Kartkowanie teatru: Dotyk, papier i atrament w życiu dramatu od „Odprawy posłów greckich” do „Dziadów”

artykuł recenzowany

Michał Bajer

michal.bajer@usz.edu.pl
Uniwersytet Szczeciński (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-2880-8189

Abstrakt

Choć w badaniach nad dramatem dominuje perspektywa jego recepcji scenicznej, w kulturze wczesnej nowożytności ważną rolę odgrywały też inne formy społecznego funkcjonowania tekstu teatralnego. Przedmiotem artykułu są kontakty twórców i czytelników z zapisem dramatu między końcem XVI a połową XIX wieku. Ważną rolę w tych doświadczeniach odgrywały dotyk i wrażenia wizualne wywoływane przez materialne walory rękopisu lub druku. Porządek wywodu wytyczają kolejne praktyki dawnych producentów i odbiorców zapisu dramatu: czerpanie papieru i drukowanie, oprawianie tomów, ludyczne użycie prasy drukarskiej, porządkowanie księgozbiorów oraz własnoręczne adnotowanie gotowych przekazów. Artykuł kończy się opisem praktyk związanych z estetyzacją dramatu na piśmie podczas sytuacji społecznych o performatywnym, a niekiedy wręcz quasi-scenicznym charakterze.



Słowa kluczowe:

dotyk, wzrok, historia zmysłowości, archiwum teatralne, teatralizacja życia społecznego, produkcja papieru i atramentu, historia książki

Andrzejewski, Stanisław. „Drukarnia Deckera i Kompanii w Poznaniu w latach 1794–1819”. Studia o Książce, nr 17 (1988): 329–353.
  Google Scholar

b.a., „Jak wytwarzano papier – próba rekonstrukcji technologii”. W: O papierze: Katalog wystawy.
  Google Scholar

b.a., „Wiecznotrwały…?”. W: O papierze: Katalog wystawy.
  Google Scholar

Báez, Fernando. A Universal History of the Destruction of Books: Form Ancient Sumer to Modern Iraq. Translated by Alfred MacAdam. New York: Atlas & Co, 2008.
  Google Scholar

Bajer, Michał. „Fedra dla Antoniny Hoffmannowej: Adnotowany egzemplarz tragedii Jeana Racine’a z 1873 roku”. W: Marginalia w książce dawnej i współczesnej, redakcja Bożena Mazurkowa. Katowice: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
  Google Scholar

Bajer, Michał. Klasycyzm: Przekład; Prestiż; Oświeceniowe spolszczenia tragedii Corneille’a i Racine’a w perspektywie historycznoliterackiej (1740–1830). Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2020.
  Google Scholar

Bąk, Magdalena. Mickiewicz jako erudyta (w okresie wileńsko-koweńskim i rosyjskim). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004.
  Google Scholar

Brancher, Dominique. „The Finger in the Eye: Jacques Duval’s Traité des Hermaphrodits (1612)”. In: Movement in Renaissance Literature: Exploring Kinesic Intelligence, edited by Kathryn Banks and Timothy Chesters. New York: Palgrave Macmillan, 2018.
  Google Scholar

Brunet, Jacques-Charles. Manuel du libraire et de l’amateur de livres. Volume 2. Paris, 1861.
  Google Scholar

Buchwald-Pelcowa, Paulina. „Nieznane pierwsze wydanie Pieśni trzech Jana Kochanowskiego”. W: Historia literatury i historia książki: Studia nad książką i literaturą od średniowiecza po wiek XVIII. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2005.
  Google Scholar

Cetera-Włodarczyk, Anna, i Alicja Kosim. Polskie przekłady Shakespeare’a w XIX wieku: Część I: Zasoby, strategie, recepcja. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2019.
  Google Scholar

Chachaj, Małgorzata. Dramatopisarstwo Aleksandra Chodkiewicza. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013.
  Google Scholar

Chłędowski, Kazimierz. Z przeszłości naszej i obcej: Dwa tomy w jednym. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1935.
  Google Scholar

Cieśla-Korytowska, Maria. Te książki zbójeckie…. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011.
  Google Scholar

Classen, Constance. The Deepest Sense: A Cultural History of Touch. Urbana: University of Illinois Press, 2012.
  Google Scholar

Dąbrowski, Józef, i Jadwiga Siniarska-Czaplicka. Rękodzieło papiernicze : Dzieje polskiego papiernictwa 1491-1991. Warszawa: SIGMA-NOT, 1991.
  Google Scholar

De Bure, Guillaume-François. Bibliographie instructive ou traité de la connoisance de livres rares et singuliers. Volume 1. Paris, 1768.
  Google Scholar

Didot, Ambroise Firmin. Essai sur la typographie: Extrait du tome XXVI de l’Encyclopédie Moderne. Paris, 1851.
  Google Scholar

Dobrzyniecka, Janina. Drukarnie Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674–1783. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1975.
  Google Scholar

Forysiak, Marianna. Podwójne życie „Dziadów”: Zapoznane motywy, nierozpoznane znaczenia, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2022.
  Google Scholar

Fournier, Pierre-Simon. Manuel typographique, utile aux gens de lettres.Volume 2. Paris, 1766.
  Google Scholar

Imańska, Iwona. Per medium auctionis: Aukcje książek w Rzeczypospolitej (XVII–XVIII w.). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013.
  Google Scholar

Jarząbek-Wasyl, Dorota, i Barbara Maresz. Archiwum teatru XIX wieku: Ludzie, dokumenty, historie. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 2019.
  Google Scholar

Jędrzejewski, Tomasz. Czytanie „Dziadów” w czterech częściach. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2018.
  Google Scholar

Judkowiak, Barbara. Wzgardzony wielogłos: Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza: Poznań, 2007.
  Google Scholar

Jurkowska, Hanna. Pamięć sentymentalna: Praktyki pamięci w kręgu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i w Puławach Izabeli Czartoryskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.
  Google Scholar

Karkucińska, Wanda. Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676–1746): Działalność gospodarcza i mecenat. Warszawa: Semper, 2000.
  Google Scholar

Kawecka-Gryczowa, Alodia. Przedmowa. W: Odprawa posłów greckich i jej pierwodruk. Warszawa: Czytelnik, 1974.
  Google Scholar

Kawecka-Gryczowa, Alodia. Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu: Studia i materiały. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1975.
  Google Scholar

Kleiner, Juliusz. Mickiewicz. Tom 1. Dzieje Gustawa. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1948.
  Google Scholar

Kochanowski, Jan. Odprawa posłów greckich, redakcja Tadeusz Witczak et al. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2021.
  Google Scholar

Kowal, Jolanta. „Talent (nie)wyższy nad mierność: Kilka uwag o zjawisku wierszomanii na Litwie w latach 1815–1830”. Prace Polonistyczne 69 (2014): 9–20.
  Google Scholar

Kowalczyk, Jerzy. „Sławne theatrum na weselu Podkanclerzego Jana Zamoyskiego”. Pamiętnik Teatralny 51, z. 3 (1964): 242–251.
  Google Scholar

Kryczka, Marek, Kazimiera Maleczyńska, Maciej Szymczyk, Jacek Czechowski, i Krzysztof Pilarczyk. „Papier”. W: Encyklopedia książki, redakcja Anna Żbikowska-Migoń i Marta Skalska-Zlat. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2017.
  Google Scholar

Kuligowska-Korzeniewska, Anna. Polska Szulamis: Studia o teatrze polskim i żydowskim. Warszawa: Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, 2018.
  Google Scholar

Kuziak, Michał. „Tajemnica intertekstualności IV części Dziadów”. W: Inny Mickiewicz, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2013.
  Google Scholar

Kuziak, Michał. Wielka całość: Dyskursy kulturowe Mickiewicza. Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, 2006.
  Google Scholar

Leśniak, Andrzej. Ikonofilia: Francuska semiologia pikturalna i obrazy. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2013.
  Google Scholar

Liszewska, Weronika. „Szkiełko i oko, czyli zabytkowy papier dusznicki w fotografii specjalistycznej”. W: O papierze: Katalog wystawy.
  Google Scholar

Maciejewska, Iwona. Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2013.
  Google Scholar

Maleczyńska, Kazimiera. Dzieje starego papieru. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
  Google Scholar

Martin, Henri-Jean. Livre, pouvoirs et société à Paris au XVIIe siècle (1598–1701). Volume 1. Genève: Droz, 1999.
  Google Scholar

Mazurkowa, Bożena, red. Marginalia w książce dawnej i współczesnej. Katowice: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
  Google Scholar

Mickiewicz, Adam. „Dziady: Część IV”. W: Dzieła: Utwory dramatyczne. Tom 3. Warszawa: Czytelnik, 1955.
  Google Scholar

Mickiewicz, Adam. Prose artistique: Contes, essais, fragments; Proza artystyczna: Opowiadania, szkice, fragmenty, redakcja Joanna Pietrzak-Thébault et al. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2013.
  Google Scholar

Morawski, Stanisław. Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1818–1825), redakcja Adam Czartkowski i Henryk Mościcki. Warszawa: Biblioteka Polska, 1924.
  Google Scholar

Müller, Lothar. White Magic: The Age of Paper. Translated by Jessica Spengler. Cambridge: Polity Press, 2014.
  Google Scholar

O papierze, który zyskał miano wiecznotrwałego: Katalog wystawy Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, 7 lipca–22 października 2023. Duszniki: Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, 2023. https://muzeumpapiernictwa.pl/wp-content/uploads/2023/07/2023-07-wystawa-O-papierze-ktory-zyskal--miano-wiecznotrwalego-katalog-.pdf.
  Google Scholar

Paprocka-Podlasiak, Bogna. „«Tylem wytrwał, tyle wycierpiałem…»: Werteriada Carla Ernsta Reitzensteina jako przedmiot odniesień w IV części Dziadów Adama Mickiewicza”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 27, nr 1 (2015): 9–24.
  Google Scholar

Paprocka-Podlasiak, Bogna. Łzy Wertera: Płacz i jego konteksty w literaturze; Rousseau, Goethe, Mickiewicz. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2016.
  Google Scholar

Pawiński, Adolf. Michał Gröll: Obrazek na tle epoki Stanisławowskiej, z dodaniem spisu wydawnictw Grölla, ułożonego przez Zygmunta Wolskiego. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1896.
  Google Scholar

Poskuta-Włodek, Diana. „Egzemplarz teatralny – między repertuarem a archiwum”. Pamiętnik Teatralny 65, z. 1/2 (2016): 50–74. https://czasopisma.ispan.pl/index.php/pt/article/view/1940/1209.
  Google Scholar

Prek, Franciszek Ksawery. Czasy i ludzie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1959.
  Google Scholar

Racine, Jean. OEuvress. Volume 1. Paris, 1721. Stare Druki, Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  Google Scholar

Ratajczakowa, Dobrochna. W krysztale i w płomieniu: Studia i szkice o dramacie i teatrze, t. 1. Wrocław: Wydawnctwo UWr, 2006.
  Google Scholar

Rold Da, Orietta. Paper in Medieval England: From Pulp to Fictions. Cambridge: Cambridge University Press, 2020.
  Google Scholar

Rudnicka, Jadwiga. „Biblioteki mieszczan warszawskich za Stanisława Augusta”. Warszawa XVIII wieku 16, z. 2 (1973): 125–160.
  Google Scholar

Shepherd, Simon, and Peter Womack, eds. English Drama – A Cultural History. Oxford: Blackwell, 1996.
  Google Scholar

Siniarska-Czaplicka Jadwiga, „Papiernictwo na ziemiach środkowej Polski w latach 1750–1850”. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu, 6 (1966): 123–232.
  Google Scholar

Słowacki, Juliusz. „Kordian”. W: Dzieła wszystkie. Tom 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1952.
  Google Scholar

Straus, Jan. Teraz okładka! Tom 1. Warszawa: Oficyna Kolekcjoner, 2021.
  Google Scholar

Treichel, Irena, red. Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.
  Google Scholar

Turkowski, Tadeusz, red. Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi: Z archiwum drukarni i księgarni Józefa Zawadzkiego z lat 1805–1865. Tom 1. Wilno: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, 1935.
  Google Scholar

Watson, Rowan. „Some Non‐textual Uses of Books”. In: A Companion to the History of the Book, edited by Simon Eliot and Jonathan Rose. Oxford: Blackwell, 2007.
  Google Scholar

Wężyk, Franciszek. „Do K. K. List 2”. W: Pisma: Poezje z pośmiertnych rękopisów. Kraków, 1878.
  Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2025-09-16

Cited By / Share

Bajer, M. (2025) „Kartkowanie teatru: Dotyk, papier i atrament w życiu dramatu od „Odprawy posłów greckich” do «Dziadów»”, Pamiętnik Teatralny, 74(3), s. 13–49. doi: 10.36744/pt.2518.

Autorzy

Michał Bajer 
michal.bajer@usz.edu.pl
Uniwersytet Szczeciński Polska
https://orcid.org/0000-0002-2880-8189

Michał Bajer - dr hab., pracuje w Instytucie Literatury i Nowych Mediów Uniwersytetu Szczecińskiego.
Specjalizuje się w badaniach nad przekładem w kulturze literackiej lat 1700–1830. Ostatnio opublikował Klasycyzm, przekład, prestiż: Oświeceniowe spolszczenia tragedii Corneille’a i Racine’a (1740-1830) w perspektywie historycznoliterackiej (Warszawa, 2020).



Statystyki

Abstract views: 0
PDF downloads: 0


Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Michał Bajer

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.

Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.