Pamiętnik Teatralny

W stronę archiwum-kłącza: Aneta Klassenberg

Marcin Kościelniak — 2020-11-11

Tekst jest poświęcony projektowi Katarzyny Kalwat Maria Klassenberg, przede wszystkim jego najważniejszej dotychczas odsłonie, Ekstazy. Tytułowa bohaterka reprezentuje artystki lat siedemdziesiątych, które nie weszły do kanonu sztuki. Autor umieszcza projekt w horyzoncie twórczości reżyserki i innych pokrewnych prac z pola zwrotu historiograficznego. Problematyzacji podlega kształt kobiecej genealogii, którą Kalwat buduje za pomocą kontrfaktycznego archiwum. Podstawę metodologiczną stanowi koncepcja archiwum rozumianego (za Foucaultem i Derridą) jako praktyki dyskursywne. Skoro archiwum wytwarza i zarazem jest wytworem kultury patriarchalnej, autor zastanawia się, w jaki sposób i do jakiego stopnia archiwum kontrfaktyczne Kalwat łamie reguły wypowiadalności. Refleksję umożliwia i komplikuje włączenie do analizy Archiwum Marii Klassenberg 1970–1980, na które składają się filmy wideo i fotografie wyprodukowane na użytek projektu przez Anetę Grzeszykowską. Szansę wyjścia poza patriarchalną logikę archiwum autor dostrzega w procesualnym, rozłożonym pomiędzy kolejnymi odsłonami charakterze projektu, rozwijającego się od teatru do performansu.

«Jesteśmy zbieraniną, pospolitym ruszeniem dobrego i złego»: Manuela Gretkowska zakłada Partię Kobiet

Katarzyna Waligóra — 2020-11-11

Artykuł jest próbą przyjrzenia się Partii Kobiet założonej przez pisarkę i publicystkę, Manuelę Gretkowską w 2007 z perspektywy żenującego kobiecego performansu – wystąpienia jednocześnie emancypacyjnego i budzącego konsternację wśród jego odbiorców. Przedstawiono moment powstania partii i przeanalizowano warunki społeczno-polityczne jej zaistnienia oraz trudności, które od początku napotykały działaczki organizacji. Omówiono też reakcje medialne towarzyszące tworzeniu i działalności Partii Kobiet. Autorka stawia tezę, że porażka wyborcza, jaką ostatecznie poniosła inicjatywa Manueli Gretkowskiej, związana była z dążeniem do wygaszenia żenującego performansu i pójściem na daleko idące kompromisy światopoglądowe. Dowodzi, że w przypadku Partii Kobiet ważniejszy niż program polityczny był imperatyw działania, który miał pchnąć kobiety do upolitycznienia swoich potrzeb.

Dyrektorka: Przyczynek do (nie)biografii Wandy Wróblewskiej

Piotr Morawski — 2020-11-11

Artykuł stanowi próbę analizy zasad, na jakich dyrektorki mogą być wpisywane w historię teatru. Spekulatywny biogram Wandy Wróblewskiej, twórczyni i dyrektorki Teatru Ziemi Mazowieckiej, jest tu narzędziem umożliwiającym ujawnienie i sproblematyzowanie oczekiwań wobec kobiecych narracji, które mają być alternatywą dla dominującego w historiografii patriarchalnego modelu. Teatr Ziemi Mazowieckiej, jak większość scen objazdowych, kierowany były przez kobiety, co skłania do umieszczenia refleksji nad nim w perspektywie feministycznej. Jego działalność łatwo wpisać w alternatywny model historiograficzny, który akcentuje budowanie relacji z publicznością i działalność społeczną teatru, rezygnując ze wskazywania arcydzieł i konstruowania hierarchii artystycznych. Spekulatywna biografia Wróblewskiej jest też katalizatorem pytania o możliwości wyjścia poza narrację, która zawsze staje się formą dyskursu władzy.

Maski Aleksandry Śląskiej

Marta Cebera — 2020-11-11

Artykuł bada dorobek artystyczny Aleksandry Śląskiej (1925–1989), aktorki teatralnej i filmowej, którą zapamiętano głównie jako specjalistkę od ról Niemek i arystokratek. Pokazuje okoliczności powstania tego stereotypu i rozbija go poprzez prezentację jej mniej znanego oblicza zawodowego. Zawiera analizę szerokiego wachlarza zróżnicowanych portretów kobiecych w jej wykonaniu, od kreacji w Niemcach Kruczkowskiego, przez rolę tytułową w Martwej królowej Montherlanta i Blanche w Tramwaju zwanym pożądaniem Williamsa, po ciekawe wcielenia komediowe, jak Elwira w Mężu i żonie Fredry. Śląska należała do pokolenia kształtującego polską kulturę w latach PRL-u i rozwijającego nowe media. Współtworzyła polską szkołą słuchowiska, polską szkołą dubbingu oraz Teatr Telewizji. Mitowi chłodnej, nieprzystępnej aktorki przeciwstawiono wizerunek wszechstronnie utalentowanej interpretatorki, wnikliwie studiującej złożoność ludzkiej natury, kobiety teatru realizującej się na wielu artystycznych polach.

«Ja do radia wejdę»: Radiowe realizacje Marii Wiercińskiej w latach 1946–1952

Katarzyna Flader-Rzeszowska — 2020-11-11

Tekst poświęcony jest twórczości Marii Wiercińskiej z lat 1946–1952, kiedy aktorka i reżyserka skupiła się na pracy dla radia, najpierw w Łodzi, potem we Wrocławiu. Źródłem badawczym jest rękopis Wiercińskiej, porządkujący prace radiowe oraz tekst jej słuchowiska Niebezpieczne życie (1935, premiera radiowa w reżyserii Michała Meliny w tym samym roku), dotychczas nieanalizowany i niepublikowany. Zachowany scenariusz pochodzi z 1946, wtedy Wiercińska sama reżyserowała słuchowisko (emisja 1947). Egzemplarz z notatkami i skreśleniami autorki umożliwia prześledzenie, jak rozumiała i realizowała zasady twórczości w nowym medium. Wymienione źródła oraz korespondencja Wiercińskiej potwierdzają, że radio było jej pasją, pokazują miejsce prac radiowych w jej dorobku i wpływ doświadczeń w dziedzinie recytacji na pracę z mikrofonem. Perspektywa mikrohistorii pozwala dokładnie zbadać wybraną formę działalności twórczej artystki nieco zapomnianej. Artykuł poszerza wiedzę o kobietach współtworzących polski teatr w XX wieku.

Ukrainian Theater Actresses in Eastern Galicia

Sofiia Rosa-Lavrentii — 2020-11-11

W artykule zaproponowano typologię doświadczeń ukraińskich aktorek teatralnych w Galicji Wschodniej od końca XIX do połowy XX wieku, określając najpowszechniejsze trajektorie biografii i kariery artystycznej, które współtworzą obraz zbiorowego doświadczenia kulturowego kobiet. W wizerunkach aktorek, przedstawionych zgodnie z tendencjami obowiązującymi w ówczesnej prasie ukraińskiej, podkreślono cechy szczególne wynikające ze specyfiki ukraińskiego życia teatralnego w Galicji Wschodniej w tym okresie. (Przeł. E. Partyga)

Tajemnice biografii Anny Lampel

Dorota Samborska-Kukuć — 2020-11-11

Artykuł poświęcony jest Annie ze Stieglerów Lampel, aktorce pochodzenia austriackiego, występującej na scenie przez dwie ostatnie dekady XVIII wieku. Od 1789 grała w teatrze lwowskim, najpierw Franza Bulli, potem Wojciecha Bogusławskiego, z którym była też związana prywatnie. Kiedy w 1799 opuścił Lwów, pojechała za nim do Warszawy. Zmarła w 1800 w Kaliszu, a okoliczności jej śmierci nie są znane. Wzmianki o artystce pojawiają się w publikacjach Jerzego Gota (Na wyspie Guaxary, 1971) i Zbigniewa Raszewskiego (Bogusławski, 1982). Dotychczasowe ustalenia biograficzne uporządkowano i uzupełniono informacjami m.in. z metrykaliów, przywołano akt zgonu artystki, skomentowano mowę funeralną księdza Jana Dębskiego. Odnaleziony akt zgonu Ewy Lampel, zmarłej w 1855 w Warszawie, urodzonej w 1800 w Kaliszu, skłania – zwłaszcza w połączeniu z sugestiami Raszewskiego – do postawienia hipotezy, że była ona dzieckiem Anny Lampel i Bogusławskiego, a matka zmarła w połogu.

Dramatopisarki w «republice braci»: Komu potrzebna jest (i jaka) kobieca historia polskiego teatru?

Monika Świerkosz — 2020-11-11

Artykuł omawia efekty projektu feministycznej historii teatru HyPaTia w kontekście szerszego zjawiska, jakim jest uprawiana od lat siedemdziesiątych XX wieku historia kobiet. Autorka stawia pytania o rewindykacyjny charakter podjętego w projekcie dialogu z kanonem i konstruktorski gest (od)tworzenia kobiecej historii polskiego teatru. Poprzez figury „siostry Szekspira” i „sióstr Hypatii” zwrócona zostaje uwaga na specyficzne uwikłanie biografii i twórczości dramatopisarek w patriarchalną ramę (określaną jako „republika braci”), które problematyzuje rozumienie emancypacji jako uwalniania się od męskiej opresji czy ucieczki na marginesy.

Pretekstem Jaremianka: O biografii, reportażu biograficznym i nie tylko

Bernadetta Darska — 2020-11-11

Artykuł stanowi próbę krytycznego namysłu nad publikacją Agnieszki Daukszy Jaremianka. Biografia w kontekście współczesnych tendencji w biografistyce. Najważniejsze poruszane wątki to: obecność autora biografii w tekście, osobisty charakter refleksji biograficznej, pytanie o granicę między biografią a reportażem biograficznym oraz związki analizowanej pracy z herstorią.

Nireńska: o kruchości archiwum i ciele tańczącym tu i teraz

Katarzyna Bojarska — 2020-11-11

Punktem wyjścia do refleksji nad możliwością biografii kobiety – artystki – ocalałej z Zagłady jest zestawienie dwóch projektów będących próbą zmierzenia się z historią życia i sztuką Poli Nireńskiej, które weszły do obiegu mniej więcej w tym samym czasie. Jednym z nich jest projekt artystyczny: współpraca choreografki, tancerki i artystki wizualnej – Druga natura Grzywnowicz / Siniarska / Wolińska, drugim zaś reportaż biograficzny Weroniki Kostyrko zatytułowany Tancerka i Zagłada. Historia Poli Nireńskiej. Autorka rekonstruuje założenia obu projektów, sposób, w jaki traktują one Nireńską, i stawia zasadnicze pytania o sens biografii dziś, uwzględniając najnowsze rozpoznania zarówno z pola pisarstwa biograficznego, jak i z teorii traumy i badań nad Zagładą.

Returning the Other

Maiia Harbuziuk — 2020-11-11

Autorka recenzuje monografię Natalii Jakubowej Irena Solska: Ciężar niezwykłości (Moskwa 2019) stanowiącą efekt przeszło dziesięcioletnich badań. Jakubowa podkreśla, że przeszłość jest dla niej „otwartym projektem”, do którego można (i trzeba) wracać wielokrotnie. Jej książkę należy traktować jako tego rodzaju „bramę do przeszłości”. Przedmiotem badań stała się twórcza i życiowa droga Solskiej, temat zaś został określony jako „ciężar niezwykłości” osobowości aktorki. Jakubowa podejmuje problem społecznych stereotypów narosłych wokół aktorki, zwłaszcza powszechnego w polskiej kulturze podtrzymywania mitu Solskiej jako „kobiety demonicznej”. Dlatego głównym celem studium jest interpretacja źródeł, kwestionowanie stereotypów i przekraczanie dotychczasowych modeli reprezentacji. Interdyscyplinarne założenia pracy pozwalają ująć losy aktorskiej gwiazdy w kontekście dynamiki złożonych zmian społeczno-politycznych, społeczno-kulturowych, estetyczno-technologicznych i ideologiczno-emancypacyjnych od końca XIX wieku do późnych lat trzydziestych XX wieku. (Przeł. E. Partyga)