Asamblaż w asamblażu: O performatywności ikon kompozytowych w kontekście liturgicznym i muzealnym
Dorota Zaprzalska
dorota.zaprzalska@doctoral.uj.edu.plSzkoła Doktorska Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-0597-3755
Abstrakt
Artykuł stanowi analizę performatywności dwóch ikon kompozytowych w kontekście liturgicznym i w kontekście muzealnym. Ich niezwykła forma polegająca na połączeniu dwóch paneli w jedno dzieło sztuki jest interpretowana jako asamblaż – w ślad za użyciem tego terminu przez Victora I. Stoichitę. Jednocześnie autorka akcentuje wieloznaczność tego terminu i korzysta z teorii asamblażu jako narzędzia interpretacyjnego, by ukazać funkcjonowanie ikon w ramach asamblaży społecznych. W perspektywie tej teorii można analizować aktywne uczestnictwo ikon kompozytowych w asamblażach ludzi i nie-ludzi oraz sprawczy potencjał tkwiący w ich niezwykłej formie, by pogłębić rozumienie ich funkcjonowania w relacjach z innymi dziełami sztuki, instytucjami, ludźmi. Dzięki zastosowaniu kategorii asamblażu i ikony performatywnej do analizy dwóch przykładów ikon kompozytowych w artykule scharakteryzowano wpływ asamblażowej formy na kult i prezentację obrazów. Skupienie się na kwestii performatywności pozwoliło uwydatnić dynamikę formy asamblażowej i ikony samej w sobie. W zależności od kontekstu – performansów, w których uczestniczy, a także asamblaży, których staje się częścią – ikona będzie dziełem sztuki i/lub obrazem dewocyjnym, który przekracza sferę wartości artystycznych. W artykule poddano także refleksji asamblażowy charakter procesu badania ikon.
Słowa kluczowe:
ikony kompozytowe, teoria asamblażu, ikony w muzeum, kult obrazów, afordancja, sprawczość, ikony performatywneBibliografia
Abriszewski, Krzysztof. “Rzeczy w kontekście Teorii Aktora-Sieci.” In Kowalewski et al., Rzeczy i ludzie, 103–129.
Google Scholar
Alberti, Samuel. “Objects and the Museum.” Isis 96, no. 4 (2005): 559–571.
DOI: https://doi.org/10.1086/498593
Google Scholar
Bal, Ewa, and Dariusz Kosiński, eds. Performatyka: Terytoria. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017.
Google Scholar
Bal, Mieke. “The Discourse of the Museum.” In Thinking about Exhibitions, ed. Reesa Greenberg, Bruce W. Ferguson, and Sandy Nairne, 202–217. London: Routledge, 1996.
Google Scholar
Barański, Janusz. “Dyskurs gęsty: W poszukiwaniu interpretatywnej teorii przedmiotu muzealnego.” In Kowalewski et al., Rzeczy i ludzie, 261–298.
Google Scholar
Barański, Janusz. Etnologia w erze postludowej: Dalsze eseje antyperyferyjne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017.
Google Scholar
Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham, NC: Duke University Press, 2010.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv111jh6w
Google Scholar
Berns, Steph. “Devotional Baggage.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 83–91. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-009.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-009
Google Scholar
Borowski, Mateusz, and Małgorzata Sugiera. Sztuczne natury: Performanse technonauki i sztuki. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2016.
Google Scholar
Buggeln, Gretchen, Crispin Paine, and S. Brent Plate, eds. Religions in Museums: Global and Multidisciplinary Perspectives. London: Bloomsbury, 2017. http://doi.org/10.5040/9781474255554.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554
Google Scholar
Candlin, Fiona. Art, Museums and Touch. Manchester: Manchester University Press, 2010.
Google Scholar
Carlson, Marvin. Performance: A Critical Introduction. London: Routledge, 2018.
Google Scholar
Caseau, Béatrice. “Byzantine Christianity and Tactile Piety (Fourth–Fifteenth Centuries).” In Harvey and Mullet, Knowing Bodies, Passionate Souls, 209–211.
Google Scholar
Chaberski, Mateusz. “Asamblaż.” In Bal and Kosiński, Performatyka: Terytoria, 23–30.
Google Scholar
Chaberski, Mateusz. Asamblaże, asamblaże: Doświadczenie w zamglonym antropocenie. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2019.
Google Scholar
Chaberski, Mateusz. “Performans jako asamblaż.” Didaskalia, no. 133/134 (2016): 84–91.
Google Scholar
Chaberski, Mateusz. “What Performativity Scholars Can Learn from Mushrooms: Situated Knowing in Polyphonic Assemblages.” In Situated Knowing: Epistemic Perspectives on Performance, edited by Ewa Bal and Mateusz Chaberski, 171–188. London: Routledge, 2021.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780367809584-14
Google Scholar
DeLanda, Manuel. Assemblage Theory. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016.
DOI: https://doi.org/10.1515/9781474413640
Google Scholar
DeLanda, Manuel. Deleuze: History and Science. New York: Atropos Press, 2010.
Google Scholar
DeLanda, Manuel. A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social Complexity. London: Continuum, 2006.
Google Scholar
Domańska, Ewa. “Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami.” Kultura Współczesna, nr 3 (2008): 9–21.
Google Scholar
Duncan, Carol. Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums. London: Routledge, 1995.
Google Scholar
Durand, Jannic, et al., eds. Sainte Russie: L’art russe des origines à Pierre le Grand. Paris: Musée du Louvre, 2010.
Google Scholar
Elsner, John, and Roger Cardinal, eds. The Cultures of Collecting. London: Reaktion Books, 1994.
Google Scholar
Fischer-Lichte, Erika. The Transformative Power of Performance: A New Aesthetics. Translated by Saskya Iris Jain. London: Routledge, 2008.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203894989
Google Scholar
Freedberg, David. The Power of Images: Studies in the History and Theory of Response. Chicago: University of Chicago Press, 1989.
DOI: https://doi.org/10.7208/chicago/9780226259031.001.0001
Google Scholar
Gell, Alfred. Art and Agency: An Anthropological Theory. Oxford: Clarendon Press, 1998.
Google Scholar
Gerstel, Sharon. “The Aesthetics of Orthodox Faith.” Art Bulletin 87, no. 2 (2004): 331–341.
DOI: https://doi.org/10.1080/00043079.2005.10786242
Google Scholar
Gibson, James J. The Ecological Approach to Visual Perception. Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1986.
Google Scholar
Gibson, James J. “The Theory of Affordances.” In Perceiving, Acting, and Knowing: Toward an Ecological Psychology, edited by Robert Shaw and John Bransford, 67–82. Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1977.
Google Scholar
Graham, Emma-Jayne. Reassembling Religion in Roman Italy. London: Routledge, 2020. https://doi.org/10.4324/9781315270562.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315270562
Google Scholar
Harvey, Susan Ashbrook, and Margaret Mullet, eds. Knowing Bodies, Passionate Souls: Sense Perception in Byzantium. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2017.
Google Scholar
Hazard, Sonia. “The Material Turn in the Study of Religion.” Religion and Society. Advances in Research 4, no. 1 (2013): 58–78. https://doi.org/10.3167/arrs.2013.040104.
DOI: https://doi.org/10.3167/arrs.2013.040104
Google Scholar
Hooper-Greenhill, Eilean. “Studying Visitors.” In A Companion to Museum Studies, edited by Sharon MacDonald, 362–376. Oxford: Blackwell, 2006.
DOI: https://doi.org/10.1002/9780470996836.ch22
Google Scholar
James, Liz. “Senses and Sensibility in Byzantium.” Art History 27, no. 4 (2004): 526–527. https://doi.org/10.1111/j.0141-6790.2004.00436.x.
DOI: https://doi.org/10.1111/j.0141-6790.2004.00436.x
Google Scholar
Jervis, Ben. Assemblage Thought and Archaeology. London: Routledge, 2019. https://doi.org/10.4324/9781315158594.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315158594
Google Scholar
Jurkowlaniec, Grażyna. Epoka nowożytna wobec średniowiecza: Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008.
Google Scholar
Karakatsanis, Athanasios A., ed. Treasures of Mount Athos. Thessaloniki: Museum of Byzantine Culture, 1997.
Google Scholar
Klawiter, Andrzej. “Co ze mną zrobisz, kiedy mnie zobaczysz? Percepcja jako wyszukiwanie ofert (affordances) w otoczeniu.” AVANT. Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej 3, nr 2 (2012): 261–266.
Google Scholar
Kopytoff, Igor. “The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process.” In The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, edited by Arjun Appadurai, 64–91. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511819582.004
Google Scholar
Kornobis, Maciej Wiktor, and Agata Rybus, eds. Ludzie w świecie przedmiotów: Przedmioty w świecie ludzi. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323520030
Google Scholar
Kowalewski, Jacek, et al., eds. Rzeczy i ludzie: Humanistyka wobec materialności. Olsztyn: Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2008.
Google Scholar
Latour, Bruno. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Google Scholar
Layton, Robert. The Anthropology of Art. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
Google Scholar
Maniak, Katarzyna. “Rzeczy znaczą różne rzeczy: Tożsamość obiektów w muzeach etnograficznych.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 113–130.
Google Scholar
Maniura, Robert. “Agency and Miraculous Images.” In The Agency of Things in Medieval and Early Modern Art, edited by Grażyna Jurkowlaniec, Ika Matyjaszkiewicz, and Zuzanna Sarnecka, 63–72. New York: Routledge, 2017. https://doi.org/10.4324/9781315166940 .
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315166940-5
Google Scholar
Morgan, David. Images at Work: The Material Culture of Enchantment. Oxford: Oxford University Press, 2018. https://doi.org/10.1093/oso/9780190272111.001.0001.
DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780190272111.001.0001
Google Scholar
Morphy, Howard. “The Anthropology of Art.” In Companion Encyclopedia of Anthropology, edited by Tim Ingold, 648–685. London: Routledge, 1994.
Google Scholar
Niedźwiedź, Anna. The Image and the Figure: Our Lady of Częstochowa in Polish Culture and Popular Religion. Translated by Anna Niedźwiedź and Guy Torr. Kraków: Jagiellonian University Press, 2010.
Google Scholar
Ostrow, Steven. Art and Spirituality in Counter-Reformation Rome: The Sistine and Pauline Chapels in S. Maria Maggiore. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Google Scholar
Pearce, Susan. On Collecting: An Investigation into Collecting in the European Tradition. London: Routledge, 1995.
Google Scholar
Peers, Glenn. Animism, Materiality, and Museums: How Do Byzantine Things Feel? Leeds: Arc Humanities Press, 2020.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv22d4zb4
Google Scholar
Peers, Glenn. “Byzantine Things in the World.” In Byzantine Things in the World, edited by Glenn Peers, 21–84. Houston: The Menil Collection, 2013.
Google Scholar
Peers, Glenn. Sacred Shock: Framing Visual Experience in Byzantium. University Park: Pennsylvania State University Press, 2004.
Google Scholar
Peers, Glenn. “Sense Lives of Byzantine Things.” In Harvey and Mullet, Knowing Bodies, Passionate Souls, 11–30.
Google Scholar
Peers, Glenn. “We Have Never Been Byzantine: On Analogy.” In Byzantium/Modernism: The Byzantine as Method in Modernity, edited by Roland Betancourt and Maria Taroutina, 349–360. Leiden: Brill, 2015. https://doi.org/10.1163/9789004300019_017.
DOI: https://doi.org/10.1163/9789004300019_017
Google Scholar
Pentcheva, Bissera V. “Moving Eyes: Surface and Shadow in the Byzantine Mixed-Media Relief Icon.” RES: Anthropology and Aesthetics 55/56 (2009): 222–234. https://doi.org/10.1086/RESvn1ms25608845.
DOI: https://doi.org/10.1086/RESvn1ms25608845
Google Scholar
Pentcheva, Bissera V. “The Performative Icon.” The Art Bulletin 88, no. 4 (2006): 631–655. https://doi.org/10.1080/00043079.2006.10786312.
DOI: https://doi.org/10.1080/00043079.2006.10786312
Google Scholar
Pentcheva, Bissera V. The Sensual Icon: Space, Ritual and the Senses in Byzantium.University Park: Pennsylvania State University Press, 2010.
Google Scholar
Phillips, John. “Agencement/Assemblage.” Theory, Culture and Society 23, no. 2/3 (2006): 108–109. https://doi.org/10.1177/026327640602300219.
DOI: https://doi.org/10.1177/026327640602300219
Google Scholar
Plate, S. Brent. “The Museumification of Religion: Human Evolution and the Display of Ritual.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 41–47. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-004.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-004
Google Scholar
Popczyk, Maria, ed. Muzeum sztuki: Antologia. Kraków: Universitas, 2005.
Google Scholar
Rybus, Agata. “Czy rzecz może być sprawcą? Perspektywa humanistyki i nauk społecznych.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 19–58.
Google Scholar
Samuel, Raphael. Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary Culture. London: Verso Books, 1994.
Google Scholar
Schechner, Richard. Performance Studies: An Introduction. London: Routledge, 2013.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203715345
Google Scholar
Schechner, Richard. Performance Theory. New York: Routledge, 1988.
Google Scholar
Silverman, Raymond. “Ethiopian Orthodox Visual Culture in the Age of Mechanical Reproduction: A Research Note.” Material Religion The Journal of Objects, Art and Belief 5, no. 1 (2009): 88–103. https://doi.org/10.2752/175183409X418766.
DOI: https://doi.org/10.2752/175183409X418766
Google Scholar
Skokowska, Elżbieta. “Synu, weź ten obraz na pamiątkę.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 59–68.
Google Scholar
Slagle, Amy. “Pixelating the Sacred: Digital and Mechanical Reproduction and the Orthodox Christian Icon in the United States.” Material Religion. The Journal of Objects, Art and Belief 15, no. 3 (2019): 293–321. https://doi.org/10.1080/17432200.2019.1603068.
DOI: https://doi.org/10.1080/17432200.2019.1603068
Google Scholar
Smith, Laurajane. Emotional Heritage: Visitor Engagement at Museums and Heritage Sites. New York: Routledge, 2021. https://doi.org/10.4324/9781315713274.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315713274
Google Scholar
Smith, Laurajane. Uses of Heritage. London: Routledge, 2006.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203602263
Google Scholar
Snarski, Krzysztof. “Etnograficzne kolekcje staroobrzędowe w zbiorach muzealnych: Problemy budowy kolekcji.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 131–152.
Google Scholar
Sophocleous, Sophocles. Icônes de Chypre: Diocèse de Limassol 12e–16e siècle. Nicosie: Centre du Patrimoine Culturel, 2006.
Google Scholar
Stoichita, Victor I. L’instauration du tableau: Métapeinture à l’aube des temps modernes. Genève: Libraire Droz, 1999.
Google Scholar
Stoichita, Victor I. The Self-Aware Image: An Insight into Early Modern Meta-Painting. Translated by Anne-Marie Glasheen. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Google Scholar
Świecimski, Jerzy. “Eksponat muzealny w aspekcie zagadnień ontologicznych, estetycznych i etycznych.” Opuscula Musealia 13 (2004): 9–21.
Google Scholar
Tokarska-Bakir, Joanna. Obraz osobliwy: Hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych—Wielkie opowieści. Kraków: Universitas, 2000.
Google Scholar
Tsing, Anna Lowenhaupt. The Mushroom at the End of the World: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins. Princeton: Princeton University Press, 2015. https://doi.org/10.2307/j.ctvc77bcc.
DOI: https://doi.org/10.1515/9781400873548
Google Scholar
Vassilaki, Maria. “Bleeding Icons.” In Icon and Word: The Power of Images in Byzantium—Studies Presented to Robin Cormack, edited by Antony Eastmond and Liz James, 121–133. Aldershot: Ashgate, 2003.
Google Scholar
Vergo, Peter. “The Reticent Object.” In The New Museology, ed. Peter Vergo, 41–59. London: Reaktion Books, 1991.
Google Scholar
Vikan, Gary. “Bringing the Sacred into Art Museum.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 205–210. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-023.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-023
Google Scholar
Vizantiia, Balkany, Rus ͡ ’: Ikony kont͡sa XIII–pervoĭ poloviny XV veka. Moskva: Izdatel’stvo Gosudarstvennykh Muzeev Moskovskogo Kremli͡a, 1991.
Google Scholar
Vocotopoulos, Panayotis L. “Composite Icons.” In Greek Icons: Proceedings of the Symposium in Memory of Manolis Chatzidakis, Recklinghausen, 1998, edited by Eva Haustein-Bartsch and Nano Chatzidakis, 5–10. Athen: Benaki Museum, 2000.
Google Scholar
Vokotopoulos, Panagiōtēs L. “Synthetes eikones: Mia prōtē katagraphē.” In Sēma Menelaou Parlama, edited by Lena Tzekadē, 299–319. Ērakleio: e.k.i.m, 2002.
Google Scholar
Warnke, Martin. “Italienische Bildtabernakel bis zum Frühbarock.” Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst 19 (1968): 61–102.
Google Scholar
Westermann, Mariët. “Introduction: The Objects of Art History and Anthropology.” In Anthropologies of Art, edited by Mariët Westermann, vii–xxxi. Williamston, MA: Sterling and Francine Clark Art Institute, 2005.
Google Scholar
Wirth, Karl-August. “Einsatzbild.” In Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. 4, herausgegeben von Ernst Gall und Ludwig Heydenreich, 1006–1020. Stuttgart: Alfred Druckenmüller Verlag, 1958.
Google Scholar
Wojnowski, Konrad. “Performatywność.” In Bal and Kosiński, Performatyka: Terytoria, 171–179.
Google Scholar
Zaprzalska, Dorota. “Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach—zagadnienie formuły ikonograficzno-kompozycyjnej i funkcji ideowo-dewocyjnej.” Modus. Prace z historii sztuki 19 (2019): 5–21. https://doi.org/10.11588/diglit.51255.4.
Google Scholar
Autorzy
Dorota Zaprzalskadorota.zaprzalska@doctoral.uj.edu.pl
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego Polska
https://orcid.org/0000-0002-0597-3755
Dorota Zaprzalska - doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach programu nauki o sztuce. Jej zainteresowania badawcze dotyczą sztuki bizantyńskiej, a zwłaszcza malarstwa ikonowego.
Statystyki
Abstract views: 363PDF downloads: 305 PDF downloads: 121
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Dorota Zaprzalska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.
Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.