Kamień, bluszcz i zmysły

Marta Leśniakowska

Abstrakt

Tekst jest pierwszą fenomenologiczną analizą jednej z czołowych realizacji parkowej XX wieku: parku w Żelazowej Woli, miejscu urodzenia Fryderyka Chopina. Wychodząc od aktualnych strategii metodologicznych analizujących ogród z pozycji ekologicznego zaangażowania i ekokrytyki, autorka skupia się na ujęciu materialistycznym, wyprowadzonym z aksjologicznej teorii Aloisa Riegla. Pyta, jaką rolę mają w ogrodzie artefakty i ich materialność. Kluczowe jest tu pytanie: jak ogród jest jako rzecz. Czyli jak emocjonalnie angażuje widzów. Żelazowa Wola (1932–1939 projekt arch. Franciszek Krzywda-Polkowski) jest modelowym tego exemplum jako sfikcjonalizowana inscenizacja, której formalne, czyli sensualne, ale i semantyczne rozwiązania, kompilują dyskurs modernistyczny z neoromantycznym nowym regionalizmem i akademizmem lat trzydziestych, i osadzają go na politycznym backgroundzie ideologii państwowej. Punktum organizującym tę złożoną semantycznie kreację, z zakodowanymi w niej symbolami masońskimi, jest tzw. „Dworek Chopina”. Budynek został zaprogramowany według założeń stylu dworkowego - podstawowego, obok stylu zakopiańskiego, „polskiego” stylu narodowego, który w okresie faszyzującej sanacji i nowego zarządzania tradycją z jego kultem nacjonalistycznym przepracowywał tożsamościowe mity i przesądy. Żelazowa Wola jest kreacją  Gesamtkunstwerk, gdzie zaprogramowano w sposób wzorcowy klimat „narodowej sielanki”, „polskiej” arkadii, podprogowo wytwarzającej pożądane reakcje widza. Forma architektury, kolory, zapach, dźwięk (muzyka Chopina + głosy natury), dotyk – nieduża przestrzeń parku została zaaranżowana tak, by oddziaływała silnie afektywnie na zmysły, ciało widza i jego  emocje, co w teorii performansu określa się jako działanie zaangażowane i angażujące.