Konserwacja w cieniu wojny. Okoliczności, konteksty oraz przebieg prac konserwatorskich i restauratorskich nad poliptykiem z Góry w latach 1938–1943
Agnieszka Patała
agnieszka.patala@uwr.edu.plWrocław, Instytut Historii Sztuki UWr (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-2900-8837
Abstrakt
Prace konserwatorskie przy nastawie z Góry (niem. Guhrau), prowadzone w latach 1938–1943 we Wrocławiu pod nadzorem Güntera Grundmanna, ukazują złożony proces bardzo solidnej i fachowej konserwacji, będącej zarazem kreacją średniowiecznego dzieła w duchu doktryny „twórczej ochrony zabytków” (Schöpferische Denkmalpflege). Nieczęsto jednak zdarza się, by motywacje ideologiczne nie pozostawiały większego uszczerbku na rzetelności podejmowanych działań. Rekonstrukcja wypadków poprzedzających rozpoczęcie prac, jak również analiza zapisów w prowadzonej dokumentacji, doniesień prasowych oraz przebiegu innych tego typu realizacji na terenie Śląska pozwalają nakreślić historię poliptyku oraz okoliczności sprzyjające wzrostowi zainteresowania nim badaczy. Ujęcie tego zjawiska w kontekście śląskim, z zasygnalizowaniem procesów zachodzących w Republice Weimarskiej i III Rzeszy, umożliwia naświetlenie problemu wtłoczenia zabytku przyzwoitej klasy w tryby muzealno-konserwatorskiej machiny pracującej na rzecz ochrony zabytków regionu, a zarazem wspierającej politykę kulturalną III Rzeszy.
Słowa kluczowe:
Średniowiecze, późny gotyk, rzeźba, malarstwo, konserwacja zabytków, Śląsk, Wrocław, Góra (Guhrau), Schöpferische Denkmalpflege, Jakob Beinhart, Mistrz Pasji z Góry, Günther GrundmannBibliografia
Adamski, Jakub. Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski. Kraków: Universitas, 2010.
Google Scholar
Belting, Hans. Die Deutschen und Ihre Kunst. Ein Schwieriges Erbe. München: C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung (Oscar Beck), 1992.
Google Scholar
Bimler, Kurt. Die schlesische Renaissance-plastik. Breslau: Kommissions-Verlag Maruschke und Berendt, 1934.
Google Scholar
Brandt, Sigrid. “Schöpferische Denkmalpflege? Anmerkungen zu einem Schimpfwort. Vortrag anlässlich des Symposiums Nachdenken über Denkmalpflege (Teil 2): Das Denkmal zwischen Originalsubstanz und immateriellen Werten. Auf der Suche nach einer anderen Denkmalpflege, Hundisburg, 16. November 2002.” kunsttexte.de 3, nr 1 (2003): 1–4. Dostęp 1 czerwca 2022. https://doi.org/10.48633/ksttx.2003.1.85834.
Google Scholar
Buchner, Ernst. “Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters. Ausstellung in Breslau (August – October 1926).” Zeitschrift für bildende Kunst 60, z. 8 (1926-1927): 184–193.
Google Scholar
Bushart, Magdalena. Der Geist der Gotik und die expressionistische Kunst. Kunstgeschichte und Kunsttheorie 1911–1925. München, 1990.
Google Scholar
Codogni-Łańcucka, Diana. “Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych w okresie Trzeciej Rzeszy.” Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego 10, nr 2 (2015): 56–77.
Google Scholar
Constable, William George. “Medieval Silesian Art.” The Burlington Magazine for Connoisseurs 55, nr 318 (1929): 147.
Google Scholar
Czermińska, Małgorzata. Gotyk i pisarze. Topika opisu katedry. Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2005.
Google Scholar
Dobrowolski, Tadeusz. Sztuka na Śląsku, Katowice: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego, 1948.
Google Scholar
Fleischner, Sussane. “Schöpferische Denkmalpflege”. Kulturideologie des Nationalsozialismus und Positionen der Denkmalpflege. Münster: LIT, 1999.
Google Scholar
von der Goltz, Michael. Kunsterhaltung – Machtkonflikte. Gemälde-Restaurierung zur Zeit der Weimarer Republik. Berlin: Reimer, 2002.
Google Scholar
Grajewski, Grzegorz. “Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków na Dolnym Śląsku w czasach III Rzeszy.” Rozprawa doktorska Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, 2014.
Google Scholar
Grajewski, Grzegorz. “Brunto Tschötschel i konserwacja zabytków na Śląsku.” W Bruno Tschötschel (1874–1941). Wrocławski Wit Stwosz XX wieku, redakcja Maciej Łagiewski, Piotr Oszczanowski, 197–210. Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia, 2012.
Google Scholar
Grajewski, Grzegorz. “Konserwacja wnętrza wrocławskiej katedry w 1934 r.” W Katedra wrocławska na przestrzeni tysiąclecia, redakcja Romuald Kaczmarek, Dariusz Galewski, 307–315. Wrocław: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2016.
Google Scholar
Guldan-Klamecka, Bożena, i Anna Ziomecka. Sztuka na Śląsku XII–XVI w., redakcja Bożena Guldan-Klamecka. Wrocław: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 2003.
Google Scholar
Hempel, Eberhard. “Der Flügelaltarschrein, ein Stück deutscher, vlämischer und nordische Kunst.” Jomsburg 2 (1938): 137–151.
Google Scholar
Jungnitz, Joseph. Visitationsberichte der Diözese Breslau, t. 3: Archidiakonat Glogau. Breslau: G. P. Aderholz, 1907.
Google Scholar
Kaczmarek, Romuald. “Problem rzeźbiarskiej twórczości malarza Jakoba Beinharta. Rzeźba w piaskowcu.” Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník 5 (2012): 21–42.
Google Scholar
Kaczmarek, Romuald. “Jakub Beinhart – kariera imigranta. Uwagi o genezie stylu i wczesnych pracach mistrza.” W Migracje. Sztuka późnogotycka na Śląsku, kat. wyst., Muzeum Narodowe we Wrocławiu październik – grudzień 2018, redakcja Agnieszka Patała, 67–81. Wrocław: Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 2018.
Google Scholar
Kloss, Ernst. “Schlesische Kunst des Mittelalters auf der Ausstellung Breslau-Scheitnig.“ Der Cicerone. Halbmonatsschrift für Künstler, Kunstfreunde und Sammler 18 (1926): 589–605.
Google Scholar
Labuda, Adam S. Z dziejów historii sztuki. Polska, Niemcy, Europa. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2016.
Google Scholar
Lutsch, Hans. Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, t. 2: Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau. Breslau: Verlag von Wilhelm Gottlieb Korn, 1889.
Google Scholar
Marcinkowski, Wojciech. Gotycka nastawa ołtarzowa u kresu rozwoju – Retabulum ze Ścinawy (1514) w kościele klasztornym w Mogile. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia ”Secesja”, Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2006.
Google Scholar
Meinert, Günther. “Jacob Beinhart, ein schlesischer Bildhauer und Maler der Spӓtgotik.” Jahrbuch der Preussischen Kunstsammlungen 60 (1939): 227–228.
Google Scholar
Minaty, Wolfgang. Grünewald im Dialog. 500 Jahre Isenheimer Altar in Kunst, Literatur und Musik. Regensburg: Schnell und Steiner, 2016.
Google Scholar
Nowacki, Józef. Kościół katedralny w Poznaniu. Studium historyczne. Poznań: Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha, 1959.
Google Scholar
Ochendowska-Grzelak, Barbara. Hans Lutsch (1854–1922). Architekt – konserwator zabytków – badacz architektury. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2013.
Google Scholar
Palica, Magdalena, i Dagmar Schmengler. “Erich Wiese i 'nowa sztuka' w Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu.” W Malarz, mentor, mag. Otto Müller a środowisko artystyczne Wrocławia, redakcja Dagmar Schmengler, Lidia Głuchowska, Agnes Kern, 49–51. Heidelberg-Berlin: Kehrer, 2019.
Google Scholar
Patała, Agnieszka. “'Stary Śląski mistrz w nowym blasku' – manipulacje i konteksty konserwacji Poliptyku Zwiastowania z Jednorożcem w latach trzydziestych XX wieku.” W Ingenium et labor. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Ziembie z okazji 60. urodzin, redakcja Piotr Borusowski et al., 329–336. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Muzeum Narodowe w Warszawie, 2020.
Google Scholar
Quinkenstein, Małgorzata. “O 'sile sprzeczności', czyli Wrocław jako centrum artystyczne.” W Malarz, mentor, mag. Otto Müller a środowisko artystyczne Wrocławia, redakcja Dagmar Schmengler, Lidia Głuchowska, Agnes Kern, 143–147. Heidelberg-Berlin: Kehrer, 2019.
Google Scholar
Sauer, Joseph. “Die Instandesetzung des Magdalenen-Altares von Lukas Moser in Tiefenbronn.” Deutsche Kunst und Denkmalpflege 1 (1939/1940): 174–184.
Google Scholar
Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters. Kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926, redakcja Heinz Braune, Erich Wiese, Ernst Kloss. Leipzig: Alfred Kröner Verlag, 1929.
Google Scholar
Schultz, Karl. Der Deutsche Altar im späteren Mittelalter. Würzburg-Aumühle: Triltsch, 1939.
Google Scholar
Selz, Peter. German Expressionist Painting. Berkeley: University of California, 1957.
DOI: https://doi.org/10.1525/9780520341500
Google Scholar
Stasiewski, Bernhard. “Günther Grundmann – Leben und Werk 1892–1976.” Zeitschrift für Ostforschung 26, (1977): 1–17.
Google Scholar
Störtkuhl, Beate. “Paradigmen und Methoden der kunstgeschichtlichen 'Ostforschung' – der 'Fall' Dagobert Frey.” W Die Kunsthistoriographien in Ostmitteleuropa und der nationale Diskurs, redakcja Robert Born, Alena Janatková, Adam S. Labuda, 155–172. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 2004.
Google Scholar
Wegner, Wolfgang. Der Deutsche Altar des späten Mittelalters. München: Neuer Filser-Verl., 1941.
Google Scholar
Wiese, Erich. Schlesische Plastik vom Beginn des XIV. bis Mitte des XV. Jahrhunderts. Leipzig: Verlag Klinkhardt & Biermann, 1923.
Google Scholar
Wolf, Marx, i Georg Münch. “Bericht über die Arbeit des Museums der bildenden Künste und der Provinzial-Restaurierungswerkstätte.” W Schlesische Heimatpflege. 1. Veröffentlichng. Kunst und Denkmalpflege, Museumswesen – Heimatschutz, 248–254. Breslau: Gauverlag-NS-Schlesien, 1935.
Google Scholar
Worringer, Wilhelm. Formprobleme der Gotik. München: R. Piper & Co., 1912.
Google Scholar
Ziegler, Hendrik. “Wilhelm von Bode und das Colmarer Mueum zum Einfluss der Deutschen Museologie im Reichsland Elsass-Lotharingen.” Jahrbuch der Berliner Museen 45 (2003): 131–156.
Google Scholar
Ziemba, Antoni. “Mistrzowie dawni. Szkic do dziejów dziewiętnastowiecznego pojęcia.” Porta Aurea 19 (2020): 35–56.
DOI: https://doi.org/10.26881/porta.2020.19.01
Google Scholar
Ziomecka, Anna. “Sztuka gotycka 1250–1500. Rzeźba i malarstwo.” W Sztuka Wrocławia, redakcja Tadeusz Broniewski, Mieczysław Zlat, 107–168. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967.
Google Scholar
Ziomecka, Anna. “Śląskie retabula szafowe w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku.” Roczniki Sztuki Śląskiej 10 (1976): 7–146.
Google Scholar
Ziomecka, Anna. “Rzeźba i malarstwo od 2. połowy XIII do początku XVI w.” W Wrocław, jego dzieje i kultura, redakcja Zygmunt Świechowski, 154–190. Wrocław: Arkady, 1978.
Google Scholar
Ziomecka, Anna. “Malarstwo tablicowe na Śląsku.” W Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 1: Synteza, redakcja Adam S. Labuda, Krystyna Secomska, 215–249. Warszawa: DiG, 2004.
Google Scholar
Zlat, Mieczysław. “Sztuki śląskiej drogi od gotyku.” W Późny gotyk. Studia nad sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowych, redakcja Jan Białostocki, 141–224. Warszawa: PWN, 1965.
Google Scholar
Autorzy
Agnieszka Patałaagnieszka.patala@uwr.edu.pl
Wrocław, Instytut Historii Sztuki UWr Polska
https://orcid.org/0000-0002-2900-8837
Statystyki
Abstract views: 221PDF downloads: 156
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Agnieszka Patała
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.