Pamiętnik Teatralny

Przestrzeń emblematyczna

Tomasz Kubikowski — 2020-12-31

W artykule autor śledzi związki sztuki teatru ze sztuką emblematu. Wychodząc od dzieł Albrechta Schönego i posiłkując się współczesną teorią emblematu, stawia tezę, że obydwie sztuki wykorzystują zjawisko performansu, z którym wiążą się nierozerwalnie. Strukturę emblematyczną można odnaleźć zarówno w trwałych zaczątkach teatralnego performansu (dramat lub scenariusz), jak i w jego pozostałościach (dokumenty dzieła). Emblemat stanowi więc ostateczne medium oddziaływania teatru na najdalszy społeczny dystans, kiedy zanikł wszelki żywy kontakt odbiorców ze zjawiskiem. Teatr szczególnie nastawiony na społeczną misję, najchętniej sięga do środków sztuki emblematu. Tytułowa „przestrzeń emblematyczna” – to abstrakcyjna kategorialna przestrzeń, którą ustanawia i w której zachodzi performans życiowy, społeczny czy sceniczny. Otwiera się ona w powszechnej świadomości jako jego „scena”. W teatrze takie przestrzenie powołuje się programowo; w życiu powszednim tworzą się one samorzutnie, jako emanacje zbiorowych oczekiwań lub nadziei, albo poprzez działania jednostek.

Performing in Crisis Mode: the Munich National Theater, the Great Exhibition and the Cholera Epidemic in 1854

Meike Wagner — 2020-12-31

W 1854 roku w Monachium zorganizowano Pierwszą Ogólnoniemiecką Wystawę Przemysłową, która miała prezentować niemieckie towary przemysłowe przed międzynarodową publicznością. W tym samym czasie Franz Dingelstedt, dyrektor monachijskiego Teatru Narodowego, zorganizował festiwal prezentujący najlepszych niemieckich aktorów. Zaraz po jego otwarciu w mieście wybuchła epidemia cholery, która uśmierciła 3000 osób. Autorka rysuje rolę teatru w tym kryzysie, podkreślając, że Dingelstedt otrzymał od króla rozkaz, by za wszelką cenę utrzymać teatr otwarty dla publiczności. Wydaje się to osobliwe, zważywszy, że w obecnym kryzysie pandemicznym teatry zostały zidentyfikowane jako strefy ryzyka zakażenia i w konsekwencji zamknięte. Dlaczego w tamtym czasie teatr był więc uważany za miejsce bezpieczne, a nawet pomagające w zwalczaniu choroby? (Przeł. E. Olechnowicz)

Individual and Community Crises in a Pandemic: The Social Theater of Ambulatory Care

Katarzyna Kułakowska — 2020-12-31

Artykuł dotyczy działalności polskich teatrów społecznych w czasie pandemii Covid-19. Ramą interpretacyjną jest koncepcja teatru-ambulatorium Lidii Zamkow, która pozwala umiejscowić aktywność teatrów społecznych w kontekście działań taktycznych Michela de Certeau oraz niskich/słabych teorii Jacka Halberstama. Ambulatorium teatru społecznego rozpoznaje potrzeby jednostek i społeczności w pandemicznym kryzysie i reaguje na nie w różny sposób. W artykule wyróżnione zostały trzy typy idealne rozpoznań i wynikających z nich kuracji, które teatry-ambulatoria stosują w pandemii: terapeutyzowanie, sztukmistrzostwo i rewolucja. Podstawą analizy są materiały zebrane podczas dwóch badań: grantu dotyczącego antropologiczno-społecznej działalności Teatru Węgajty realizowanego przez Instytut Sztuki PAN oraz badania pracownic i pracowników teatrów w pandemii zainicjowanego przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie.

Teatr społeczny, interkulturowy, postmigrancki

Karolina Prykowska-Michalak — 2020-12-31

Badania teatru migrantów, jeden z głównych nurtów współczesnych badań teatralnych, szczególnie intensywnie prowadzone są w Niemczech, kraju o największej skali imigracji w Europie. Istotny ich wątek stanowi zagadnienie teatru postmigranckiego. W pracach Wolfganga Schneidera (2011) i Azadeh Sharifi (2017) zagadnienie to włączone zostało w szerszą refleksję nad zmianami struktur teatru niemieckiego oraz nad jego rozwojem. Badania te stanowią punkt wyjścia dla podjętej w artykule próby usytuowania działalności trzech teatrów (Teatr Kreatur, Theater der Migranten, Ballhaus Naunynstraße) w typologii teatru interkulturowego zaproponowanej przez Wolfganga Stinga (2011), by pokazać, jak można w jej ramach opisywać teatry migranckie i postmigranckie oraz jak praktyka i kontekst społeczny modyfikują rozumienie tej kategorii.

Kształt «Zbójców» Schillera na scenach polskich XIX wieku – przekład Jana Nepomucena Kamińskiego

Marek Dybizbański — 2020-12-29

Zbójcy Friedricha Schillera w teatrze lwowskim pod dyrekcją Jana Nepomucena Kamińskiego weszli w skład teatralnej ofensywy romantyzmu – ostrożnej w warunkach cenzury i rozciągniętej w czasie, ale konsekwentnie przez lwowskiego antreprenera realizowanej nie tylko w polityce repertuarowej, lecz także w doborze środków inscenizacyjnych, przede wszystkim aktorskich. Kamińskiego przekład Zbójców z 1817 roku (lub wcześniejszy) na długie lata ustalił kształt niemieckiego arcydzieła epoki „burzy i naporu” dla polskich teatrów – wpłynął też na zasady scenicznego opracowania późniejszych, literackich przekładów. Zachował się w późnym, bo pochodzącym z 1864 roku, odpisie przechowanym w Bibliotece Teatru Lwowskiego. Kamiński oparł swój przekład na skróconej i zmienionej niemieckojęzycznej wersji dramatu, opracowanej w 1781 roku dla teatru w Mannheim i tam wydanej drukiem, choć zachowany odpis zdradza też ślady użycia redakcji kanonicznej, znanej z pierwodruku i kolejnych autoryzowanych przez Schillera wydań. Późny teatralny odpis – zawierający ślady wielu ingerencji i pewnie również ingerencje, których ślady zatarła praca kopisty – podsuwa w niektórych miejscach oryginalne rozwiązania inscenizacyjne, mogące pochodzić od pierwszego tłumacza i adaptatora scenicznego.

Warszawski «Hamlet» 1871: dylematy historiograficzne

Halina Waszkiel — 2020-12-29

Artykuł dotyczy premiery Hamleta zrealizowanej w Teatrze Wielkim w Warszawie 24 marca 1871 na benefis Heleny Modrzejewskiej, przedstawienia uważanego za ważny rozdział historii teatru warszawskiego w drugiej połowie XIX wieku. Podjęto próbę oddzielenia dokumentów z epoki od późniejszych interpretacji, by skomplikować i sproblematyzować obraz tej legendarnej inscenizacji nakreślony przez Józefa Szczublewskiego w latach sześćdziesiątych XX wieku. Praca nad materiałami otworzyła możliwość dyskusji o migotliwości faktów, mechanizmie powstawania legend teatralnych oraz dylematach związanych z opisem i oceną historycznych zjawisk teatralnych. Istotnym wątkiem podjętej w artykule analizy historiograficznej jest również próba problematyzacji napięcia między literaturocentrycznym i teatrocentrycznym nastawieniem do badań teatralnych.

On Guilt and Ghosts

Ruthie Abeliovich — 2020-12-31

Tekst omawia prowokującą do myślenia książkę Grzegorza Niziołka The Polish Theatre of the Holocaust (Londyn 2019; oryginalne wydanie: Polski teatr Zagłady, Warszawa 2013) oraz kluczowe pytania i problemy, które zostały w niej poruszone. Koncentrując się na polskich perspektywach, przedstawieniach teatralnych i performatywnych reakcjach na Zagładę Żydów podczas II wojny światowej, książka Niziołka analizuje sześćdziesiąt lat historii polskiego teatru. W ramach przyjętej przez autora perspektywy ofiary i sprawcy są aktorami, a Polakom przydzielona zostaje rola biernych widzów, świadków okrucieństwa. Artykuł rzuca nowe światło na etyczne i estetyczne implikacje badań Niziołka, zwracając uwagę na materialne aspekty katastrofy i jej teatralnych przedstawień. Stawia sobie także za cel odtworzenie i włączenie do analizy teatralnej żydowskiego punktu widzenia. (Przeł. E. Olechnowicz)

Performans w lodach

Małgorzata Szpakowska — 2020-12-31

Książka Tomasza Kubikowskiego Zjdanie psów (Warszawa 2019) łączy opowieść o dziewiętnastowiecznych wyprawach polarników – Johna Rossa, Williama Edwardav Parry’ego, Johna Franklina, Elishy Kane’a i Fridtjofa Nansena – z pogłębioną koncepcją performasu jako Schechnerowskiego „zachowanego zachowania”. Świetnie napisana, nieledwie powieść podróżniczo-przygodowa, przedstawia podbój Arktyki jako swego rodzaju serię widowisk, które ważność społeczną zawdzięczały opowieściom; bez opowieści właściwie nie warto było pchać się pod biegun i wszyscy wymienieni podróżnicy takie opowieści pozostawili. Autor książki traktuje je jako opowieści antropologiczne, „opowieści o cudzych przeżyciach”; odczytuje z nich także to, z czego podróżnicy nie zdawali sobie sprawy – na przykład to, że tubylcy i ich kultura byli dla przybyszów kompletnie przezroczyści. Zaplecze teoretyczne książki jest dość skomplikowane – autor performatyką zajmuje się od blisko dwudziestu lat; ale całość została (świadomie) napisana tak, by i ci, którzy nie lubią teorii, mogli się nią cieszyć.

My, widzowie // «We, the people»

Piotr Dobrowolski — 2020-12-31

Tekst jest omówieniem książki Davida Wilesa Theatre and Citizenship: the History of a Practice (Cambridge 2011), której lektura inspiruje autora do rozważań dotyczących historycznego i aktualnego znaczenia praktyki teatralnej dla propagowania idei obywatelskich. Krytyczna refleksja inicjowana jest pytaniami odnoszącymi się do zmieniającego się charakteru więzi społecznych w dobie komunikacji cyfrowej. We współczesnej, zatomizowanej perspektywie społecznej postulowane przez Wilesa uznanie wspólnotowego charakteru estetycznego i etycznego doświadczenia teatralnego wydaje się w pewnej mierze archaiczne. Ma jednak istotne znaczenie z historycznego punktu widzenia, wskazując źródła przekonań dotyczących teatralności, które do dziś warunkują oczekiwania odbiorcze wobec sztuk widowiskowych. Historyczne prezentacje Wilesa stanowią punkt wyjścia do krytycznej dyskusji dotyczącej polityczności teatru i znaczenia sposobów jego organizacji instytucjonalnej.

Teatr i polityka – teoria i praktyka

Iwona Kurz — 2020-12-31

Artykuł jest krytycznym omówieniem książki Piotra Dobrowolskiego Teatr i polityka. Dyskursy polityczne w polskiej dramaturgii współczesnej (Poznań 2019). Autor przedstawia w niej „teksty dla teatru” oraz ich wybrane realizacje sceniczne w Polsce lat 1989–2018. Proponuje syntezę pojęciowo opartą na teorii krytycznej, a przedmiotowo na wyróżnieniu wybranych dyskursów właściwych dla teatru tego czasu – nazywa te całości dyskursywne „dramatem” Innego, historii, kobiety, reprodukcji i gospodarki liberalnej. Książka Dobrowolskiego prowokuje do polemicznych pytań o owocność takiej formy myślenia o polityczności – skoro bowiem ma ono obejmować wszystkie odniesienia do dyskursu epoki, to pytanie o możliwość politycznego oddziaływania teatru się rozmywa. Z kolei arbitralność autorskich wyborów sprawia, że niepewny staje się także status krytycznej syntezy, rozumianej jako ujęcie oferujące perspektywę całościową, ale zarazem uwzględniającą ograniczenia wpisane w syntetyzujące procedury. Istotny kontekst dla analizy (jak i dla samej monografii) stanowią książki: Polityka teatru Pawła Mościckiego, Teatra polskie Dariusza Kosińskiego, a przede wszystkim Demokracja. Przedstawienia Joanny Krakowskiej.

Terlecjana londyńskie

Diana Poskuta-Włodek — 2020-12-29

Autorka omawia tom pism teatralnych Tymona Terleckiego Teatry londyńskie w opracowaniu Edwarda Krasińskiego i Marioli Szydłowskiej (Warszawa 2016). Zwraca uwagę na świadomość tradycji oraz poszukiwanie korzeni kultury i tożsamości europejskiej jako wielkie metatematy erudycyjnych i osadzonych w topografii miasta recenzji Terleckiego, publikowanych w emigracyjnych „Wiadomościach” w latach 1945–1964. W różnorodnych esejach znaleźć można: charakterystyki londyńskich teatrów – od peryferyjnych po Old Vic; rozważania o dramaturgii klasycznej i współczesnej; analizy reżyserii i inscenizacji (m.in. młodego Petera Brooka) w kontekście idei Edwarda Gordona Craiga i przedwojennego teatru polskiego, w szczególności dokonań Leona Schillera; charakterystyki i sylwetki czołowych londyńskich aktorów. Tłem analiz jest teatr polski, a cały tom jest dziełem komparatystycznego mistrzostwa, odnajdywania powiązań i wpływów. Pisma Terleckiego o teatrach londyńskich publikowane w polskiej prasie emigracyjnej stanowiły istotny element integracji Polaków żyjących z dala od kraju, łagodziły poczucie izolacji, pomagały rozumieć kulturę brytyjską.