Tragedia i dwór: Stan faktyczny oraz polemiczne użycie stereotypu w historii polskich przekładów Corneille’a i Racine’a
Abstrakt
Począwszy od XVII w., przełomem w historii polskiej tragedii była recepcja utworów Pierre’a Corneille’a i Jeana Racine’a przez przekład. Już w czasach Jana Andrzeja i Stanisława Morsztynów uprzywilejowanym kręgiem odbioru francuskiego modelu dramatu poważnego stał się dwór królewski. Wiek osiemnasty przynosi kontynuację tego zjawiska, przy czym zainteresowanie tłumaczy twórczością dwóch tragików rozlewa się na dwory arystokratyczne, później szlacheckie. W czasach saskich na szczególną uwagę zasługuje pochodzący z 1715 roku fragment przekładu La mort de Pompée Corneille’a obecny w sylwie autorstwa Stanisława Wincentego Jabłonowskiego. Twórczość Racine’a inspiruje w kolei innych tłumaczy magnackich, takich jak Udalryk Krzysztof Radziwiłł czy Seweryn Rzewuski. Związki z teatrem dworski wykazuje także pijarska praktyka przedstawień szkolnych, organizowanych przez Stanisława Konarskiego. Czasy stanisławowskie przynoszą kontynuację wcześniejszych inicjatyw. W tej epoce prężnie rozwija się ponadto tradycja francuskojęzycznych teatrów de société. W sferach dworskich przekład francuskiej tragedii klasycystycznej wciąż pojawia się w obiegu rękopiśmiennym (Stanisław Wodzicki) i w druku (Wojciech Turski). W czasach postanisławowskich tradycja teatru dworskich odciska swoje piętno na recepcji francuskich tragedii w sposób nieco bardziej pośredni a czasem zaskakujący: wobec trudnej sytuacji gatunku w repertuarze sceny komercyjnej, wystawiając Horacjuszy Corneille’a (1802), Osiński posługuje się inscenizacją amatorską jako formą promocji gatunku walczącego o popularność. Nakierowana na propagowanie tragedii działalność Iksów wykazuje związki z dworem za sprawą statusu społecznego członków Towarzystwa oraz zakulisowych działań, do których się uciekają. W ostatnim z omawianych okresów - w pewnej mierze za sprawą Iksów, których postępowanie nieświadomie ilustruje pewne tezy krytyki europejskiej, np. Schlegla - wytwarza się negatywny obraz asocjacji francuskiej tragedii i dworu, jako miejsca zepsucia, nadmiernej rytualizacji zachowań i niewrażliwości na problemy ogółu. Nie wyczerpuje to jednak w całości stereotypu dworskości przypisywanej dziełom Corneille’a i Racine’a. W odróżnieniu od Europy zachodniej w Polsce tego okresu wyróżnić można dwa inne warianty zestawienia tragedii z dworem. W twórczości Kopystyńskiego tłumaczenie Racine’a jawi się jako idealne otium wykształconego szlachcica, spędzającego życie w rodzinnym dworze prowincjonalnym. W okresie porozbiorowym kształtuje się też (oparta na błędnych przesłankach) legenda inscenizacji Cyda na dworze Jana Kazimierza. Tragedia francuska ukazana jest jako jeden z ważnych elementów kształtowania się narodowej tradycji.
Słowa kluczowe:
kultura polska XVIIIw., dramat polski XVIIIw., literatura polska XVIIIw., teatr dworski w Polsce, Seweryn Rzewuski, Stanisław Wincenty Jabłonowski, Udalryk Krzysztof Radziwiłł, historia dramatuBibliografia
Gawrońska-Meler, I. (2007). Czułość serca, kobieca dusza i sentymenty – czyżby Racine po polsku?. W: E. Wichrowska (red.). W stronę Francji: Z problemów literatury i kultury polskiego Oświecenia. Warszawa
Google Scholar
Dębowski, M. (1984). Meropa: pierwsza tragedia klasyczna w Teatrze Narodowym, Przegląd Humanistyczny, 3(222), 83-94
Google Scholar
Kostkiewiczowa, T., & Roćko, A. (2005). Dwory magnackie w XVIII wieku. Warszawa
Google Scholar
Judkowiak, B. (2007). Wzgardzony wielogłos: kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje. Poznań
Google Scholar
Kowal, J. (2017). Literackie oblicze "Dziennika Wileńskiego" (1805–1806 i 1815–1930). Rzeszów
Google Scholar
Kraushar, A. (1900). Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832: monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, ks. 1, Czasy pruskie: 1800–1807. Lwów
Google Scholar
Mieszek, M. (2013). Dramaturgia Jana Bielskiego na tle przemian w teatrze jezuickim. Pamiętnik Literacki, 3, 119-143. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/82205
DOI: https://doi.org/10.18318/pl.2013.3.6
Google Scholar
Pietraszko, S. (1966). Doktryna literacka polskiego klasycyzmu. Wrocław-Warszawa-Kraków
Google Scholar
Pokrzywniak, T. (1980). Tłumaczenia z literatur obcych w recenzjach prasowych początków XIX wieku: Na przykładzie „Nowego Pamiętnika Warszawskiego” i „Pamiętnika Warszawskiego”. Pamiętnik Literacki, 1, 49-80
Google Scholar
Przychodniak, Z. (1991). U progu romantyzmu: przemiany warszawskiej krytyki teatralnej w latach 1815–1825. Wrocław
Google Scholar
Rabowicz, E. (1965). Trembecki w świetle nowych źródeł. Wrocław–Warszawa–Kraków
Google Scholar
Ratajczakowa, D. (1988). Wstęp. W: Polska tragedia neoklasycystyczna. Wrocław
Google Scholar
Ratajczakowa, D. (1981). Przestrzenie narodowej tragedii. Pamiętnik Literacki, 2, 43-82
Google Scholar
Lipiński, J. (oprac.) (1956). Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów: 1815–1819 (Z. Jabłoński, oprac. przyp.). Wrocław
Google Scholar
Rejman, Z., & Nesteruk, M., (2007). Francja jako antywzór w krytyce literackiej początku XIX wieku. W: E. Wichrowska (red.). W stronę Francji: Z problemów literatury i kultury polskiego Oświecenia. Warszawa
Google Scholar
Różycki, E. (2008). O księgozbiorze Sobieskich (na podstawie inwentarzy bibliotek króla Jana III oraz królewicza Konstantego Władysława). Rocznik Biblioteki Narodowej.
Google Scholar
Szyjkowski, M (1920). Dzieje nowożytnej tragedji polskiej: typ pseudoklasyczny: 1661–1831. Kraków
Google Scholar
Wierzbicka-Michalska, K. (1964). Teatr warszawski za Sasów. Wrocław–Warszawa–Kraków
Google Scholar
Zielaskowska, E. (2014). O rymotwórstwie i rymotwórcach: Ignacy Krasicki między starożytnikami i nowożytnikami. Poznań
Google Scholar
Żbikowski, P. (1999). Klasycyzm postanisławowski: zarys problematyki. Warszawa
Google Scholar
Statystyki
Abstract views: 437PDF downloads: 391
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.
