Pamiętnik Teatralny

W laboratorium nowoczesności

Patryk Kencki — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Wstęp do bloku Laboratorium nowoczesności: Teatr XVIII wieku.

Kartkowanie teatru: Dotyk, papier i atrament w życiu dramatu od „Odprawy posłów greckich” do „Dziadów”

Michał Bajer — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Choć w badaniach nad dramatem dominuje perspektywa jego recepcji scenicznej, w kulturze wczesnej nowożytności ważną rolę odgrywały też inne formy społecznego funkcjonowania tekstu teatralnego. Przedmiotem artykułu są kontakty twórców i czytelników z zapisem dramatu między końcem XVI a połową XIX wieku. Ważną rolę w tych doświadczeniach odgrywały dotyk i wrażenia wizualne wywoływane przez materialne walory rękopisu lub druku. Porządek wywodu wytyczają kolejne praktyki dawnych producentów i odbiorców zapisu dramatu: czerpanie papieru i drukowanie, oprawianie tomów, ludyczne użycie prasy drukarskiej, porządkowanie księgozbiorów oraz własnoręczne adnotowanie gotowych przekazów. Artykuł kończy się opisem praktyk związanych z estetyzacją dramatu na piśmie podczas sytuacji społecznych o performatywnym, a niekiedy wręcz quasi-scenicznym charakterze.

„Balon na Sty Stanisław”: Komisja Edukacji Narodowej wobec widowisk i teatru szkolnego

Katarzyna Buczek — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Artykuł opisuje stosunek Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Polsce państwowej władzy sprawującej zwierzchność nad szkołami, do widowisk, w tym teatru szkolnego. Widowiska o charakterze naukowym, takie jak pokazy eksperymentów, otwarte dla publiczności wykłady wzbogacane doświadczeniami, a nawet publiczne egzaminy uczniów, były bardzo cenioną formą aktywności. Zachęcano do niej zarówno profesorów szkół wyższych, jak i średnich, co wpisywało się w ogólne zainteresowania epoki (zwłaszcza balony i machiny elektryczne wzbudzały zaciekawienie publiczności), a szkołom dawało możliwość budowania pozytywnego wizerunku. Jednak teatr szkolny, stanowiący przez dwa stulecia ważny aspekt działalności szkół jezuickich oraz pijarskich, był przez Komisję kwestionowany, co nie znaczy, że szkoły ściśle stosowały się do zakazów organizowania przedstawień. W artykule poddano analizie teksty źródłowe takie jak: akty normatywne (ustawy, instrukcje), raporty szkolne, prasę, korespondencję oraz rozprawy.

„Dla państwa teatr najistotniejszą jest zabawą”: Repertuar teatrów łazienkowskich za panowania Stanisława Augusta

Patryk Kencki — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Autor analizuje repertuar scen łazienkowskich (Teatr Mały, Teatr w Pomarańczarni, Teatr na Wyspie) w czasach stanisławowskich, korzystając ze źródeł archiwalnych. Zagadnienie to było już przedmiotem badań historycznoteatralnych, jednak dotychczasowe ustalenia wymagały weryfikacji, a archiwalia ponownej interpretacji. Wśród trzydziestu sześciu tytułów, co do których można mieć przekonanie, że były grane na scenach łazienkowskich, przeważały inscenizacje tak zwanych baletów z akcją. Obok nich często sięgano po francuskie opery komiczne oraz komedie, najczęściej osiemnastowieczne. Wybory repertuarowe stanowiły kompromis pomiędzy królewskimi ambicjami a chęcią przyciągnięcia widzów i zapewnienia im kulturalnej rozrywki, a także potrzebą wykorzystania spektakli do celów politycznych i wizerunkowych.

Więzienia na niby: „Carceri” Piranesiego w interpretacji Jana Bogumiła Plerscha

Aleksandra Bernatowicz — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Artykuł stanowi pierwszą w literaturze przedmiotu próbę omówienia i interpretacji formalnej rysunków Jana Bogumiła Plerscha, przedstawiających wnętrza więzienne wzorowane na rycinach z cyklu Carceri d’Invenzione Giambattisty Piranesiego. Tekst oparty jest na przekazach źródłowych i dotychczasowej, skromnej, literaturze. Metoda komparatystyczna, skupiona na formalnych cechach prezentowanych szkiców, pozwoliła wyodrębnić walory prac Plerscha oryginalne wobec akwafort Piranesiego.

Rewolucja francuska a wolność widowisk: Od pełnej liberalizacji do ścisłej kontroli (1789-1793)

Tomasz Wysłobocki — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Ani upadek Bastylii, ani nawet zapisy uchwalonej kilka tygodni później Deklaracji praw człowieka i obywatela nie przyniosły pełnej liberalizacji instytucji teatralnych we Francji. Sceny królewskie strzegły swoich przywilejów i monopoli, które teatrom prywatnym uniemożliwiały swobodę działania i rozwój, a równocześnie same niechętnie angażowały się w dzieło moralnej regeneracji narodu. Pod wpływem nacisków opinii publicznej Zgromadzenie Narodowe w styczniu 1791 uchwaliło dekret o wolności widowisk, na mocy którego każdy obywatel mógł założyć teatr i wystawiać, co zechce, w tym sztuki nieżyjących klasyków, ulubieńców publiczności. Od tej pory to widzowie, a nie cenzorzy kontrolowani przez władcę czy uprzywilejowane trupy aktorskie, mieli decydować o repertuarze. Jednak w coraz bardziej radykalizujących się okolicznościach politycznych, w obliczu nadciągającej wojny i zamieszek ogarniających kolejne departamenty rewolucyjna racja stanu wymagała przywrócenia kontroli nad instytucjami teatralnymi, które przerodziły się w arenę walki zwolenników i przeciwników rewolucyjnych przemian. Istnienie młodej Republiki zależało od stopnia identyfikacji obywateli z jej wartościami, których jednym z najważniejszych nośników stała się scena. Artykuł pozwala prześledzić wybrane elementy tego procesu, wpisując go zarazem w kontekst historyczny, społeczny i polityczny.

W pułapce inwersji: „Kain” George’a Gordona Byrona jako misterium

Alina Borkowska-Rychlewska — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

W artykule podjęto refleksję nad problematyką misteryjności w dramacie romantycznym na przykładzie Kaina George’a Gordona Byrona. Choć sam autor określił dramat jako „misterium”, konstrukcja dramatyczna dzieła oraz jego warstwa symboliczna nie wykazują bliższych związków z antycznymi lub średniowiecznymi sztukami o charakterze misteryjnym. Poeta zaprezentował w Kainie przede wszystkim epistemologiczny sens pojęcia misterium, rozumianego jako wtajemniczenie bohatera w nadprzyrodzony porządek istnienia. Autorka, skupiając się na antropologicznej i teleologicznej analizie znaczeń dramatu, dowodzi, że: 1) przedstawiona w Kainie opowieść o losach pierwszego bratobójcy w historii ludzkości jest przewrotnym nawiązaniem do pojęcia misterium według jego biblijnej, a zwłaszcza nowotestamentalnej wykładni; 2) misterium Kaina, na poziomie fikcji dramatycznej uwikłane w rozmaite relacje dialektyczne (sacrum i profanum, prawda i iluzja, dobro i zło, myśl i działanie, samotność i wspólnota), zostało ukazane jako „wtajemniczenie w śmierć” i stanowi odwrotność misterium ujmowanego w kontekście soteriologicznym; 3) dzieło jest intertekstualną grą (prowadzoną między innymi z Biblią, Rajem utraconym Johna Miltona i Makbetem Williama Shakespeare’a); 4) Kain jako „misterium” okazuje się doskonałym narzędziem ujawnienia sensów romantycznej dialektyki bytu oraz przekraczania granic conditio humana.

The Mystery of Helena Modjeska’s First and Last Kraków Photographs: The Walery Rzewuski’s and Józef Sebald’s Glass Negatives in the Jagiellonian Library Collection

Agnieszka Wanicka — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Artykuł dotyczy unikalnej kolekcji szklanych negatywów przechowywanych w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Zawiera ona prace cenionych polskich fotografów: Walerego Rzewuskiego z lat 1865–1869 oraz Józefa Sebalda z 1903, połączone postacią aktorki Heleny Modrzejewskiej uwiecznionej w jej pierwszych i ostatnich sesjach fotograficznych w rodzinnym mieście. W 2024 negatywy zostały po raz pierwszy zdigitalizowane w Muzeum Fotografii w Krakowie, co pozwoliło na uzyskanie cyfrowych kopii identycznych z oryginałami. Rekonstruując historię relacji między aktorką a fotografem na podstawie materiałów źródłowych, autorka bada fenomen pierwszych fotografii Modrzejewskiej w rolach teatralnych i próbuje odkryć tajemnicę talentu Walerego Rzewuskiego jako jednego z pionierów fotografii teatralnej. Inspiracją dla analizy jest książka Geoffreya Batchena Negative/Positive: A History of Photography (2021), która pozwala wskazać, jak uwzględnienie negatywów może zmienić perspektywę postrzegania fotografii, także fotografii teatralnej.

Chodzenie jako praktyka feministyczna: Pierwsze kroki

Agnieszka Sosnowska — Tue, 16 Sep 2025 00:00:00 +0200

Tekst stanowi próbę krytycznego przemyślenia chodzenia jako potencjalnej praktyki feministycznej. Punktem wyjścia jest performans Armor afgańskiej artystki Kubry Khamedi, ukazany jako symboliczna i polityczna interwencja w przestrzeń publiczną. Główna teza zakłada, że „chodzenie jako praktyka feministyczna” to postulat. Dotychczasowy kanon artystyczny jest bowiem zdominowany przez mężczyzn. Autorka przywołuje działania artystek takich jak Marina Abramović, Adrian Piper, Teresa Murak czy Trisha Brown, zestawiając je z męskimi figurami flâneura i włóczęgi. Artykuł jest osadzony w szerszym kontekście badań kulturowych nad sztuką i przestrzenią publiczną, czerpie między innymi z tekstów Judith Butler czy z refleksji o sztuce chodzenia Rebekki Solnit. Chodzenie zostaje ukazane jako praktyka oporu i emancypacji, która może redefiniować przestrzeń publiczną i zakwestionować obowiązujące normy genderowe.