Pamiętnik Teatralny

Paradoks o konwencji: «Refleksje krytyczne» Jean-Baptiste’a Dubosa

Piotr Olkusz — 2020-05-12

W 1719 roku Jean-Baptiste Dubos opublikował olbrzymią rozprawę o sztuce Réflexions critiques sur la poésie et sur la peinture, w której zaproponował nowy rodzaj refleksji o tym, co artystyczne. Choć czerpał z teorii starożytników, to na szeroką skalę wprowadził do swojego dzieła nowoczesną, zwiastującą sensualizm perspektywę osobistego odbioru i indywidualnego zachwytu. Polskim teatrologom Dubos znany jest niemal wyłącznie dzięki artykułowi Zbigniewa Raszewskiego Partytura teatralna, przez co sprowadza się jego idee głównie do rozważań o możliwości stworzenia zapisu gry scenicznej. Tymczasem osiemnastowieczny teoretyk fascynował się istnieniem takiej partytury o tyle, o ile widział w niej narzędzie do wskazania aktorowi kierunku poszukiwań, której celem nie była utopijna wierność autorskiemu zamierzeniu, ale szansa na analizę wolności własnej i poszukiwania prawdy sztuki. Artykuł omawia główne strategie narracyjne zastosowane przez Jean-Baptiste’a Dubosa w traktacie, prezentuje główny obszar teatralnych zainteresowań autora i jego wyobrażenie o zastosowaniu maski w teatrze antycznym i w komedii dell’arte. Szkicuje związki koncepcji księdza Dubosa z osiemnastowieczną teorią i praktyką paryskiego teatru.

Oświeceni się śmieją: O «Próbie» Marivaux

Joanna Majewska — 2020-05-12

Artykuł dotyczy późnej sztuki Pierre’a de Marivaux, zatytułowanej Próba (premiera w 1740 w Comédie-Italienne). Utwór został wpisany w kontekst życia i dzieła autora, zwłaszcza jego konfliktu z Voltairem i związków z aktorami Riccoboniego. Próba została ujęta jako przykład typowej dla Marivaux komedii, w której lekka i błaha z pozoru fabuła kryje daleki od oświeceniowego optymizmu „mroczny obraz duszy ludzkiej”, fausse gaieté – by posłużyć się określeniem Lecha Sokoła. Autorka poddaje analizie motywacje postaci, skupiając się nad tym, jaką rolę w tytułowej próbie pełni gra ich przynależnością społeczną. Podstawą lektury dramatu – przykładów marivaudage’u, rozwiązań dramaturgicznych, konstrukcji postaci oraz finału – jest polskie niepublikowane tłumaczenie Jerzego Radziwiłowicza zestawione z francuskim oryginałem. W artykule omówiona została także teatralna recepcja Próby w Polsce: realizacje w teatrze (Teatr Polski w Poznaniu, 1985), w telewizji (Teatr Telewizji, 1985) i w radiu (Teatr Polskiego Radia, 2013). Przedmiotem refleksji są również różnice między polskimi (niepublikowanymi) przekładami tekstu: Stanisława Hebanowskiego, Ewy Bułhak i Jerzego Radziwiłowicza.

Abiekt uwięziony w języku: Współczesne inscenizacje mitu Fedry w teatrze polskim – Kleczewska, Zadara, Wiśniewski

Małgorzata Budzowska — 2020-05-12

Artykuł przedstawia analizę porównawczą trzech współczesnych inscenizacji mitu Fedry wyreżyserowanych przez Maję Kleczewską (Teatr Narodowy w Warszawie, 2006), Michała Zadarę (Narodowy Stary Teatr w Krakowie, 2006) i Grzegorza Wiśniewskiego (Teatr Wybrzeże w Gdańsku, 2019). Ramę teoretyczną rozważań stanowi koncepcja abiektalności postaci Fedry i jej reprezentacji w języku dramatu. Przedmiotem analizy są reżyserskie interwencje w teksty literackie podejmujące mit Fedry: strategie ich multiplikacji, modyfikacji i anihilacji. W intertekstualnym przedstawieniu Kleczewskiej, zestawiającej różne powiązane z tematem dramaty, tekst i język stają się mniej istotne niż ciała aktorów. W ironicznym teatrze Zadary formacja dyskursywna klasycystycznego tekstu Racine’a zostaje poddana dekonstrukcyjnej analizie, ale staje się zarazem głównym tematem przedstawienia. Wiśniewski powraca do języka Racine’a, ale próbuje go przekroczyć, kontrapunktując go wyciszoną i oszczędną grą aktorską wzmacnianą kilkoma mocnymi frazami muzycznymi. Trzy analizowane przedstawienia wpisują się w koncepcję teatru jako laboratorium kryzysu, w tym przypadku – kryzysu abiektalności.

Arlekin zza kordonu: Z recepcji Nikołaja Jewreinowa w Polsce (1921–1932)

Mateusz Masłowski — 2020-05-12

Polska kultura teatralna lat dwudziestych XX wieku stała się prawdziwym oknem na Europę dla Nikołaja Jewreinowa, rosyjskiego dramatopisarza, reżysera, teatralnego myśliciela, autora teorii „teatralizacji życia”. Artykuł prezentuje wybrane konteksty polskiej recepcji jego sztuki-manifestu – To, co najważniejsze, od pierwszych inscenizacji w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie i Teatrze Polskim w Warszawie, poprzez dyskusję nad teoretycznym przesłaniem utworu, aż do prób przyswojenia całości dorobku artystycznego rosyjskiego twórcy. Omawia wpływ twórczości Stanisława Przybyszewskiego na teorię i praktykę gatunku monodramatu Jewreinowa. Porównuje rozumienie naturalizmu oraz poglądy na sztukę aktorską i teatr polskiej aktorki, Stanisławy Wysockiej i Nikołaja Jewreinowa, jej przyjaciela. Przedstawia bilans gościnnych występów rosyjskiego reżysera w Warszawie w 1925: uregulowania prawne, dotyczące jego utworów i nowe kontakty z przedstawicielami świata sztuki, ale też negatywne recenzje. W aneksie ogłoszono wybór korespondencji ludzi polskiego teatru: Zofii Nałkowskiej, Juliana Tuwima, Emila Zegadłowicza, Stanisławy Wysockiej i Eugeniusza Świerczewskiego z Jewreinowem z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.

Don Kichot i antropozofia: O tym, jak aktor Michaił Czechow pragnął zagrać rolę Rycerza Smętnego Oblicza i dlaczego roli tej nie zagrał

Katarzyna Osińska — 2020-05-12

Michaił Czechow pozostawił kilka świadectw pracy nad rolą Don Kichota, najbardziej znane są Rozmyślania o Don Kichocie (1926) i Dziennik o Kichocie (1928). Do premiery spektaklu w teatrze MChAT Drugi nigdy nie doszło, a Czechow roli tej nie zagrał ani w Rosji, ani na emigracji. W artykule podjęto próbę rozszyfrowania uwag aktora o postaci rycerza w kontekście antropozofii, która w tym okresie była dla niego inspiracją zarówno w pracy nad rolą, jak i własnym rozwoju duchowym. Sięgnięcie do dokumentów, w tym do stenogramów dyskusji wokół planowanej inscenizacji oraz do korespondencji aktora z jedną z autorek pierwszej adaptacji powieści - Nadieżdą Pawłowicz, pozwoliło wnikąć w paradoksalne na pierwszy rzut oka postrzeganie postaci rycerza przez aktora. Czechow widział w nim postać "lucyferyczną" i krytycznie oceniał jego idealizm. Zestawienie poglądów aktora z opiniami działaczy bolszewickich tłumaczy, dlaczego przychylał się do narzucanej przez cenzurę interpretacji powieści Cervantesa, a jednocześnie odsłania prawdziwe motywy jego własnej interpretacji. Przyczyną niepowodzenia w zmaganiu się z rolą Kichota była nieprzystawalność wizji aktora do powieści Cervantesa, co uniemożliwiło stworzenie zadowalającej adaptacji dzieła. Zarazem pracę nad rolą Kichota można potraktować jako etap w rozwoju Czechowa, zainspirowanego naukami Rudolfa Steinera.

«Nowy Donkiszot» albo Pornografia nowoczesności: O zapomnianym dramacie Jerzego Żuławskiego

Michał Dudek — 2020-05-12

Artykuł jest próbą interpretacji Nowego Donkiszota Jerzego Żuławskiego, nieukończonego dramatu, który nigdy nie był przedmiotem badań. Na płaszczyźnie formalnej utwór stanowi najodważniejszy być może eksperyment Żuławskiego jako dramatopisarza, lokujący się w sąsiedztwie projektów teatralnych Stanisława Wyspiańskiego i Tadeusza Micińskiego. Ale Nowy Donkiszot to przede wszystkim arcyciekawy sąd epoki nad nowoczesnością, który przez reinterpretację obecnej w literaturze polskiej figury błędnego rycerza, a także w dialogu z Weselem Wyspiańskiego, diagnozuje impotencję współczesnej Żuławskiemu inteligencji w obliczu rewolucji 1905 i obnaża usypiający charakter rodzącego się przemysłu kulturalnego. Nowoczesny Don Kichot przechodzi w dramacie ewolucję od idealisty, utopijnego fantasty i rewolucyjnego bojownika, poprzez poszukiwacza szczęścia w iluzji i rolę „hamletycznego” hedonisty, aż po krytycznego pornografa nowoczesności. Kod pornograficzny, podniesiony do rangi zasady konstrukcyjnej dramatu, stanowi literacką strategię pozwalającą dramatopisarzowi krytycznie prześwietlić rzeczywistość, której metonimią uczynił rzymski lokal rozrywkowy.

Janina Ludawska in memoriam (1921–2019)

Willmar Sauter — 2020-05-12

Autor wspomina Janinę Ludawską, polską badaczkę teatru o żydowskich korzeniach, która zmarła w 2019 w Sztokholmie. Znaczną część życia Ludawska spędziła w Szwecji. Tam znalazła schronienie podczas wojny, tam też studiowała chemię. Po wojnie w Warszawie zainteresowała się teatrem. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych studiowała w Moskwie, w GITIS, Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Po powrocie do Polski zajmowała się teatrem zawodowo. Gdy w 1968 antysemicka nagonka zmusiła ją do ponownego wyjazdu, zamieszkała z synem w Sztokholmie. Od 1970 pracowała w bibliotece i kontynuowała pracę naukową na Wydziale Teatrologii Uniwersytetu Sztokholmskiego. Zainteresowana szczególnie polską tradycją romantyczną, opublikowała antologię Poetisk politisk teater: om det polska romantiska dramat och dess sceniska traditioner. Obroniła także doktorat poświęcony trzem szwedzkim realizacjom Ślubu Grombrowicza. Dla Ludawskiej teatr, ze swoją historią, estetyką i funkcją społeczną, był instytucją współtworzącą fundamenty demokracji.

O szczodrości: Wspomnienie o Ewie Guderian-Czaplińskiej (1962–2020)

Dobrochna Ratajczakowa — 2020-05-12

Autorka wspomina Ewę Guderian-Czaplińską (1962-2020), badaczkę teatru, która przez całą karierę akademicką związana była z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Działalność naukowa Guderian-Czaplińskiej została opisana w kolistych układach powracających w jej twórczości pięciu kręgów tematycznych: syntetycznie i problemowo ujętej historii polskiego dramatu (w szczególności komedii), twórczości teatralnej i krytycznej polskiej emigracji po 1939, dziejów awangardy międzywojennej, historii kultury teatralnej Poznania oraz interpretacji dramatu polskiego. Obraz działalności recenzenckiej Guderian-Czaplińskiej, chętnie i z pasją podejmującej dialog z aktualną sztuką teatru, dopełnia wspomnienie jej pracy w jury konkursów oraz warsztatów teatralnych dla studentów. Autorka ukazuje też charyzmatyczną osobowość badawczą Guderian-Czaplińskiej i analizuje jej podejście do tekstów i przedstawień, podkreślając ostrość widzenia połączoną z dialogicznością oraz wielopoziomowość i wieloplanowość lektury.

Kontynuacje i migawki: Wspomnienia o Lechu Raczaku (1946-2020)

Jana Pilátová — 2020-05-12

Lecha Raczaka (1946–2020) wspomina profesorka Wydziału Teatralnego praskiej Akademii Sztuk Scenicznych, Jana Pilátová i studenci. Znany reżyser teatralny, teatrolog, dramatopisarz, wykładowca akademicki był dla nich przede wszystkim nauczycielem i przyjacielem. Wizytę w Pradze Teatru Ósmego Dnia, pod jego kierownictwem, Pilátová zapamiętała nie tylko jako ważne wydarzenie artystyczne, ale też lekcję organizacji i ekonomii. Przez kilkadziesiąt lat współpracy sama czerpała inspirację ze spotkań z Raczakiem, obserwowała też, jak kontakty z nim otwierają innych na nowe możliwości twórcze i życiowe. Dzisiaj autorzy wspomnień działają w obszarach jego zainteresowań, kontynuują jego pracę. Pavel Štourač założył grupę teatralną – Teatr Continuo. Biljana Golubovič badała bałkańskie rytuały i prowadzi działalność arteterapeutyczną w sytuacjach kryzysowych. Martin Frys przezwyciężył ograniczenia własnego ciała i realizuje program autorskiego stosunku do siebie i teatru jako terapeuta. Wszystkie teksty pokazują Lecha Raczaka jako kreatywnego artystę i fachowego pedagoga, ale przede wszystkim wrażliwego człowieka.