Pałac Koniecpolskich-Radziwiłłów. Modernizacje i transformacje programu wnętrz na przełomie XVII i XVIII wieku.

Tadeusz Bernatowicz

Abstrakt

Pałac Koniecpolskich-Radziwiłłów (obecnie Prezydencki) należy do wyróżniających się skalą i prestiżem rezydencji Warszawy. Powstał w latach 1643-1646/1656 według projektu Contante Tencalli dla hetmana Stanisława Koniecpolskiego, wybitnego rycerza i znakomitego polityka. Następnie należał do książąt Lubomirskich, a 1674 r. zakupiony został przez księcia Michała Radziwiłła. W rękach tej rodziny pozostał do 1818 r.  Od 1684 r. Radziwiłłowie prowadzili przebudowy i adaptacje zgodnie ze zmieniającymi się potrzebami użytkowymi i reprezentacyjnymi, angażując najwybitniejszych architektów pracujących w Warszawie. Wyjątkowo, jak na polskie warunki zachowane źródła w postaci inwentarzy pałacu z lat 1681, 1685, 1717, 1721, 1728, 1735 oraz rachunki i korespondencja pozwalają na odtworzenie dziejów przemian budowli, zakresu prac architektonicznych oraz roli uczestniczących w nich architektów. Materiały te posłużyły do rekonstrukcji zmieniających się układów funkcjonalnych wnętrz, które  opracowane zostały w formie graficznej. Za podstawę posłużył plan Pianta del Palazzo di uarsauia [Varsavia] wykonany przez Giovaniego B. Gisleniego przed 1655 r., a znajdujący się obecnie w Castello Sforzesco w Mediolanie. Tencalla zaprojektował pałac z loggią od dziedzińca, tarasem z grotą od ogrodu  oraz długą salą wewnątrz, po bokach której powstały paradne apartamenty. Wzorował na wczesnobarokowych willach i pałacach rzymskich z 2 poł. XVI i pocz. XVII w. – pałacu papieskim na Kwirynale i willi Borghese oraz willi Mondragone we Frascati. Ponieważ budowla miała pełnić nie tylko funkcje rekreacyjne ale również reprezentacyjne pałac otrzymał trzy kondygnacje – parter, piano nobile i mezzanino, i tym samym wpisywał się w tradycję rezydencji otwartej o francuskiej genezie. Z połączenia dwóch typów rezydencji włoskiej willi i francuskiego pałacu wynikł problem kształtu schodów. Tencalla, opierając się na schematach willowych zaprojektował schody ciasne i ciemne, nie spełniające w wystarczającym stopniu wymogów reprezentacji. Po śmierci Tencalli  Gisleni przedstawił nowe projekty schodów, których jednak nie zrealizowano. Próby rozwiązania tego problemu pojawiały się przy kolejnych adaptacjach i remontach pałacu. Nową klatką schodową z duszą wybudowano dopiero w poł. XVIII w. dostawiając ją do budynku od północy. W latach 1689-1690 Giuseppe S. Bellotti  wykonał remont pałacu dla Michała Radziwiłła i jego żony Katarzyny z Sobieskich. Odnowił schody na pierwsze piętro i wyremontował  salę jadalną na parterze. W większym zakresie modernizację pałacu wykonali w latach 1693-1701 Augustyn W. Locci i Carlo Ceroni dla kolejnego właściciela Karola Radziwiłła oraz Anny z Sanguszków. Powstała wtedy wielka jadalnia na parterze. Ceroni jako budowniczy i inżynier wodny nadzorował także prace ogrodowe związane z urządzeniami wodnymi w grocie. By podnieść reprezentacyjność wnętrz pałacu ponownie podjęto ponownie próbę wybudowania nowych schodów. Projekty wykonali architekci Andrzej J. Jeziernicki (1701-1705) oraz laureat Akademii św. Łukasza Benedykt de Renard (1720-1721). One także nie zostały zrealizowane. W tym czasie Carlo A. Bay z dużych pokojów na parterze wyodrębnił kameralne apartamenty mieszkalne przeznaczone dla Michała Radziwiłła „Rybeńki”.  W następnych latach  1727-1728 skoncentrowano się na podnoszeniu splendoru ogrodu. W tym celu, za pośrednictwem de Renarda sprowadzony został z Rzymu architekt Domenico Cioli, który odnowił grotę, urządzenia wodne i pawilony ogrodowe. Zrekonstruowany proces przemian jakich dokonali  znakomici architekci w latach 1684-1735 ukazuje skomplikowaną materię jaką było użytkowanie pałacu wzniesionego w czasach Wazów, a  funkcjonującego w epoce silnych tendencji do manifestowania reprezentacji, którego wyznacznikami były paradny dziedziniec, regularny ogród, i co najważniejsze paradna sekwencja wnętrz – sień, schody i Sala Wielka. Przykład pałacu Radziwiłłów-Koniecpolskich znakomicie ilustruje charakterystyczne w Warszawie zjawisko, gdy wczesnobarokowe wnętrza pałaców próbowano w XVIII w. unowocześnić by spełniały nowe wymogi reprezentacji. Problem polegał na tym, że z jednej strony respektowano nieomal ortodoksyjnie zasadę  nienaruszalności starych murów magistralnych, z drugiej zaś próbowano westybulom, klatkom schodowym i Salom Wielkim nadać okazałą i skalę. Konfliktowość między potrzebami unowocześnienia a możliwościami technicznymi zmuszała architektów i decydentów do podejmowania decyzji prowadzących do nietypowych rozwiązań, które odbiegały od ogólnoeuropejskich schematów rozwoju architektury, ale odbijały specyficzne uwarunkowania mentalne zleceniodawców i społeczno-ekonomiczne mechanizmy w rozwoju pałacowej architektury XVII i XVIII w. w Warszawie.