Building a Basilian Monastery in Krystynopol, 1760s–1770s

artykuł recenzowany

Melchior Jakubowski

melek.jakubowski@gmail.com
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla, Polska Akademia Nauk (Polska)
https://orcid.org/0000-0001-9682-698X

Abstrakt

Niniejszy artykuł jest prezentacją analizy praktycznych aspektów budownictwa w nowożytnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na podstawie niezwykle bogatej dokumentacji dotyczącej Krystynopola (ob. Szeptyćkyj) została zrekostruowana historia procesu budowy tamtejszego klasztoru Bazylianów. Na początku omówiono inicjatywę fundatora, Franciszka Salezego Potockiego, następnie analizie poddano informacje o pracownikach zatrudnionych na placu budowy oraz użyte materiały, odtworzono proces ustalania kształtu architektonicznego klasztoru, a także zbadano kwestie mecenatu i finansowania. Poprzez analizę ról różnych podmiotów (fundatora, hierarchii kościelnej, mnichów bazyliańskich, artystów i rzemieślników kontraktowych, dostawców materiałów oraz zwykłych robotników), zaprezentowano złożoność realiów placu budowy, szczególnie eksponując rolę współpracy, która wymagała przekroczenia barier religijnych i społecznych.

Instytucje finansujące

Narodowe Centrum Nauki


Słowa kluczowe:

plac budowy, Rzeczpospolita Obojga Narodów, bazylianie, Krystynopol (Szeptyćkyj), mecenat, geografia budownictwa

Błachut, Adam Jan. “Znaczenie i rola prefekta fabryki w kształtowaniu budownictwa zakonnego reformatów w Polsce”. In: Architektura znaczeń. Studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy dydaktycznej, edited by Anna Sylwia Czyż, Janusz Nowiński, Marta Wiraszka, 114–125. Warszawa: Instytut Historii Sztuki Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2011.
  Google Scholar

Borkowska, Małgorzata. Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996.
  Google Scholar

Budzyński, Zdzisław. Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku. Stan. Rozmieszczenie. Struktura wyznaniowa i etniczna, vol. 1. Przemyśl–Rzeszów: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, 1993.
  Google Scholar

Butterwick, Richard. The Polish-Lithuanian Commonwealth, 1733–1795. Light and Flame. New Haven–London: Yale University Press, 2020.
  Google Scholar

Chen, Lesya, and Iryna Poloz. “Issues of Preservation of a Historic Monastery in Zahoriv”. In: Current Issues in Research, Conservation and Restoration of Historic Fortifications: Collection of Scientific Articles, edited by Zygmunt Gardziński, Mikola Bevz, 323–329. Chełm–
  Google Scholar

Lviv: The University Collage of Applied Sciences in Chełm, Lviv Polytechnic National University, 2017.
  Google Scholar

Construction Matters. Proceedings of the 8th International Congress on Construction History. Edited by Stefan Holzer et alii. Zürich: vdf Hochschulverlag, 2024.
  Google Scholar

Czeppe, Maria. “Potocki Franciszek Salezy”. In: Polski słownik biograficzny, vol. 27, 814–823. Wrocław et alii: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk, 1982–1983.
  Google Scholar

Dettloff, Paweł. “Fabrica ecclesiae dominikanów w Gidlach w świetle przekazów archiwalnych. Organizacja i koszty budowy murowanej świątyni w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 62, no. 2 (2014): 187–214.
  Google Scholar

Dworzak, Agata. Fabrica ecclesiae sandomiriensis. Dzieje modernizacji wnętrza kolegiaty sandomierskiej w XVIII wieku w świetle źródeł archiwalnych. Kraków: Attyka, 2016.
  Google Scholar

Dworzak, Agata. Lwowskie środowisko artystyczne w XVIII wieku w świetle ksiąg metrykalnych i sądowych. Kraków: Attyka, 2018.
  Google Scholar

Dworzak, Agata. “Udział lwowskich artystów w modernizacji cerkwi bazylianów w Krechowie za przełożeństwa superiora Sylwestra Łaszczewskiego”. In: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, vol. 8, edited by Wojciech Walczak, 463–503. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2017.
  Google Scholar

Dworzak, Agata. “Uwagi o ‘fabryce’ kolegiaty sandomierskiej w XVII i XVIII wieku – na marginesie książki Krzysztofa Rafała Prokopa, ‘Fabrica ecclesiae’. Budowa i utrzymanie katolickich miejsc kultu w diecezji krakowskiej w czasach nowożytnych, Warszawa–Kraków 2011”. Modus. Prace z historii sztuki 15 (2015): 247–256.
  Google Scholar

von Engelberg, Meinrad. Renovatio Ecclesiae. Die „Barockisierung“ mittelalterlicher Kirchen. Petersberg: Michael Imhof Verlag, 2005.
  Google Scholar

Flikop-Svita, Halina A. Ikanastasy i altary hrekakatalitskikh khramaw Byelarusi XVII – pyershay tretsi XIX st. Minsk: Byelaruskaya navuka, 2021.
  Google Scholar

Himmel auf Erden oder Teufelsbauwurm? Wirtschaftliche und soziale Bedingungen des süddeutschen Klosterbarock. Edited by Markwart Herzog, Rolf Kießling, Bernd Roeck. Konstanz: UVK, 2002.
  Google Scholar

History of Construction Cultures. Edited by João Mascarenhas-Mateus, Ana Paula Pires, vol. 1–2. Leiden: CRC Press, 2021.
  Google Scholar

Holzer, Stefan M. Gerüste und Hilfskonstruktionen im historischen Baubetrieb. Geheimnisse der Bautechnikgeschichte. Berlin: Ernst & Sohn, 2021.
DOI: https://doi.org/10.1002/9783433607961   Google Scholar

Kägler, Britta. “Alltag auf barocken Baustellen. Baumeister, Auftragsvergabe, Finanzierung und Baubetrieb”. Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte 79 (2016): 211–241.
  Google Scholar

Konopczyński, Władysław. “Cetner Ignacy”, in: Polski słownik biograficzny, vol. 3, edited by Władysław Konopczyński, 238–239. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1937.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy. “Latynizacja i okcydentalizacja architektury greckokatolickiej w XVIII wieku”. Biuletyn Historii Sztuki 42, no. 3–4 (1980): 347–364.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy. “Pierre Ricaud de Tirregaille – architekt ogrodów i pałaców”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 33, no. 4 (1988): 299–318.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy. “Ricaud de Tirregaille (Tirgaille) Pierre”. In: Polski słownik biograficzny, vol. 31, edited by Emanuel Rostworowski, 270–272. Wrocław et alii: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk, 1988–1989.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy, and Józefa Zawadzka. “Regestr wydatków na budowę kościoła w Biskupicach (1711–1733)”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 5, no. 3–4 (1957): 721–845.
  Google Scholar

Krasny, Piotr. Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Universitas, 2003.
  Google Scholar

Krasny, Piotr. Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777–1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego. Kraków: DodoEditor, 2010.
  Google Scholar

Kroshchenko, Leonyd M. “Zahorivs’kyy monastyr Rizdva bohorodytsi na Volyni”. In: Z istoriyi ukrayins’koyi restavratsiyi, 215–222. Kyyiv: Ukrayinoznavstvo, 1996.
  Google Scholar

Kurzej, Michał. “Budowa i dekoracja krakowskiego kościoła pw. św. Anny w świetle źródeł archiwalnych”. In: Fides ars scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, edited by Andrzej Betlej, Józef Skrabski, 271–301. Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 2008.
  Google Scholar

Lorens, Beata. Bazylianie prowincji koronnej w latach 1743–1780. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2014.
  Google Scholar

Lorens, Beata. “Inwestycje budowlane bazylianów w XVIII wieku na przykładzie klasztoru i cerkwi w Krystynopolu”. In: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, vol. 14, edited by Wojciech Walczak, Katarzyna Wiszowata-Walczak, 521–538. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2020.
  Google Scholar

Mańkowski, Tadeusz. Fabrica ecclesiae. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1946.
  Google Scholar

Michalczyk, Zbigniew. “Stroiński Stanisław”. In: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, vol. 106, 460–461. Berlin and Boston: De Gruyter, 2020.
  Google Scholar

Nedici, Radu. “An Artistic Melting Pot: The Building Site of the Greek Catholic Cathedral in Blaj in the Late 1740s”. In: Intercultural and Visual Art Transfer in Central Europe and the Balkans. Ruthenian-Ukrainian and Romanian Art from the 15th to the Early 19th Century, edited by Ana Dumitran, Mirosław Piotr Kruk, 267–302. Alba Iulia–Cluj-Napoca: Mega, 2023.
  Google Scholar

Nestorow, Dagny. “Kościół parafialny pw. Ducha Świętego i klasztor OO. Bernardynów w Krystynopolu”. In: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie na terenie dawnego województwa bełskiego, vol. 1, edited by Andrzej Betlej, Agata Dworzak, 293–417. Kraków: Societas Vistulana, 2021.
  Google Scholar

Nestorow, Dagny. “Krystynopol. Wiadomości na temat miasta i jego zabytków”. In: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie na terenie dawnego województwa bełskiego, vol. 1, edited by Andrzej Betlej, Agata Dworzak, 273–289. Kraków: Societas Vistulana, 2021.
  Google Scholar

Nestorow, Dagny. “Nowe wiadomości dotyczące wyposażenia wnętrz pałacu w Krystynopolu w świetle nieznanego inwentarza z roku 1775”. Modus. Prace z historii sztuki 14 (2014): 139–156.
  Google Scholar

Nowak, Weronika. “Fabrica ecclesiae of the Church and Convent of Norbertine Nuns in Imbramowice in 1711–1740. New Findings Regarding the Financing and Organisation of the Works, and the Artists Contracted”. Modus. Prace z historii sztuki 19 (2019): 105–140.
  Google Scholar

Ostrowski, Jan K. “Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Buczaczu”. In: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, vol. 1, 15–28. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 1993.
  Google Scholar

Pest, Matthäus. Die Finanzierung des süddeutschen Kirchenund Klosterbaues in der Barockzeit. Bauwirtschaftliche und finanzielle Probleme des kirchlichen Barocks im deutschen Süden von ca. 1650 bis ca. 1780. München: Kommissionsverlag Graphische Kunstanstalt A. Huber, 1937.
  Google Scholar

Pieńkowska, Hanna. “Dzieje i fabryka kościoła oraz klasztoru Norbertanek w Imbramowicach”. Folia Historiae Artium 14 (1978): 67–92.
  Google Scholar

Prokop, Krzysztof Rafał. “Fabrica ecclesiae”. Budowa i utrzymanie katolickich miejsc kultu w diecezji krakowskiej w czasach nowożytnych. Warszawa–Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 2011.
  Google Scholar

Rostworowski, Emanuel. “Potocki Stanisław Szczęsny”. In: Polski słownik biograficzny, vol. 28, edited by Emanuel Rostworowski, 183–202. Wrocław et alii: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk, 1984–1985.
  Google Scholar

Sito, Jakub. “’Fabryka’ kościoła p.w. Św. Ducha w Warszawie 1707–1730 w świetle źródeł paulińskich. Przebieg prac, projektanci, wykonawcy”. Roczniki Humanistyczne. Historia Sztuki 59, no. 4 (2011): 81–112.
  Google Scholar

Vavryk, Mykhaylo-Myroslav. Narys rozvytku i stanu Vasyliyans’koho Chyna XVII–XX st. Rym: PP Basiliani, 1979.
  Google Scholar

Vuytsyk, Volodymyr S. “Skul’ptor Ivan Shchurovs’kyy”. Zapysky naukovoho tovarystva im. Shevchenka. Pratsi Komisiyi obrazotvorchoho ta uzhytkovoho mystetstva, vol. 236 (1998): 305–319.
  Google Scholar

Vuytsyk, Volodymyr S. “Vasylians’kyy monastyr u Khrystynopoli ta arkhitektor Yohan Zel’ner”. Visnyk instytutu “Ukrzakhidproektrestavratsiya” 14 (2004): 228–237.
  Google Scholar

Wątroba, Przemysław. “Le palais d’Ignacy Cetner à Krakowiec et son architecte Pierre Ricaud de Tirregaille. Nouvelles constatations et hypothèses”. In: Velis quod possis. Studia z historii sztuki ofiarowane profesorowi Janowi Ostrowskiemu, edited by Andrzej Betlej et alii, 61–66. Kraków: Societas Vistulana, 2016.
  Google Scholar

Wątroba, Przemysław. “Ricaud de Tirregaille (Tiregale, Tiregalle) Pierre”. In: Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, edited by Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, 386–389. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2016.
  Google Scholar

Wiśniewski, Jan. “Fabrica ecclesiae na terenie oficjalatu pomezańskiego w świetle wizytacji biskupich XVII–XVIII w.” Archiwista Polski, no. 2 (2007): 47–56; no. 4 (2007): 23–44; no. 1 (2008): 69–76.
  Google Scholar

Zielińska, Zofia. “Poniński Adam”. In: Polski słownik biograficzny, vol. 27, edited by Emanuel Rostworowski, 504–512. Wrocław et alii: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk, 1982–1983.
  Google Scholar


Opublikowane
2025-10-23

Cited By / Share

Jakubowski, M. (2025). Building a Basilian Monastery in Krystynopol, 1760s–1770s. Biuletyn Historii Sztuki, 87(3), 111–138. https://doi.org/10.36744/bhs.2876

Autorzy

Melchior Jakubowski 
melek.jakubowski@gmail.com
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0001-9682-698X

Melchior Jakubowski jest historykiem i historykiem sztuki, adiunktem w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Jego zainteresowania badawcze obejmują geografię historyczną, historię krajobrazu, historię społeczną oraz historię wczesnonowożytnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ze szczególnym uwzględnieniem bazyliańskich klasztorów. Jest autorem m.in. książki Krajobraz religijny i etniczny Suwalszczyzny, Bukowiny i Łatgalii na przełomie XVIII i XIX wieku. Lokalne społeczności a struktury państwowe i wyznaniowe (2022).



Statystyki

Abstract views: 44
PDF downloads: 10


Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Melchior Jakubowski

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor bądź autorka udziela wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowuje nieograniczone prawa autorskie i zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Czasopismo jest wydawane na licencji CC BY 4.0. Zgłaszając artykuł do publikacji, autor bądź autorka wyraża zgodę na jego udostępnianie na tej licencji.

W numerach od 1/2019 do 4/2022 wszystkie artykuły były publikowane na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy i autorki udzielali(-ły) wydawcy niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w „Biuletynie Historii Sztuki”, zachowywali(-ły) nieograniczone prawa autorskie i zobowiązywali(-ły) się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.