Asamblaż w asamblażu: O performatywności ikon kompozytowych w kontekście liturgicznym i muzealnym

artykuł recenzowany

Dorota Zaprzalska

dorota.zaprzalska@doctoral.uj.edu.pl
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Polska)
https://orcid.org/0000-0002-0597-3755

Abstrakt

Artykuł stanowi analizę performatywności dwóch ikon kompozytowych w kontekście liturgicznym i w kontekście muzealnym. Ich niezwykła forma polegająca na połączeniu dwóch paneli w jedno dzieło sztuki jest interpretowana jako asamblaż – w ślad za użyciem tego terminu przez Victora I. Stoichitę. Jednocześnie autorka akcentuje wieloznaczność tego terminu i korzysta z teorii asamblażu jako narzędzia interpretacyjnego, by ukazać funkcjonowanie ikon w ramach asamblaży społecznych. W perspektywie tej teorii można analizować aktywne uczestnictwo ikon kompozytowych w asamblażach ludzi i nie-ludzi oraz sprawczy potencjał tkwiący w ich niezwykłej formie, by pogłębić rozumienie ich funkcjonowania w relacjach z innymi dziełami sztuki, instytucjami, ludźmi. Dzięki zastosowaniu kategorii asamblażu i ikony performatywnej do analizy dwóch przykładów ikon kompozytowych w artykule scharakteryzowano wpływ asamblażowej formy na kult i prezentację obrazów. Skupienie się na kwestii performatywności pozwoliło uwydatnić dynamikę formy asamblażowej i ikony samej w sobie. W zależności od kontekstu – performansów, w których uczestniczy, a także asamblaży, których staje się częścią – ikona będzie dziełem sztuki i/lub obrazem dewocyjnym, który przekracza sferę wartości artystycznych. W artykule poddano także refleksji asamblażowy charakter procesu badania ikon.


Słowa kluczowe:

ikony kompozytowe, teoria asamblażu, ikony w muzeum, kult obrazów, afordancja, sprawczość, ikony performatywne

Abriszewski, Krzysztof. “Rzeczy w kontekście Teorii Aktora-Sieci.” In Kowalewski et al., Rzeczy i ludzie, 103–129.
  Google Scholar

Alberti, Samuel. “Objects and the Museum.” Isis 96, no. 4 (2005): 559–571.
DOI: https://doi.org/10.1086/498593   Google Scholar

Bal, Ewa, and Dariusz Kosiński, eds. Performatyka: Terytoria. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017.
  Google Scholar

Bal, Mieke. “The Discourse of the Museum.” In Thinking about Exhibitions, ed. Reesa Greenberg, Bruce W. Ferguson, and Sandy Nairne, 202–217. London: Routledge, 1996.
  Google Scholar

Barański, Janusz. “Dyskurs gęsty: W poszukiwaniu interpretatywnej teorii przedmiotu muzealnego.” In Kowalewski et al., Rzeczy i ludzie, 261–298.
  Google Scholar

Barański, Janusz. Etnologia w erze postludowej: Dalsze eseje antyperyferyjne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017.
  Google Scholar

Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham, NC: Duke University Press, 2010.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv111jh6w   Google Scholar

Berns, Steph. “Devotional Baggage.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 83–91. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-009.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-009   Google Scholar

Borowski, Mateusz, and Małgorzata Sugiera. Sztuczne natury: Performanse technonauki i sztuki. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2016.
  Google Scholar

Buggeln, Gretchen, Crispin Paine, and S. Brent Plate, eds. Religions in Museums: Global and Multidisciplinary Perspectives. London: Bloomsbury, 2017. http://doi.org/10.5040/9781474255554.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554   Google Scholar

Candlin, Fiona. Art, Museums and Touch. Manchester: Manchester University Press, 2010.
  Google Scholar

Carlson, Marvin. Performance: A Critical Introduction. London: Routledge, 2018.
  Google Scholar

Caseau, Béatrice. “Byzantine Christianity and Tactile Piety (Fourth–Fifteenth Centuries).” In Harvey and Mullet, Knowing Bodies, Passionate Souls, 209–211.
  Google Scholar

Chaberski, Mateusz. “Asamblaż.” In Bal and Kosiński, Performatyka: Terytoria, 23–30.
  Google Scholar

Chaberski, Mateusz. Asamblaże, asamblaże: Doświadczenie w zamglonym antropocenie. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2019.
  Google Scholar

Chaberski, Mateusz. “Performans jako asamblaż.” Didaskalia, no. 133/134 (2016): 84–91.
  Google Scholar

Chaberski, Mateusz. “What Performativity Scholars Can Learn from Mushrooms: Situated Knowing in Polyphonic Assemblages.” In Situated Knowing: Epistemic Perspectives on Performance, edited by Ewa Bal and Mateusz Chaberski, 171–188. London: Routledge, 2021.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780367809584-14   Google Scholar

DeLanda, Manuel. Assemblage Theory. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016.
DOI: https://doi.org/10.1515/9781474413640   Google Scholar

DeLanda, Manuel. Deleuze: History and Science. New York: Atropos Press, 2010.
  Google Scholar

DeLanda, Manuel. A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social Complexity. London: Continuum, 2006.
  Google Scholar

Domańska, Ewa. “Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami.” Kultura Współczesna, nr 3 (2008): 9–21.
  Google Scholar

Duncan, Carol. Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums. London: Routledge, 1995.
  Google Scholar

Durand, Jannic, et al., eds. Sainte Russie: L’art russe des origines à Pierre le Grand. Paris: Musée du Louvre, 2010.
  Google Scholar

Elsner, John, and Roger Cardinal, eds. The Cultures of Collecting. London: Reaktion Books, 1994.
  Google Scholar

Fischer-Lichte, Erika. The Transformative Power of Performance: A New Aesthetics. Translated by Saskya Iris Jain. London: Routledge, 2008.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203894989   Google Scholar

Freedberg, David. The Power of Images: Studies in the History and Theory of Response. Chicago: University of Chicago Press, 1989.
DOI: https://doi.org/10.7208/chicago/9780226259031.001.0001   Google Scholar

Gell, Alfred. Art and Agency: An Anthropological Theory. Oxford: Clarendon Press, 1998.
  Google Scholar

Gerstel, Sharon. “The Aesthetics of Orthodox Faith.” Art Bulletin 87, no. 2 (2004): 331–341.
DOI: https://doi.org/10.1080/00043079.2005.10786242   Google Scholar

Gibson, James J. The Ecological Approach to Visual Perception. Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1986.
  Google Scholar

Gibson, James J. “The Theory of Affordances.” In Perceiving, Acting, and Knowing: Toward an Ecological Psychology, edited by Robert Shaw and John Bransford, 67–82. Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1977.
  Google Scholar

Graham, Emma-Jayne. Reassembling Religion in Roman Italy. London: Routledge, 2020. https://doi.org/10.4324/9781315270562.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315270562   Google Scholar

Harvey, Susan Ashbrook, and Margaret Mullet, eds. Knowing Bodies, Passionate Souls: Sense Perception in Byzantium. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2017.
  Google Scholar

Hazard, Sonia. “The Material Turn in the Study of Religion.” Religion and Society. Advances in Research 4, no. 1 (2013): 58–78. https://doi.org/10.3167/arrs.2013.040104.
DOI: https://doi.org/10.3167/arrs.2013.040104   Google Scholar

Hooper-Greenhill, Eilean. “Studying Visitors.” In A Companion to Museum Studies, edited by Sharon MacDonald, 362–376. Oxford: Blackwell, 2006.
DOI: https://doi.org/10.1002/9780470996836.ch22   Google Scholar

James, Liz. “Senses and Sensibility in Byzantium.” Art History 27, no. 4 (2004): 526–527. https://doi.org/10.1111/j.0141-6790.2004.00436.x.
DOI: https://doi.org/10.1111/j.0141-6790.2004.00436.x   Google Scholar

Jervis, Ben. Assemblage Thought and Archaeology. London: Routledge, 2019. https://doi.org/10.4324/9781315158594.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315158594   Google Scholar

Jurkowlaniec, Grażyna. Epoka nowożytna wobec średniowiecza: Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008.
  Google Scholar

Karakatsanis, Athanasios A., ed. Treasures of Mount Athos. Thessaloniki: Museum of Byzantine Culture, 1997.
  Google Scholar

Klawiter, Andrzej. “Co ze mną zrobisz, kiedy mnie zobaczysz? Percepcja jako wyszukiwanie ofert (affordances) w otoczeniu.” AVANT. Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej 3, nr 2 (2012): 261–266.
  Google Scholar

Kopytoff, Igor. “The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process.” In The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, edited by Arjun Appadurai, 64–91. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511819582.004   Google Scholar

Kornobis, Maciej Wiktor, and Agata Rybus, eds. Ludzie w świecie przedmiotów: Przedmioty w świecie ludzi. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323520030   Google Scholar

Kowalewski, Jacek, et al., eds. Rzeczy i ludzie: Humanistyka wobec materialności. Olsztyn: Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2008.
  Google Scholar

Latour, Bruno. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford University Press, 2005.
  Google Scholar

Layton, Robert. The Anthropology of Art. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
  Google Scholar

Maniak, Katarzyna. “Rzeczy znaczą różne rzeczy: Tożsamość obiektów w muzeach etnograficznych.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 113–130.
  Google Scholar

Maniura, Robert. “Agency and Miraculous Images.” In The Agency of Things in Medieval and Early Modern Art, edited by Grażyna Jurkowlaniec, Ika Matyjaszkiewicz, and Zuzanna Sarnecka, 63–72. New York: Routledge, 2017. https://doi.org/10.4324/9781315166940 .
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315166940-5   Google Scholar

Morgan, David. Images at Work: The Material Culture of Enchantment. Oxford: Oxford University Press, 2018. https://doi.org/10.1093/oso/9780190272111.001.0001.
DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780190272111.001.0001   Google Scholar

Morphy, Howard. “The Anthropology of Art.” In Companion Encyclopedia of Anthropology, edited by Tim Ingold, 648–685. London: Routledge, 1994.
  Google Scholar

Niedźwiedź, Anna. The Image and the Figure: Our Lady of Częstochowa in Polish Culture and Popular Religion. Translated by Anna Niedźwiedź and Guy Torr. Kraków: Jagiellonian University Press, 2010.
  Google Scholar

Ostrow, Steven. Art and Spirituality in Counter-Reformation Rome: The Sistine and Pauline Chapels in S. Maria Maggiore. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
  Google Scholar

Pearce, Susan. On Collecting: An Investigation into Collecting in the European Tradition. London: Routledge, 1995.
  Google Scholar

Peers, Glenn. Animism, Materiality, and Museums: How Do Byzantine Things Feel? Leeds: Arc Humanities Press, 2020.
DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv22d4zb4   Google Scholar

Peers, Glenn. “Byzantine Things in the World.” In Byzantine Things in the World, edited by Glenn Peers, 21–84. Houston: The Menil Collection, 2013.
  Google Scholar

Peers, Glenn. Sacred Shock: Framing Visual Experience in Byzantium. University Park: Pennsylvania State University Press, 2004.
  Google Scholar

Peers, Glenn. “Sense Lives of Byzantine Things.” In Harvey and Mullet, Knowing Bodies, Passionate Souls, 11–30.
  Google Scholar

Peers, Glenn. “We Have Never Been Byzantine: On Analogy.” In Byzantium/Modernism: The Byzantine as Method in Modernity, edited by Roland Betancourt and Maria Taroutina, 349–360. Leiden: Brill, 2015. https://doi.org/10.1163/9789004300019_017.
DOI: https://doi.org/10.1163/9789004300019_017   Google Scholar

Pentcheva, Bissera V. “Moving Eyes: Surface and Shadow in the Byzantine Mixed-Media Relief Icon.” RES: Anthropology and Aesthetics 55/56 (2009): 222–234. https://doi.org/10.1086/RESvn1ms25608845.
DOI: https://doi.org/10.1086/RESvn1ms25608845   Google Scholar

Pentcheva, Bissera V. “The Performative Icon.” The Art Bulletin 88, no. 4 (2006): 631–655. https://doi.org/10.1080/00043079.2006.10786312.
DOI: https://doi.org/10.1080/00043079.2006.10786312   Google Scholar

Pentcheva, Bissera V. The Sensual Icon: Space, Ritual and the Senses in Byzantium.University Park: Pennsylvania State University Press, 2010.
  Google Scholar

Phillips, John. “Agencement/Assemblage.” Theory, Culture and Society 23, no. 2/3 (2006): 108–109. https://doi.org/10.1177/026327640602300219.
DOI: https://doi.org/10.1177/026327640602300219   Google Scholar

Plate, S. Brent. “The Museumification of Religion: Human Evolution and the Display of Ritual.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 41–47. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-004.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-004   Google Scholar

Popczyk, Maria, ed. Muzeum sztuki: Antologia. Kraków: Universitas, 2005.
  Google Scholar

Rybus, Agata. “Czy rzecz może być sprawcą? Perspektywa humanistyki i nauk społecznych.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 19–58.
  Google Scholar

Samuel, Raphael. Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary Culture. London: Verso Books, 1994.
  Google Scholar

Schechner, Richard. Performance Studies: An Introduction. London: Routledge, 2013.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203715345   Google Scholar

Schechner, Richard. Performance Theory. New York: Routledge, 1988.
  Google Scholar

Silverman, Raymond. “Ethiopian Orthodox Visual Culture in the Age of Mechanical Reproduction: A Research Note.” Material Religion The Journal of Objects, Art and Belief 5, no. 1 (2009): 88–103. https://doi.org/10.2752/175183409X418766.
DOI: https://doi.org/10.2752/175183409X418766   Google Scholar

Skokowska, Elżbieta. “Synu, weź ten obraz na pamiątkę.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 59–68.
  Google Scholar

Slagle, Amy. “Pixelating the Sacred: Digital and Mechanical Reproduction and the Orthodox Christian Icon in the United States.” Material Religion. The Journal of Objects, Art and Belief 15, no. 3 (2019): 293–321. https://doi.org/10.1080/17432200.2019.1603068.
DOI: https://doi.org/10.1080/17432200.2019.1603068   Google Scholar

Smith, Laurajane. Emotional Heritage: Visitor Engagement at Museums and Heritage Sites. New York: Routledge, 2021. https://doi.org/10.4324/9781315713274.
DOI: https://doi.org/10.4324/9781315713274   Google Scholar

Smith, Laurajane. Uses of Heritage. London: Routledge, 2006.
DOI: https://doi.org/10.4324/9780203602263   Google Scholar

Snarski, Krzysztof. “Etnograficzne kolekcje staroobrzędowe w zbiorach muzealnych: Problemy budowy kolekcji.” In Kornobis and Rybus, Ludzie w świecie przedmiotów, 131–152.
  Google Scholar

Sophocleous, Sophocles. Icônes de Chypre: Diocèse de Limassol 12e–16e siècle. Nicosie: Centre du Patrimoine Culturel, 2006.
  Google Scholar

Stoichita, Victor I. L’instauration du tableau: Métapeinture à l’aube des temps modernes. Genève: Libraire Droz, 1999.
  Google Scholar

Stoichita, Victor I. The Self-Aware Image: An Insight into Early Modern Meta-Painting. Translated by Anne-Marie Glasheen. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
  Google Scholar

Świecimski, Jerzy. “Eksponat muzealny w aspekcie zagadnień ontologicznych, estetycznych i etycznych.” Opuscula Musealia 13 (2004): 9–21.
  Google Scholar

Tokarska-Bakir, Joanna. Obraz osobliwy: Hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych—Wielkie opowieści. Kraków: Universitas, 2000.
  Google Scholar

Tsing, Anna Lowenhaupt. The Mushroom at the End of the World: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins. Princeton: Princeton University Press, 2015. https://doi.org/10.2307/j.ctvc77bcc.
DOI: https://doi.org/10.1515/9781400873548   Google Scholar

Vassilaki, Maria. “Bleeding Icons.” In Icon and Word: The Power of Images in Byzantium—Studies Presented to Robin Cormack, edited by Antony Eastmond and Liz James, 121–133. Aldershot: Ashgate, 2003.
  Google Scholar

Vergo, Peter. “The Reticent Object.” In The New Museology, ed. Peter Vergo, 41–59. London: Reaktion Books, 1991.
  Google Scholar

Vikan, Gary. “Bringing the Sacred into Art Museum.” In Buggeln, Paine, and Plate, Religion in Museums, 205–210. http://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-023.
DOI: https://doi.org/10.5040/9781474255554.ch-023   Google Scholar

Vizantiia, Balkany, Rus ͡ ’: Ikony kont͡sa XIII–pervoĭ poloviny XV veka. Moskva: Izdatel’stvo Gosudarstvennykh Muzeev Moskovskogo Kremli͡a, 1991.
  Google Scholar

Vocotopoulos, Panayotis L. “Composite Icons.” In Greek Icons: Proceedings of the Symposium in Memory of Manolis Chatzidakis, Recklinghausen, 1998, edited by Eva Haustein-Bartsch and Nano Chatzidakis, 5–10. Athen: Benaki Museum, 2000.
  Google Scholar

Vokotopoulos, Panagiōtēs L. “Synthetes eikones: Mia prōtē katagraphē.” In Sēma Menelaou Parlama, edited by Lena Tzekadē, 299–319. Ērakleio: e.k.i.m, 2002.
  Google Scholar

Warnke, Martin. “Italienische Bildtabernakel bis zum Frühbarock.” Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst 19 (1968): 61–102.
  Google Scholar

Westermann, Mariët. “Introduction: The Objects of Art History and Anthropology.” In Anthropologies of Art, edited by Mariët Westermann, vii–xxxi. Williamston, MA: Sterling and Francine Clark Art Institute, 2005.
  Google Scholar

Wirth, Karl-August. “Einsatzbild.” In Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. 4, herausgegeben von Ernst Gall und Ludwig Heydenreich, 1006–1020. Stuttgart: Alfred Druckenmüller Verlag, 1958.
  Google Scholar

Wojnowski, Konrad. “Performatywność.” In Bal and Kosiński, Performatyka: Terytoria, 171–179.
  Google Scholar

Zaprzalska, Dorota. “Ikona tzw. kompozytowa w klasztorze Wlatadon w Salonikach—zagadnienie formuły ikonograficzno-kompozycyjnej i funkcji ideowo-dewocyjnej.” Modus. Prace z historii sztuki 19 (2019): 5–21. https://doi.org/10.11588/diglit.51255.4.
  Google Scholar


Opublikowane
2022-12-17

Cited By / Share

Zaprzalska, D. (2022) „Asamblaż w asamblażu: O performatywności ikon kompozytowych w kontekście liturgicznym i muzealnym”, Pamiętnik Teatralny, 71(4), s. 27–50. doi: 10.36744/pt.1284.

Autorzy

Dorota Zaprzalska 
dorota.zaprzalska@doctoral.uj.edu.pl
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego Polska
https://orcid.org/0000-0002-0597-3755

Dorota Zaprzalska - doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach programu nauki o sztuce. Jej zainteresowania badawcze dotyczą sztuki bizantyńskiej, a zwłaszcza malarstwa ikonowego.



Statystyki

Abstract views: 363
PDF downloads: 305 PDF downloads: 121


Licencja

Prawa autorskie (c) 2022 Dorota Zaprzalska

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Autor/ka udziela niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowuje nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązuje się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu (umowa licencyjna do pobrania). Zgłaszając artykuł do publikacji, autor/ka wyraża zgodę na jego udostępnianie na licencji CC BY 4.0.

Od zeszytu 1/2018 do zeszytu 3/2022 artykuły publikowane były na licencji CC BY-NC-ND 4.0. W tym okresie autorzy/ki udzielali niewyłącznej i nieodpłatnej licencji (CC BY-ND 4.0) na wykorzystanie tekstu w "Pamiętniku Teatralnym", zachowywali nieograniczone prawa autorskie, ale zobowiązywali się do podawania miejsca pierwodruku przy ponownym wykorzystaniu artykułu.