Reportaże o ziemi i ludziach, edited by Edmund Szczesiak. Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1982.
  Google Scholar

Sychta, Bernard. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 2, t. 5, t. 6. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1968–1973.
  Google Scholar

Synak, Brunon. Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1998.
  Google Scholar

Synak, Brunon. Moja kaszubska stegna. Pelplin: Bernardinum, 2010.
  Google Scholar

Synak, Brunon. “Tożsamość Kaszubów: ciągłość czy zmiana?” In Kim są Kaszubi. Nowe tendencje w badaniach społecznych, edited by Cezary Obracht-Prondzyński, 74–82. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Wańkowicz, Melchior. Na tropach Smętka. Warszawa: Bibljoteka Polska, 1936.
  Google Scholar

Warmińska, Katarzyna. “Nowe perspektywy badań nad tożsamością – próba oceny kaszubskiej etniczności.” In Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, red. Cezary Obracht-Prondzyński, 103–111. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2007.
  Google Scholar

Wódz, Jacek. “Niedokończone tożsamości polityczne. Kilka słów o polskiej niedokończonej tożsamości narodowej.” In Niedokończone tożsamości społeczne. Szkice socjologiczne, edited by Grzegorz Libor, Jacek Wódz, 11–34. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2015.
  Google Scholar

Żeromski, Stefan. Wiatr od morza. Kraków-Warszawa: Wydawnictwo J. Mortkowicza, Towarzystwo Wydawnicze, 1922.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2024-12-23

Cited By / Share

Bednarek-Bohdziewicz, A. (2024) „Nowsze oblicza Smãtka czy nieobliczalność Wëkrëkùsa? O (nie)gotowych strategiach tożsamościowych Kaszubek i Kaszubów”, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, 346(3), s. 210–220. doi: 10.36744/k.2791.

Autorzy

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz 
konteksty@ispan.pl
Uniwersytet Gdański Polska
https://orcid.org/0000-0002-8426-2483

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz – doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni i antropolożka kulturowa. Adiunktka w Zakładzie Etnologii Polski i Antropologii Historii w Instytucie Antropologii na Uniwersytecie Gdańskim. Współpracowniczka Pomorskiego Centrum Badań nad Kulturą UG, członkini Instytutu Kaszubskiego, Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz Pomorskiego Towarzystwa Filozoficzno-Teologicznego. Jej zainteresowania naukowe obejmują badania nad kulturą symboliczną (zwłaszcza religijnością w ujęciu postsekularnym), zagadnienie dziedzictwa kulturowego, a także antropologię literatury. Autorka książki Homo capax, capax hominis. Z problematyki antropologicznej w późnej twórczości Adama Mickiewicza (2019). Za tę publikację otrzymała Nagrodę Oddziału PAN w Gdańsku dla młodych naukowców.



Statystyki

Abstract views: 83
PDF downloads: 70