Pamiętnik Teatralny

To, co ukryte: O książce Beaty Guczalskiej „Konrad Swinarski: Biografia ukryta”

Stanisław Godlewski — 2025-06-16

Tekst dotyczy biografii Konrada Swinarskiego autorstwa Beaty Guczalskiej. Autor opisuje, jak konstruowana jest narracja biograficzna i konfrontuje ją z mitem Swinarskiego wytworzonym przez środowisko teatralne, recenzentów i historyków teatru. Pokazuje, że próba ogarnięcia całej biografii i twórczości reżysera momentami prowadzi do powierzchowności interpretacji, a cały wywód zbudowany został w taki sposób, by bohatera „obronić”, co skutkuje arbitralnością ocen niektórych wydarzeń z jego życiorysu. Podążając tropem Guczalskiej próbuje zinterpretować wybrane aspekty przedstawień Swinarskiego za pomocą narzędzi psychoanalizy i teorii queer, wskazując tym samym, że dzieło reżysera może być dalej inspirujące, wywrotowe i krytyczne.

Dialog z pierwowzorem literackim: Programy teatralne Andrzeja Mleczki

Marta Cebera — 2025-06-16

Celem artykułu jest analiza wybranych ilustracji Andrzeja Mleczki publikowanych w programach teatralnych Teatru im. Jana Kochanowskiego w Opolu (1975–1979) oraz Teatru im. Stefana Jaracza w Łodzi (1979–1988). W odniesieniu do teorii intertekstualności oraz ustaleń Julii Kristevy, Michała Głowińskiego i Ryszarda Nycza autorka podejmuje próbę interpretacji rysunków satyryka jako dialogów z pierwowzorami literackimi – przy użyciu takich środków jak parodia, karykatura i groteska. Opis praktyk intertekstualnych Mleczki został poprzedzony omówieniem różnic i podobieństw między programami opolskimi i łódzkimi. Prace zostały pogrupowane między innymi według kryteriów intertekstualnych zaproponowanych przez Nycza: atrybucji, presupozycji oraz anomalii.

Stand-up, czyli dialog osobliwy

Piotr Zdziarstek — 2025-06-16

Autor analizuje stand-up jako formę dialogu między komikiem a publicznością, opartą na paradoksalnej relacji – od zdobywania sympatii po prowokowanie i dystansowanie się. Odwołując się do koncepcji Jana Mukařovskiego, Michaiła Bachtina i Eriki Fischer-Lichte, wskazuje na napięcie między spontanicznością a retorycznym przygotowaniem występu. Komik dialoguje nie tylko z publicznością, ale też ze światem i sobą, stając się polifonicznym medium, w którym spotykają się różne głosy, przekonania i konteksty.

Między sceną społeczną a sceną teatralną: Parabazy w „Rewolucji, której nie było” Teatru 21

Anna Piniewska — 2025-06-16

Celem artykułu jest poetologiczna funkcjonalizacja pojęć sceny teatralnej i sceny społecznej oraz analiza relacji, które pomiędzy nimi zachodzą na przykładzie Rewolucji, której nie było w reżyserii Justyny Sobczyk. Wybór materiału umotywowano specyfiką twórczości Teatru 21, korzystającego z różnorodnych teatralnych konwencji i gatunków, a zarazem komentującego sytuację osób z niepełnosprawnościami w Polsce (w tym przypadku związaną z protestem z 2018). Aktorzy i aktorki przechwytują, a następnie dekonstruują dyskursy na temat niepełnosprawności oraz jej kulturowe stereotypy. Ramą do interpretacji twórczości osób z niepełnosprawnościami są krytyczne studia nad niepełnosprawnością, a narzędziem umożliwiającym tak zaprojektowaną analizę – parabaza. Autorka wyróżnia dwa typy parabazy: stematyzowaną oraz implikowaną (parabazę w parabazie), które w różnorodny sposób rozgrywają napięcia pomiędzy teatralnością a kontekstem społeczno-politycznym.

„Niżej viceministra takich spraw się nie rusza”: Koreańska bajka w Państwowym Teatrze Lalek w Gdańsku

Joanna Stacewicz-Podlipska — 2025-06-16

Artykuł przybliża okoliczności wystawienia na polskiej scenie lalkowej sztuki Arirang. Udramatyzowana baśń koreańska powstała na kanwie opowiadań osiadłego w Polsce Koreańczyka – doktora Tonchu Ru, którego losy stanowią osobny i ważny wątek historii. Premiera odbyła się 31 października 1953, z czteromiesięcznym opóźnieniem wobec zaplanowanej daty. Jego powodem były działania wojenne na Półwyspie Koreańskim, które zmusiły realizatorów do szczególnej dyplomacji i kontaktów na szczeblu ministerialnym. Inscenizacja, powstająca pod naporem odgórnie sterowanego przekazu o wojnie, była częścią rezonansu, jaki konflikt zbrojny w „bratnim” kraju wzbudził wśród polskich artystów „zaangażowanych”. W obliczu tego konfliktu diagnozowane od dekad „polsko-koreańskie paralele” zyskały nowy kontekst, a razem z nim socrealistyczny kostium.

Ramy poznawcze

Tomasz Kubikowski — 2025-06-16

Wstęp do bloku tematycznego Ramy poznawcze.

The Disorder of Love and the Love of Disorder: Cognitive Interplay in Shakespeare’s "Twelfth Night" at the Middle Temple, 1602

Richard Kemp — 2025-06-16

Wieczór Trzech Króli ukazuje osobiste relacje miłosne oraz hulanki biesiadników jako zjawiska wprowadzające nieład. Współczesne inscenizacje zazwyczaj prezentują tekst Shakespeare’a jako komedię romantyczną, w której tymczasowe zakłócenie harmonii osobistej i społecznej zostaje ostatecznie przezwyciężone dzięki perspektywie połączenia trzech par węzłami małżeńskimi. Bogatszą i bardziej złożoną interpretację Wieczoru Trzech Króli umożliwia analiza pierwszego odnotowanego wystawienia w kolegium prawniczym Middle Temple w 1602. Autor przygląda mu się sięgając po wypracowaną na gruncie neuronauki kognitywnej hipotezę poznania ucieleśnionego, według której procesy poznawcze opierają się na wzajemnym oddziaływaniu ciała ludzkiego i jego środowiska fizycznego oraz społecznego, a pojęcia powstają w wyniku impulsów z układu nerwowego narządów zmysłów i ruchu. W tym ujęciu znaczenie Wieczoru Trzech Króli tworzą podczas przedstawienia nie tylko wypowiadane ze sceny kwestie, lecz także biologia, doświadczenia i wartości aktorów i widzów. Wyobrażenie sobie tej inscenizacji w fizycznej przestrzeni i kontekście społecznym Middle Temple pozwala zobaczyć, w jaki sposób trupa Shakespeare’a poruszała złożone kwestie moralne przed publicznością prawników, których decyzje kształtowały porządek społeczny Anglii początku XVII wieku.

Temperament and the Roots of Interpretation

Vladimir Mirodan — 2025-06-16

Przedmiotem artykułu jest przeprowadzona z perspektywy najnowszych ustaleń psychologii analiza złożonego wpływu osobowości aktorów i reżyserek na ich interpretacje materiału dramatycznego. Ogniskuje się ona wokół następujących pytań: Jak to jest, że w laboratorium sali prób pewne decyzje interpretacyjne „pasują”, a inne nie? Jakie siły kształtują te przedrefleksyjne procesy? Gdy zapadają decyzje interpretacyjne mające wpływ na dane wykonanie, a nawet całą produkcję, w jaki sposób równoważą się świadoma refleksja, nabyte poprzez enkulturację nawyki i nieświadome procesy? Czy te ostatnie zakorzenione są w naszych osobowościach? Podejmując próbę odpowiedzi, autor przedstawia znaczący wpływ czynników genetycznych i epigenetycznych („temperamentów”), a także dziedziczonych „postaw plemiennych” na kształtowanie się osobowości. Na koniec stawia pytanie o potrzebę przemyślenia treningu aktorskiego w kontekście postępów w psychologii różnic indywidualnych i podpowiada, jakiego rodzaju odnowa naszych praktyk szkoleniowych pozwoliłaby im odzwierciedlać ustalenia nowej psychologii.

Acting Near and Far

Darren Tunstall — 2025-06-16

Kwestią kluczową dla powodzenia sceny dramatycznej jest ukierunkowanie uwagi aktora, ponieważ ono wpływa na punkt skupienia uwagi widzów. Autor artykułu rozpatruje zagadnienie uwagi, sięgając po teorię poziomów interpretacji (Construal Level Theory) Yacova i Libermana, w myśl której zdarzenia, również mentalne, takie jak sny i wspomnienia, są przez umysł interpretowane jako bliskie lub dalekie. Omawia znaczenie interpretacji w trybie bliskim/dalekim, przytaczając przykład swojej próby pewnej sceny ze współczesnego brytyjskiego dramatu. Dowodzi przy tym, że tryb bliski/daleki odnosi się nie tylko do zachowań niewerbalnych, lecz także do samej mowy. Jedną z podstawowych funkcji mowy jest przemieszczenie desygnatu w trybie dalekim, ułatwione przez przetwarzanie predykcyjne działania. Funkcja ta powiązana jest z teorią predykcji żalu Fritha i Metzingera. Tryb daleki jest zatem kwestią zstępującego przetwarzania semantycznego, podczas gdy wstępujące przetwarzanie sensoryczne wiąże się trybem bliskim. Przesunięcie uwagi między trybami bliskim i dalekim można zaobserwować na przykład w inscenizacjach dramatów Czechowa przygotowanych przez Stanisławskiego. Autor postuluje uznanie umiejętności skutecznego przełączania się między trybami bliskim i dalekim, zarówno w ruchu, jak i mowie, za wiarygodny wskaźnik inteligencji aktorskiej.

Enactivism and Performance Theory: Towards Interdisciplinarity Without Misunderstandings

Yanna Popova — 2025-06-16

Oglądanie widowiska o charakterze performatywnym jest szczególnym doświadczeniem partycypacyjnym, na które składają się ucieleśnienie i interaktywność. Jego znaczenie nie jest ani odbierane wprost, ani biernie obserwowane, lecz raczej odgrywane lub rekonstruowane w interaktywnym procesie zachodzącym między wykonawcą a widzem. Z takim obrazem widowiska performatywnego (przedstawienia teatralnego i innych form performatywnych) zgodziłoby się wielu badaczy. Co ważne, taki opis jest oparty na nowym, kompleksowym podejściu do ludzkiego poznania, określanym jako enakcja lub enaktywizm. Istnieją wyraźne podobieństwa między teorią performansu, wykorzystywaną w różnych dyscyplinach humanistyki (w tym w teatrologii), a najnowszymi osiągnięciami kognitywistyki. Te dwa obszary refleksji teoretycznej dzielą jednak równie istotne różnice, wynikające z ich genealogii. W swoich początkach performatyka opierała się na antropologii i pragmatyce filozoficznej. Enaktywizm zaś narodził się z efektywnego połączenia biologii, teorii systemów dynamicznych i fenomenologii. Celem artykułu jest przyjrzenie się temu, co wspólne i odmienne w obu domenach refleksji i wyjaśnienie pewnych nieporozumień, by w ten sposób otworzyć drogę do potencjalnych powiązań w przyszłości.