Wielki kryzys i zabytki. Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w zakresie inwentaryzacji architektoniczno-pomiarowej w latach 1933–1934 i jej znaczenie dla ochrony zabytków w II Rzeczypospolitej
Piotr Sypczuk
piotr.sypczuk@ispan.plInstytut Sztuki, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-8774-7275
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest omówienie inwentaryzacji pomiarowej zabytków architektury prowadzonej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP) w ramach subwencji Funduszu Pracy w latach 1933–1934. Akcję pomiarową ukazano w kontekście wielkiego kryzysu, który w całej Polsce spowodował niemal zupełne zamarcie ruchu budowlanego, a tym samym wyjątkowe bezrobocie wśród architektów, zwłaszcza młodego pokolenia. Fundusz Pracy miał pomagać w zwalczaniu bezrobocia poprzez inicjowanie prac publicznych, przy których zatrudnienie znaleźli pracownicy umysłowi (m.in. architekci i historycy sztuki). Co więcej, akcja TOnZP miała na celu kontynuowanie państwowej inwentaryzacji naukowej, w związku z czym była prowadzona w bezpośrednim porozumieniu z Centralnym Biurem Inwentaryzacji Zabytków Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W ramach prac zinwentaryzowano około stu zabytków architektury w kilku województwach (m.in. kieleckim, warszawskim, śląskim i krakowskim), a zbiór przeszło pięciuset zdjęć pomiarowych ostatecznie przekazano do archiwum Centralnego Biura Inwentaryzacji.
Słowa kluczowe:
Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki, II Rzeczpospolita, zabytki architektury, inwenaryzacja zabytków, ochrony zabytków, wielki kryzys, Fundusz PracyBibliografia
Blaschke, Kinga. Nasze własne, nasze polskie. Mit renesansu lubelskiego w polskiej historii sztuki. Kraków: DodoEditor, 2010.
Google Scholar
Brykowski, Ryszard. „Ocalić przeszłość dla przyszłości”. W: Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, redakcja Ryszard Brykowski, 9–12. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1985.
Google Scholar
Brykowski, Ryszard. „Setna rocznica powstania Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. Spotkania z Zabytkami 30, nr 4 (2006): 5–10.
Google Scholar
Dettloff, Paweł. „Działalność konserwatorska Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. W: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości. Wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jamski, 127–165. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytut Sztuki PAN, 2010.
Google Scholar
Dettloff, Paweł. Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka. Kraków: Universitas, 2006.
Google Scholar
Jamski, Piotr Jacek. „Struktura zbiorów Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości oraz historia ich dezintegracji”. W: Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego, t. 2: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jacek Jamski, 93–138. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2014.
Google Scholar
Kowalczyk, Jerzy. „Powstanie i działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości z perspektywy siedemdziesięciu lat”. W: Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, redakcja Ryszard Brykowski, 13–17. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1985.
Google Scholar
Kowalczyk, Jerzy. „Powstanie i działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości z perspektywy siedemdziesięciu lat”. Ochrona Zabytków 31, nr 2 (1978): 99–103.
Google Scholar
Krasny, Piotr, i Michał Kurzej. „Siedemnastowieczne listwowe dekoracje sklepienne w Polsce i ich europejski kontekst”. Biuletyn Historii Sztuki 86, nr 2 (2024): 77–110.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.2071
Google Scholar
Landau, Zbigniew, i Jerzy Tomaszewski. Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1991.
Google Scholar
Lasek, Piotr. „Architektka, projektantka, inwentaryzatorka i urzędniczka. Aktywność zawodowa Gizelli Gryczyńskiej w latach 1932–1939”. Biuletyn Historii Sztuki 84, nr 4 (2022): 981–1006.
DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1337
Google Scholar
Lasek, Piotr. Inwentaryzacja zabytków architektury w lwowskim okręgu konserwatorskim 1920–1939. Szkice z dziejów. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2020.
Google Scholar
Lasek, Piotr, i Piotr Sypczuk. Katalog planów, pomiarów i rysunków architektonicznych w zbiorach Instytutu Sztuki PAN, t. 7: Miejscowości O–P, redakcja Wanda Mossakowska. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
Google Scholar
Lehne, Andreas. „Entstehung und Entwicklung der Österreichischen Kunsttopographie”. Kunst + Architektur in der Schweiz 59, nr 1 (2008): 51–56.
Google Scholar
Manikowska, Ewa. „Słowo wstępne”. W: Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego, t. 2: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jacek Jamski, 5–20. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2014.
Google Scholar
Manikowska, Ewa. „Wielka Wojna i zabytki”. W: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości. Wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jamski, 21–91. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytut Sztuki PAN, 2010.
Google Scholar
Manikowska Ewa, Aleksandra Fedorowicz-Jackowska, Kamila Kłudkiewicz, Wojciech Walanus, i Marzena Woźny. Porządek dziedzictwa w XIX wieku. Polskie pojęcia i wyobrażenia. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2023.
Google Scholar
Manikowska, Ewa, i Piotr Jamski. „Od Autorów”. W: Na szkle zapamiętane. Fotografie z kolekcji Towarzystwa opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–2006, 6–7. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2006.
Google Scholar
Michalczyk, Zbigniew. „«Album narodowy» w pozytywistycznej Warszawie. Zbiór graficzny Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. W: Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego, t. 2: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jacek Jamski, 175–198. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2014.
Google Scholar
Piechotka, Maria, i Kazimierz Piechotka. Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1996.
Google Scholar
Poklewski, Józef. Polskie życie artystyczne w międzywojennym Wilnie. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1994.
Google Scholar
Poklewski, Józef. „Wileńsko-nowogródzki okręg konserwatorski w okresie międzywojennym”. W: Służby konserwatorskie w dwudziestoleciu międzywojennym. Narodziny, organizacja, działalność. W 100-lecie odzyskania niepodległości, redakcja Karol Guttmejer, 125–158. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2018.
Google Scholar
Puchała-Rojek, Karolina. „«Fotograficzna gorączka». Aspekty dokumentowania zabytków w pierwszych latach działalności TOnZP”. W: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości. Wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, redakcja Ewa Manikowska, Piotr Jamski, 227–251. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytut Sztuki PAN, 2010.
Google Scholar
Różalska, Jolanta. „Rutkowski Kazimierz Stanisław Marian”. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 9, redakcja Małgorzata Biernacka, 303–307. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2013.
Google Scholar
Słabińska, Elżbieta. „Ewolucja działań publicznych służb zatrudnienia w latach 1918–1939 i 1944–1949. Zarys problematyki”. Optimum. Economic Studies 96, nr 2 (2019): 95–109.
DOI: https://doi.org/10.15290/oes.2019.02.96.07
Google Scholar
Sokołowska, Alina. „W pięćdziesiątą rocznicę założenia warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 3, nr 2 (1958): 217–221.
Google Scholar
Sokołowska, Alina. „W pięćdziesiątą rocznicę założenia warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. W: Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, redakcja Ryszard Brykowski, 18–22. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1985.
Google Scholar
Stawowiak, Krystyna. „Rekonstrukcja malowideł w sali modlitw synagogi z Połańca w MBL w Sanoku z uwzględnieniem postaci twórcy dokumentacji kolorystycznej z 1933 roku – Kazimierza Rutkowskiego”. W: Renata Kinga Jara, Synagoga z Połańca czyli świat zrekonstruowany w sanockim skansenie, 329–347. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego, 2022.
Google Scholar
Sypczuk, Piotr, i Piotr Lasek. „Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki: rozważania nad znaczeniem instytucji w dziewięćdziesięciolecie jej powstania”. W: Cud jedności. Architektura i plastyka dwudziestolecia międzywojennego, redakcja Katarzyna Wojtczak, 238–241. Gdańsk: Nadbałtyckie Centrum Kultury, Fundacja Terytoria Książki, 2019.
Google Scholar
Szkurłat, Maria. Katalog planów, pomiarów i rysunków architektonicznych w zbiorach Instytutu Sztuki PAN, t. 2: Warszawa, cz. 1, redakcja Wanda Mossakowska. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2009.
Google Scholar
Sznapik, Adrianna. „Krakowskie Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami Kultury i Sztuki przed I wojną światową – próba działalności ponadzaborowej”. Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej 51, nr 2 (2016): 5–29.
DOI: https://doi.org/10.12775/SDR.2016.2.01
Google Scholar
Witkiewicz-Koszczyc, Jan. „Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. W: Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, redakcja Ryszard Brykowski, 43–44. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1985.
Google Scholar
Witkiewicz-Koszczyc, Jan. „Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości”. Ziemia 41, nr 4–5 (1950): 87–89.
Google Scholar
Wojciechowski, Jarosław. „Historia powstania i rozwoju organizacji opieki państwowej nad zabytkami sztuki w Polsce”. Ochrona Zabytków Sztuki 1, z. 1–4 (1930–1931): 3–33.
Google Scholar
Wółkowski, Wojciech. „Między Warszawą a Łunną Wolą. Zakład Architektury Polskiej a inwentaryzacja bożnic drewnianych”. W: Frank Stella i synagogi dawnej Polski, redakcja Artur Tanikowski, 76–83. Warszawa: Muzeum Żydów Polskich POLIN, 2016.
Google Scholar
Wółkowski, Wojciech. „Przyczynki do międzywojennych dziejów Zakładu Architektury Polskiej”. Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce 3 (2020): 9–34.
Google Scholar
Wróblewska, Magdalena. „Znaczenie tradycji dokumentu topograficznego w środowisku fotografów warszawskich”. W: Kultura artystyczna Warszawy XVII–XXI w., redakcja Zbigniew Michalczyk, Andrzej Pieńkos, Michał Wardzyński, 399–409. Warszawa: Neriton, 2010.
Google Scholar
Zachwatowicz, Jan. „Działalność Wydziału Konserwatorskiego TOnZP w latach międzywojennych”. W: Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, redakcja Ryszard Brykowski, 44–45. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1985.
Google Scholar
Zachwatowicz, Jan. „Działalność Wydziału Konserwatorskiego TOnZP w latach międzywojennych”. Ochrona Zabytków 11, nr 3–4 (1958): 166–168.
Google Scholar
Zachwatowicz, Jan. „Zagadnienie kopii barwnej w studiach nad malarstwem monumentalnym”. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 1, nr 1 (1932): 13–18.
Google Scholar
Zachwatowicz, Jan. „Zbiory Sekcji Malarskiej Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki”. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 1, nr 2 (1932): 53–57.
Google Scholar
Zadrożny, Tadeusz. Czas wielkich zadań Dagoberta Freya i Asmusa barona von Troschke (wrzesień 1939 – październik 1942). Dokumentacja Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków Sztuki w Polsce w planach i działaniach niemieckich badaczy dziedzictwa kulturowego na Wschodzie i służb ochrony zabytków w Generalnym Gubernatorstwie. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2021.
Google Scholar
Autorzy
Piotr Sypczukpiotr.sypczuk@ispan.pl
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0002-8774-7275
Dr Piotr Sypczuk – historyk sztuki i archeolog, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Instytutu Sztuki PAN w Warszawie. Zajmuje się m.in. historią kolekcjonerstwa, muzealnictwa i ochrony zabytków w XVIII–XX w. Współautor kilku tomów Katalogu planów, pomiarów i rysunków architektonicznych w zbiorach Instytutu Sztuki PAN (t. 3–8, Warszawa 2013–2020). Stypendysta Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2012, 2018, 2022); członek Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
Statystyki
Abstract views: 37PDF downloads: 10
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Piotr Sypczuk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.
W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
