„Budowle służące zabawom przyjemnym a tem samem przy wodnej kuracji bardzo pożytecznym”. O drewnianych domach zdrojowych, teatrach i estradach w polskich uzdrowiskach w XIX i na początku XX wieku
Grażyna Ruszczyk
Warszawa, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk (Polska)
http://orcid.org/0000-0003-0755-2564
Abstrakt
Właściciele i administratorzy uzdrowisk, aby sprostać wymaganiom stawianym przez zamożnych gości, którzy oczekiwali nie tylko skutecznej kuracji, ale również bogatej oferty kulturalnej i towarzyskiej, musieli zapewnić rozmaite rozrywki i atrakcje. W związku z tym organizowali występy zespołów teatralnych, koncerty, bale, spotkania, odczyty itp. Dlatego w uzdrowiskach powstawały domy zdrojowe mieszczące sale balowe, czytelnie, restauracje, kawiarnie, pokoje do gier. Budowano też teatry, a w parkach estrady muzyczne. Artykuł poświęcony jest właśnie tym budynkom, pochodzącym z kilku wybranych uzdrowisk uważanych za polskie, powstałych na terenie I Rzeczpospolitej. Są to uzdrowiska najstarsze (z 1. połowy XIX w.), największe i działające do dzisiaj: Busko, Ciechocinek, Druskienniki, Iwonicz, Krynica, Solec, Szczawnica i Truskawiec oraz młodsze (z 2. połowy XIX w.), ale znane i nadal funkcjonujące – Zakopane i Połąga. Tematem są budynki drewniane, ponieważ to one do początków XX w. decydowały o krajobrazie architektonicznym polskich uzdrowisk. Większość z nich uległa zniszczeniu, znane są jedynie z materiałów ikonograficznych i opisów.
Instytucje finansujące
Słowa kluczowe:
uzdrowiska, architektura uzdrowiskowa, drewniana architektura, architektura XIX i początku XX wBibliografia
Adamczyk, Mieczysław Jerzy. “Wieś i osada zdrojowa w okresie austriackim.” W Krynica, redakcja Feliks Kiryk, 199–235. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, 1994.
Google Scholar
Balińska, Grażyna. Uzdrowiska dolnośląskie. Problemy rozwoju i ochrony wartości kulturowych do I wojny światowej. Wrocław: Oficyna Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, 1991.
Google Scholar
Eldal, Jens Christian. Historisme i tre: “Sveitserstil”, byggeskikks-romantikk og nasjonal egenart i europeisk og norsk trearkitektur på 1800-tallet. Oslo: Scandinavian University Press, 1998.
Google Scholar
Gubler, Jacques. Nationalisme et internationalisme dans l’architecture moderne de la Suisse. Lausanne: Editions Archigraphie, 1975.
Google Scholar
Imhof, Michael. Historistisches Fachwerk: zur Architekturgeschichte im 19. Jahrhundert in Deutschland, Grossbritannien (Old English Style), Frankreich, Österreich, der Schweiz und den USA. Bamberg: Bayerische Verlagsanstalt GmbH, 1996.
Google Scholar
Kalina, Dariusz. Miasto Busko i jego zdrój. Busko Zdrój: Uzdrowisko Busko-Zdrój, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014.
Google Scholar
Kania, Agnieszka. “Obiekty życia kulturalnego w Ciechocinku w XIX wieku. Teatr.” Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej 14 (2015): 49–65.
DOI: https://doi.org/10.18778/2080-8313.14.04
Google Scholar
Krasnowolski, Bogusław. “Powstanie i rozwój uzdrowiska w Szczawnicy.” Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego (1971-1972): 273–295.
Google Scholar
Krasnowolski, Bogusław. “Program, urbanistyka i architektura uzdrowiska Szczawnicy.” W Między architekturą nowoczesną a tradycyjną [...] między konstrukcją a formą. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Krzysztofowi Stefańskiemu, redakcja Piotr Gryglewski, Tadeusz Bernatowicz, Daria Rutkowska-Siuda, 42–69. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020.
Google Scholar
Kwilecki, Andrzej. Załuscy w Iwoniczu. Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 1993.
Google Scholar
Majka, Maria. “Katalog obiektów zabytkowych.” W “Krynica. Materiały do studium historyczno-urbanistycznego”, redakcja Marian Kornecki, Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego 1974: 59–87.
Google Scholar
Moździerz, Zbigniew. Architektura i rozwój przestrzenny Zakopanego 1600–2013. Zakopane: Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 2013.
Google Scholar
Moździerz, Zbigniew. Dom „Pod Jedlami” Pawlikowskich. Zakopane: Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego, Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 2003.
Google Scholar
Moździerz, Zbigniew. “Koncepcja stylu narodowego Stanisława Witkiewicza i jej realizacja”. W Stanisław Witkiewicz. Człowiek – Artysta – Myśliciel. Materiały z sesji zorganizowanej w osiemdziesiątą rocznicę śmierci artysty. Zakopane, 20–22 października 1995, redakcja Zbigniew Moździerz, 293–328. Zakopane: Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego, Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego, 1997.
Google Scholar
Omilanowska, Małgorzata. Nadbałtyckie Zakopane. Połąga w czasach Tyszkiewiczów. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk; Sopot: Muzeum Sopotu, 2011.
Google Scholar
Płonka-Syroka, Bożena. “Uwarunkowania medyczne i społeczne kształtowania się standardu kultury uzdrowiskowej w Europie czasów nowożytnych – rys historyczny.” W Kultura uzdrowiskowa na Dolnym Śląsku w kontekście europejskim, t. 1, redakcja Bożena Płonka-Syroka, Agnieszka Kaźmierczak, 29–70. Wrocław: Quaestio, 2013.
Google Scholar
Ross, Juliusz. “Dawna architektura Iwonicza Zdroju i jej walory estetyczno-historyczne.” W Iwonicz Zdrój. Monografia. Iwonicz Zdrój: PP „Uzdrowisko Iwonicz”, Towarzystwo Przyjaciół Iwonicza, 1984.
Google Scholar
Ross, Juliusz. “Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich (1835–1914).” W Sztuka 2. połowy XIX w. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, listopad 1971, 151–172. Warszawa: PWN, 1973.
Google Scholar
Ross, Juliusz. “Wartości zabytkowe architektury Krynicy Zdroju.” W Krynica. Materiały do studium historyczno-urbanistycznego, redakcja Marian Kornecki, 84 – 96. Kraków: Wojewódzki
Google Scholar
Konserwator Zabytków. Zespół Dokumentacji Zabytków, 1974.
Google Scholar
Ruszczyk, Grażyna. “Rozwój lecznictwa uzdrowiskowego w XIX i na początku XX wieku.” Konteksty 73, nr 3 (2019): 294–316.
Google Scholar
Ruszczyk, Grażyna. “Architektoniczne inspiracje Józefa Stefana Szalaya.” Biuletyn Historii Sztuki 78, nr 2 (2016): 347–364.
Google Scholar
Węglarz, Barbara Alina. Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej. Przewodnik. Pruszków: Wydawnictwo Rewasz, 2011.
Google Scholar
Autorzy
Grażyna RuszczykWarszawa, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk Polska
http://orcid.org/0000-0003-0755-2564
Statystyki
Abstract views: 682PDF downloads: 490
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
