„Niezbędna zbieżność słowa z demonstracją”. Projekcja diapozytywów w nauczaniu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim (ok. 1900–1950)
Wojciech Walanus
w.walanus@uj.edu.plInstytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-1014-9429
Abstrakt
Wprowadzenie projekcji diapozytywów do ilustrowania wykładów uznawane jest za ważny moment w dziejach historii sztuki, ugruntowało ono bowiem znaczenie fotografii jako podstawowego narzędzia badawczego i dydaktycznego tej dyscypliny. Celem artykułu jest przedstawienie okoliczności, w jakich metoda ta została wdrożona w Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i jak powstała należąca doń kolekcja diapozytywów. Pierwszym krakowskim historykiem sztuki, który na początku XX w. posługiwał się aparatem projekcyjnym podczas wykładów, był Feliks Kopera. Na szerszą skalę zastosowano to narzędzie jednak dopiero na początku lat 30. XX w., kiedy to z inicjatywy Tadeusza Szydłowskiego i Juliana Pagaczewskiego zakupiono dwa epidiaskopy i rozpoczęto gromadzenie zbioru diapozytywów. Do wybuchu II wojny światowej udało się ich zgromadzić kilkaset sztuk. Nowe warunki do rozwoju kolekcji powstały po wojnie, kiedy to pozyskano bogaty zespół diapozytywów z Kunsthistorisches Institut der Universität Breslau, co umożliwiło stworzenie przekrojowego zestawu reprodukcji dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej. W 1950 r. w Zakładzie Historii Sztuki UJ powstało atelier fotograficzne, co umożliwiło rozpoczęcie wytwarzania diapozytywów we własnym zakresie.
Słowa kluczowe:
fotografia, historia fotografii, historia sztuki, projekcja diapozytywów, epidiaskop, Uniwersytet Jagielloński, Zakład Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Marian Sokołowski, Feliks Kopera, Julian Pagaczewski, Tadeusz SzydłowskiBibliografia
d’Abancourt, Helena. „Antoniewicz Jan Bołoz”. W: Polski słownik biograficzny, t. 1, 137–139. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1935.
Google Scholar
Arend, Sabine. „Sekcja Historii Sztuki w Instytucie Niemieckiej Pracy Wschodniej w okupowanym Krakowie (1940–1945)”. W: Kraków 1940. Kampania fotograficzna Staatliche Bildstelle, redakcja Wojciech Walanus, 9–32. Kraków: Universitas, 2017.
Google Scholar
Betlej, Andrzej, i Agata Dworzak. „Zapominana – przypominana kolekcja”. W: Andrzej Betlej, Agata Dworzak, Piotr Jamski, Róża Książek-Czerwińska, Jolanta Pollesch. Zapomniane dziedzictwo. Zbiór odlewów gipsowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, 7–19. Kraków: Universitas, 2019.
Google Scholar
Beyer, Andreas. „Lichtbild und Essay. Kunstgeschichte als Versuch”. W: Essayismus um 1900, redakcja Wolfgang Braungart, Kai Kauffmann, 37–48. Heidelberg: Universitätsverlag Winter, 2006.
Google Scholar
Bęczkowska, Urszula. Collegium Kołłątaja. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2020.
DOI: https://doi.org/10.12797/9788381382908
Google Scholar
Bochnak, Adam. „Historia sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim”. W: Studia do dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego UJ, redakcja Sylwiusz Mikucki, 223–263. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1967.
Google Scholar
Bochnak, Adam. „Kopera Feliks”. W: Polski słownik biograficzny, t. 13, 636–638. Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1967–1968.
Google Scholar
Boulouch, Nathalie. „L’image de lumière comme tableau noir”. W: La plaque photographique. Un outil pour la fabrication et la diffusion des savoirs (XIXe–XXe siècle), redakcja Denise Borlée, Hervé Doucet, 23–37. Strasbourg: Presses universitaires de Strasbourg, 2019.
DOI: https://doi.org/10.4000/books.pus.34947
Google Scholar
Bryl, Mariusz. „Jan Bołoz Antoniewicz (1858–1922)”. Rocznik Historii Sztuki 36 (2011): 7–20.
Google Scholar
Bujańska, Jadwiga. „Komornicki Stefan Saturnin”. W: Polski słownik biograficzny, t. 13, 402–403. Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1967–1968.
Google Scholar
Caraffa, Costanza. „From «Photo Libraries» to «Photo Archives». On the Epistemological Potential of Art-Historical Photo Collections”. W: Photo Archives and the Photographic Memory of Art History, redakcja Costanza Caraffa, 11–44. Berlin–München: Deutscher Kunstverlag, 2011.
Google Scholar
Dally, Ortwin. „Die klassische Archäologie und ihre Lehrmedien von der zweiten Hälfte des 18. bis zum frühen 20. Jahrhundert”. W: Lehrmedien der Kunstgeschichte. Geschichte und Perspektiven kunsthistorischen Medienpraxis, redakcja Hubert Locher, Maria Männig, 52–87. Berlin–München: Deutscher Kunstverlag, 2022.
DOI: https://doi.org/10.1515/9783422986251-004
Google Scholar
Denny, Margaret. „Viewing and Display. Pre-Photography to the 1970s”. W: The Handbook of Photography Studies, redakcja Gil Pasternak, 456–475. London–New York: Routledge, 2020.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781003103974-34
Google Scholar
Dilly, Heinrich. „Lichtbildprojektion – Prothese der Kunstbetrachtung”. W: Kunstwissenschaft und Kunstvermittlung, redakcja Irene Below, 153–172. Giessen: Anabas Verlag, 1975.
Google Scholar
Dilly, Heinrich. „Weder Grimm, noch Schmarsow, geschweige denn Wölfflin… Zur jüngsten Diskussion über die Diaprojektion um 1900”. W: Fotografie als Instrument und Medium der Kunstgeschichte, redakcja Costanza Caraffa, 91–116. Berlin–München: Deutscher Kunstverlag, 2009.
Google Scholar
Dobrowolski, Tadeusz. „W sprawie organizacji uniwersyteckiego studium historii sztuki”. Życie Nauki. Miesięcznik Naukoznawczy 2, nr 9–10 (1946): 198–203.
Google Scholar
Dobrowolski, Tadeusz. „Wspomnienia o Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1917–1922”. W: Stulecie katedry historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1882–1982). Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, redakcja Lech Kalinowski, 153–157. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1990.
Google Scholar
Estreicher, Karol. Dziennik wypadków, t. 2: 1946–1960. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, 2002.
Google Scholar
Estreicher, Karol. „Z materiałów i wspomnień rewindykacyjnych”. W: Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, opracowanie Maria i Alfred Zarębowie, 495–508. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1975.
Google Scholar
Fawcett, Trewor. „Visual Facts and the Nineteenth-Century Art Lecture”. Art History 6, nr 3 (1983): 442–460.
DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-8365.1983.tb00094.x
Google Scholar
Ferenc, Marek. Collegium Nowodworskiego. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2012.
Google Scholar
Gadomski, Jerzy. „Tadeusz Szydłowski”. W: Stulecie katedry historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1882–1982). Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, redakcja Lech Kalinowski, 61–83. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1990.
Google Scholar
Gąsiorowski, Stanisław Jan. „Bieńkowski Piotr”. W: Polski słownik biograficzny, t. 2, 73–74. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1936.
Google Scholar
Grimm, Hermann. „Der Schattenbildwerfer als Hülfsmittel für Vorlesungen über Neuere Kunstgeschichte”. Beilage zur Allgemeinen Zeitung, nr 46 (24 II 1892): 1–4.
Google Scholar
Grimm, Hermann. „Die Umgestaltung der Universitätsvorlesungen über neuere Kunstgeschichte durch die Anwendung des Skioptikons”. W: id., Beiträge zur deutschen Culturgeschichte, 276–395. Berlin: Wilhelm Herz, 1897.
Google Scholar
Kessler, Frank i Sabine Lenk. „«…To not only tell, but also to show, to show plenty…» The Magic Lantern as a Teaching Tool in Art History around 1900”. Fonseca. Journal of Communication 16 (2018): 46–58.
Google Scholar
Kłudkiewicz, Kamila. „The History and Role of Institute of Art History Photo Archive in the Art History Research and Education in Poznań. General characteristics and the result of preliminary research”. Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa 37 (2019): 59–68.
Google Scholar
Kłudkiewicz, Kamila. „(Re)Constructing the Archive: A Collection of Reproductions in Poznań”. Život umjetnosti 111 (2022): 86–95.
DOI: https://doi.org/10.31664/zu.2022.111.07
Google Scholar
Kłudkiewicz, Kamila. „Spuścizna niemiecka, kierunek polski. Zbiór reprodukcji Seminarium Historii Sztuki na Uniwersytecie Poznańskim (1919–1939)”. Artium Quaestiones 33 (2022): 135–161.
DOI: https://doi.org/10.14746/aq.2022.33.6
Google Scholar
Kucharski, Maciej. Zygmunt Florenty Wróblewski. Szkic o życiu i twórczości. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1997.
Google Scholar
Kunińska, Magdalena. Historia sztuki Mariana Sokołowskiego. Kraków: Universitas, 2014.
Google Scholar
Landsberger, Franz. Heinrich Wölfflin. Berlin: Elena Gottschalk Verlag, 1924.
Google Scholar
Leighton, Howard B. „The Lantern Slide and Art History”. History of Photography 8, nr 2 (1984): 107–118.
DOI: https://doi.org/10.1080/03087298.1984.10442204
Google Scholar
Locher, Hubert. „Lehre – Medien – Kunst – Geschichte. Zur Einführung”. W: Lehrmedien der Kunstgeschichte. Geschichte und Perspektiven kunsthistorischen Medienpraxis, redakcja Hubert Locher, Maria Männig, 14–31. Berlin–München: Deutscher Kunstverlag, 2022.
DOI: https://doi.org/10.1515/9783422986251-002
Google Scholar
Lorentz, Stanisław. „Wspomnienie o prof. Zygmuncie Batowskim i pierwszym Seminarium Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego”. Biuletyn Historii Sztuki 28, nr 2 (1966): 107–113.
Google Scholar
Małkiewicz, Adam. „Julian Pagaczewski (1874–1940)”. Rocznik Historii Sztuki 36 (2011): 21–28.
Google Scholar
Manikowska, Ewa. „Polska historia sztuki a Wielka Wojna”. Rocznik Historii Sztuki 40 (2015): 5–18.
Google Scholar
Manikowska, Ewa, Aleksandra Fedorowicz-Jackowska, Kamila Kłudkiewicz, Wojciech Walanus, i Marzena Woźny. Porządek dziedzictwa w XIX wieku. Polskie pojęcia i wyobrażenia. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2023.
Google Scholar
Männig, Maria. „Bruno Meyer and the Invention of Art Historical Slide Projection”. W: Photo-Objects. On the Materiality of Photographs and Photo Archives in the Humanities and Sciencies, redakcja Julia Bärnighausen, Costanza Caraffa, Stefanie Klamm, Franka Schneider, Petra Wodtke, 263–274. Berlin: Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften, 2019.
Google Scholar
Männig, Maria. „Bruno Meyers Lehrmedien zwischen Bildungsreform und Medieninnovationen des langen 19. Jahrhunderts”. W: Lehrmedien der Kunstgeschichte. Geschichte und Perspektiven kunsthistorischen Medienpraxis, redakcja Hubert Locher, Maria Männig, 154–173. Berlin–München: Deutscher Kunstverlag, 2022.
DOI: https://doi.org/10.1515/9783422986251-009
Google Scholar
Marcy, Lorenzo J. The Sciopticon Manual Explaining Marcy’s New Magic Lantern, and Light. Philadelphia: Sherman & Co., 1872.
Google Scholar
Meyer, Bruno. Glasphotogramme für den kunstwissenschaftlichen Unterricht. Karlsruhe: Selbstverlag des Herausgebers, 1883.
Google Scholar
Miyahara, Katsura. „The Impact of the Lantern Slide on Art-History Lecturing in Britain”. The British Art Journal 8, nr 2 (2007): 67–71.
Google Scholar
Napp, Anke. „Ein «leuchtende(r) Fleck» im Dunkel. Die Lichtbildprojektion und das Lernen am Lichtbild in der Schule”. Rundbrief Fotografie 28, nr 3 (2021): 7–19.
Google Scholar
Nelson, Robert S. „The Slide Lecture or the Work of Art History in the Age of Mechanical Reproduction”. Critical Inquiry 26, nr 3 (2000): 414–434.
DOI: https://doi.org/10.1086/448973
Google Scholar
Neubauer, Susanne. „Sehen im Dunkeln – Diaprojektion und Kunstgeschichte”. Georges-Bloch-Jahrbuch des Kunsthistorischen Instituts der Universität Zürich 9/10 (2002/2003 [2004]): 177–189.
Google Scholar
von Oechelhäuser, Adolf. Der kunstgeschichtliche Unterricht an den deutschen Hochschulen. Festrede bei dem feierlichen Akte des Rektoratswechsels an der Grossherzoglich Technischen Hochschule zu Karlsruhe am 15. November 1902. Karlsruhe: G. Braun, 1902.
Google Scholar
Ostrowski, Jan. „Jerzy Mycielski jako historyk sztuki”. W: Stulecie katedry historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1882–1982). Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, redakcja Lech Kalinowski, 37–50. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1990.
Google Scholar
Piniński, Leon. „Jan Bołoz Antoniewicz. Wspomnienie pośmiertne”. Przegląd Współczesny, z. 6–8 (1922): 199–208.
Google Scholar
Piotrowski, Józef. Lemberg und Umgebung (Żółkiew, Podhorce, Brzeżany und and.). Handbuch für Kunstliebhaber und Reisende. Lemberg: H. Altenberg, G. Seyfarth, E. Wende & Co., 1916.
Google Scholar
Ratzeburg, Wiebke. „Mediendiskussion im 19. Jahrhundert. Wie die Kunstgeschichte ihre wissenschaftliche Grundlage in der Fotografie fand”. Kritische Berichte 30, z. 1 (2002): 22–39.
Google Scholar
Recht Roland. „Fiat lux. Histoire de l’art et projections lumineuses”. W: Diapositive. Histoire de la photographie projetée, redakcja Anne Lacoste, Nathalie Boulouch, Olivier Lugon, Carole Sandrin, 176–187. Lausanne: Les Éditions Noir sur Blanc, 2017.
Google Scholar
Reichle, Ingeborg. „Medienbrüche”. Kritische Berichte 30, z. 1 (2002): 41–56.
Google Scholar
Rößler, Johannes. „Erlebnisbegriff und Skioptikon. Hermann Grimm und die Geisteswissenschaften an der Berliner Universität”. W: In der Mitte Berlins. 200 Jahre Kunstgeschichte an der Humboldt-Universität, redakcja Horst Bredekamp, Adam S. Labuda, 69–89. Berlin: Mann, 2010.
Google Scholar
Ruchatz, Jens. Licht und Wahrheit. Eine Mediumgeschichte der fotografischen Projektion. München: Wilhelm Fink Verlag, 2003.
Google Scholar
Schmid, Max. „Das Skioptikon im kunstgeschichtlichen Unterricht”. W: Offizieller Bericht über die Verhandlungen des kunsthistorischen Kongresses zu Budapest. 1.–3. Oktober 1896, 46–47. Nürnberg: Stich, 1897.
Google Scholar
Schmid, Max. „Über Lichtbilder-Apparate im kunsthistorischen Unterricht”. W: Offizieller Bericht über die Verhandlungen des kunsthistorischen Kongresses zu Köln. 1.–3. Oktober 1894, 86–93. Nürnberg: Stich, 1894.
Google Scholar
Szukiewicz, Maciej. Dzieje, rozwój i przyszłość Muzeum Narodowego w Krakowie. Kraków: Muzeum Narodowe, 1909.
Google Scholar
Timby, Kim. „Illuminating the Science of Art History. The Advent of the Slide Lecture in France”. History of Photography 47 (2023): 72–89.
DOI: https://doi.org/10.1080/03087298.2023.2283312
Google Scholar
Walanus, Wojciech. „Dokumentacja fotograficzna dziedzictwa kulturowego ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w zbiorach Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego – addenda”. W: (Nie)utracone dziedzictwo. Inwentaryzacja zabytków sztuki na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, redakcja Rafał Nestorow, Dagny Nestorow, Piotr Jamski, 179–193. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2022.
Google Scholar
Walanus, Wojciech. „Dzieje zbiorów fotograficznych Gabinetu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1881–1921)”. W: Katalog Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Fotografie dzieł sztuki polskiej wykonane przed rokiem 1900, redakcja Wojciech Walanus, 9–23. Kraków: iMedius, 2019.
Google Scholar
Walanus, Wojciech. „Fotografia w rękach historyka sztuki. Kilka przykładów ze zbiorów Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego”. W: Miejsce fotografii w badaniach humanistycznych, redakcja Marta Ziętkiewicz, Małgorzata Biernacka, 167–182. Warszawa: Stowarzyszenie Liber pro Arte, [2016].
Google Scholar
Walanus, Wojciech. „Pieczęcie, inwentarze, inskrypcje. Uwagi o poznawaniu archiwum fotograficznego na przykładzie Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego”. W: Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego. Archeologia, etnografia, historia sztuki, redakcja Ewa Manikowska, Izabela Kopania, 175–194. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2014.
Google Scholar
Walanus, Wojciech. „Zbiory Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego”. Dagerotyp. Studia z Historii i Teorii Fotografii 25 (2018): 189–193.
Google Scholar
Witek, Zbigniew Kazimierz. Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 z archiwum Karola Estreichera. Cultural Losses of Poland during the German Occupation 1939–1944. Documents from the Archives of Karol Estreicher. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 2003.
Google Scholar
Witkowska-Żychiewicz, Teresa. „Kalendarium”. W: Stulecie katedry historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1882–1982). Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, redakcja Lech Kalinowski, 159–184. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1990.
Google Scholar
Woźny, Marzena. „Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – pierwszy prehistoryk z Krakowa”. Materiały Archeologiczne 38 (2010): 175–186.
Google Scholar
Wróblewska, Magdalena. „Bez(w)ład archiwum”. Artium Quaestiones 24 (2013): 233–253.
Google Scholar
Wróblewska, Magdalena. „Estetyka dokumentu. Archiwum, reprodukcja, narracja”. W: Interpretować fotografię. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Oddział Warszawski Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Fundację „Ars Auro Prior”, redakcja Magdalena Wróblewska, Zofia Jurkowlaniec, 41–51. Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
Google Scholar
Autorzy
Wojciech Walanusw.walanus@uj.edu.pl
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0002-1014-9429
Dr Wojciech Walanus – historyk sztuki, od 2005 r. zatrudniony w Fototece Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 2013 r. pełni funkcję jej kierownika. W latach 2014–2019 kierował projektem badawczym „Fotografie dzieł sztuki polskiej w zbiorach Fototeki Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opracowanie naukowe, digitalizacja i wydanie katalogu”. Autor prac z zakresu rzeźby późnogotyckiej i historii fotografii w Polsce.
Statystyki
Abstract views: 40PDF downloads: 28
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Wojciech Walanus

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.