Pamiętnik Teatralny

Theatre Education at Reduta

Wanda Świątkowska — 2020-08-13

Artykuł przedstawia historię i założenia edukacji teatralnej w Reducie na różnych etapach funkcjonowania zespołu – od powołanego w 1921 Koła Adeptów, przez Instytut Reduty po Okop, który był ostatnim przedwojennym wcieleniem uczelni. Na podstawie dokumentów oraz wspomnień ukazano wszechstronny i holistyczny model kształcenia, w którym regularnym zajęciom teoretycznym towarzyszyły ćwiczenia praktyczne oraz fizyczne. Zasadniczą część edukacji w Reducie stanowiła praktyka realizowana poprzez udział adeptów w codziennej pracy teatru: w próbach, w przygotowaniu przedstawień, w objazdach Reduty. Celem szkoły było kompleksowe przygotowanie artysty do pełnienia różnych funkcji w teatrze, jak również ideowe wychowanie społecznika, który służbę społeczeństwu poprzez sztukę uważa za swoje podstawowe zadanie i posłannictwo. Porównanie redutowych szkół z innymi inicjatywami pedagogicznymi potwierdza, że pod względem rozmachu, programu nauczania, sposobu pracy, praktyk, jak również tworzonej atmosfery miały one pionierski charakter i wyróżniały się na tle przedwojennego szkolnictwa dramatycznego. Aneksem do artykułu jest materiał źródłowy: Juliusz Osterwa, Okop, ze wstępem i w opracowaniu autorki artykułu.

Genezja – modlitwa i pełnosłowie

Tadeusz Kornaś — 2020-08-13

Juliusz Osterwa podczas drugiej wojny światowej, którą postrzegał jako czas oczyszczenia i pokuty, planował powołanie dwóch bractw aktorskich – Genezji i Dali. Dal miała być bractwem świeckim, Genezja – religijnym, a dokładniej katolickim. W wojennych dziennikach i zeszytach tematycznych przygotowywał projekty działania tych stowarzyszeń mających służyć całkowitemu przeobrażeniu teatru. W artykule podjęto próbę przedstawienia praktycznych rozwiązań przygotowywanych dla Genezji. Na podstawie niepublikowanych manuskryptów z lat 1941–1944 – dziennika, modlitewnika Genezji oraz kilku zeszytów analizujących strukturę mszy świętej – autor stawia tezę, że praca w Genezji miała być zwieńczeniem drogi prowadzącej do teatru rozumianego jako misterium, a praktyczne ćwiczenia oparte na tekstach liturgicznych i modlitewnych miały stać się wehikułem wynoszącym teatr na poziom duchowy. W dokumentach można również znaleźć konkretne rozwiązania dotyczące przestrzeni scenicznej i przestrzeni warsztatowej: „świętnią” (świątynią) Genezji miał się stać kościół Świętego Krzyża w Krakowie, a miejscem warsztatowej pracy (Genezjanum) – zamek w Pieskowej Skale. Jednak po wojnie, po zmianie ustroju, bractwa się nie ukonstytuowały, a Osterwa kontynuował pracę w teatrach repertuarowych.

«Samarski smutek» Osterwy

Irina Lappo — 2020-08-13

Artykuł jest próbą interpretacji znaczenia pobytu Juliusza Osterwy w Samarze (lipiec 1915–luty 1916) w procesie jego artystycznego rozwoju. Podstawę interpretacji stanowi literatura dokumentu osobistego: Zeszyt samarski i list do Makuszyńskiego z 1915 oraz wspomnienia artysty z lat trzydziestych. Obraz samarskiego życia Osterwy uzupełniają prace rosyjskich historyków rekonstruujących losy polskich uchodźców podczas I wojny światowej. Konfrontacja obrazu Samary wyłaniającego się z prac historycznych z obrazem nakreślonym w zapiskach Osterwy umożliwia ukazanie mechanizmu przesłaniania bolesnych doświadczeń konstrukcjami mentalnymi w autonarracjach artysty. W artykule postawiono hipotezę, że pobyt w Samarze wiązał się z poważnym kryzysem egzystencjalnym przezwyciężonym w grudniu 1915 dzięki zrealizowanemu razem z Drabikiem widowisku jasełkowemu. „Samarski smutek” pozwolił Osterwie zdobyć się na dystans wobec własnego statusu gwiazdy. Zderzenie z obcością wyostrzyło świadomość kulturową i uruchomiło nową perspektywę widzenia. Bożonarodzeniowe przedstawienie pomogło lepiej zrozumieć społeczną funkcję teatru jako miejsca przezwyciężania kryzysu tożsamościowego.

Wincenty Lutosławski i Juliusz Osterwa: Dzieje kontaktów

Dorota Jarząbek-Wasyl — 2020-08-13

Artykuł jest próbą rekonstrukcji historii przyjaźni znanego filozofa Wincentego Lutosławskiego (1863–1954) i Juliusza Osterwy (1885–1947) poprzez zachowane ślady listowe i diarystyczne. Przyjmując porządek chronologiczny, autorka przedstawia okoliczności ich spotkania w Wilnie w 1925 oraz trajektorię podróży i zetknięć aż do śmierci Osterwy. Przy okazji wyłania się krąg ważnych miejsc, wydarzeń i postaci, które wywarły wpływ na obu korespondentów, m.in. Kraków i prapremiery sztuk Wyspiańskiego, Kosów Huculski i zakład przyrodoleczniczy Apolinarego Tarnawskiego. Wśród problemów poruszanych w tekście najważniejsze dotyczą charakteru wzajemnego wpływu Lutosławskiego i Osterwy: poprzez dzieła (słowo pisane, grę aktorską), bezpośredni, osobisty kontakt i formowanie poglądów, wspólne przedsięwzięcia (szczególnie istotne w okresie okupacji, gdy obaj mieszkali w Krakowie lub okolicach). W tekście pojawiają się też mało znane przykłady promowania teatru Reduta za granicą, którego podjął się Lutosławski. W aneksie do artykułu znalazła się edycja dwudziestu listów i kartek od Osterwy do Lutosławskiego z lat 1925–1943 przechowywanych w spuściźnie filozofa w archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie.

Osterwa na froncie

Jagoda Hernik Spalińska — 2020-08-13

Tekst dotyczy lat 1919–1920, czasu odzyskania przez Polskę niepodległości i wojny polsko-bolszewickiej, który z przyczyn cenzuralnych był skrótowo omawiany w literaturze poświęconej Juliuszowi Osterwie i Reducie, chociaż zarówno Osterwa, jak i jego zespół byli w tę wojnę zaangażowani. Autorka próbuje odtworzyć warunki społeczno-polityczne, w jakich twórca Reduty otwierał teatr w 1919. Skupia się na tym, jak stan wojny ze wszystkimi sąsiadami Polski wpływał na dyskusje na temat zadań teatru. Opisuje również związki intelektualne Osterwy ze Stefanem Żeromskim i Wincentym Lutosławskim, którzy pozostawali wówczas w orbicie myśli Romana Dmowskiego, ideologa Narodowej Demokracji. Na tej podstawie stawia tezę, że w latach 1919–1920 myślenie Osterwy o scenie narodowej i powinnościach „nowoczesnego Polaka” było bliskie endeckim ideom, Reduta zaś – w pierwszych miesiącach swej działalności – była dla środowisk prawicowych nadzieją na odnowienie polskiego teatru.

Osterwa po wojnie albo Pięknosłużca w Polsce Ludowej

Jarosław Cymerman — 2020-08-13

Artykuł jest poświęcony działalności Juliusza Osterwy po II wojnie światowej, w latach 1944–1947. Autor charakteryzuje społeczną i artystyczną postawę Osterwy wobec nowej rzeczywistości i przypomina rolę, jaką odegrał on w odbudowywaniu polskiego teatru po wojnie. Rysuje także obraz jego skomplikowanych relacji z komunistyczną władzą, pokazując, że wymykają się one jednoznacznym klasyfikacjom i ocenom. Tekst koncentruje się w głównej mierze na przedstawieniach zrealizowanych w tym czasie przez twórcę Reduty: Uciekła mi przepióreczka Stefana Żeromskiego (1945) w Krakowie, Fantazy Juliusza Słowackiego (1945) w Łodzi, Lilla Weneda Słowackiego (1946) i Papuga Kazimierza Korcellego (1946) w Warszawie, wreszcie Fantazy w Krakowie (1946) z ostatnią rolą Osterwy. Na podstawie prasowej recepcji tych spektakli tworzy obraz nadziei i napięć towarzyszących powojennej działalności wybitnego aktora, reżysera i pedagoga w ostatnich latach jego życia. Wspomina także o niezrealizowanych pomysłach, których śmiertelnie chory Osterwa nie zdołał urzeczywistnić.

Osterwa – aktor w teatrze życia

Marzena Kuraś — 2020-08-13

Artykuł ukazuje sposób funkcjonowania twórcy Reduty, Juliusza Osterwy, w przestrzeni społeczno-politycznej. Punkt ciężkości przeniesiono z aktywności teatralnej na metody działania w życiu publicznym i na relacje z ludźmi decydującymi o możliwościach realizacji planowanych przedsięwzięć artystycznych. Zwrócono uwagę na sieć powiązań wolnomularskich, mających w dwudziestoleciu międzywojennym znaczny wpływ na rzeczywistość, nie tylko społeczną czy polityczną, ale także artystyczną. Osterwa, zainteresowany ezoteryką, antropozofią i romantycznym spirytualizmem, członek pierwszej założonej w niepodległej Polsce loży masońskiej, miał w środowisku wolnomularskim rozległe kontakty i wykorzystywał je do realizacji planów teatralnych. Przedmiotem refleksji jest też jego działalność jako artysty-społecznika i artysty-obywatela, co niejednokrotnie wynikało z wolnomularskich ideałów. Powiązanie wybranych epizodów z biografii Osterwy z historycznymi i instytucjonalnymi uwarunkowaniami oraz z inspiracjami religijno-ezoterycznymi umożliwiło ukazanie różnych aspektów osobowości artysty i jego skomplikowanych relacji z władzami państwowymi w dwudziestoleciu międzywojennym i w pierwszych latach powojennych.

In Service of the Living Word: Some Thoughts on «Reducie na stulecie: studia i rozpoznania»

Kris Salata — 2020-08-13

Obszerny tom Reducie na stulecie: studium i rozpoznania, pomyślany jako symboliczny prezent dla uhonorowania setnej rocznicę powstania Teatru Reduta, nie tylko upamiętnia i celebruje: jest kontynuacją studiów nad jednym z najbardziej oryginalnych i wpływowych przedsięwzięć w polskim teatrze. Reduta zajmuje emblematyczne miejsce w historii, ale zasługuje na bliższą analizę z perspektywy współczesnej, a także na upowszechnienie wśród badaczy i praktyków teatru. Czytając tę książkę po drugiej stronie
Atlantyku, dodam, że potrzeba ciągłego rewidowania naszego spojrzenia na teatr w dialogu z Osterwą i Limanowskim w aktualnym polskim kontekście kulturowym i politycznym wydaje się być tyleż ważna, ile wymagająca. Z jednej strony religijne i duchowe podstawy Reduty mogą być szczególnie podatne na "zaangażowane” interpretacje, by użyć określenia Adorno. Z drugiej strony związane z Redutą wspomnienia prowokują nostalgię i sentymentalizm, które raczej mitologizują niż pomagają analizować to zjawisko. Czy
Reducie na stulecie udało się uwolnić od tych historiograficznych pułapek? Jaką wartość przynoszą nam dziś te lekcje historii?

Zespół teatralny jako mit: Wokół książki «Czy tylko Reduta?»

Paweł Płoski — 2020-08-13

Internetowa książka Czy tylko Reduta? Wspólnota – zespół – spółdzielnia twórcza – kolektyw w teatrze zbiera część referatów wygłoszonych na konferencji zorganizowanej w ramach IV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Badań Teatralnych w Spale (20–22 września 2019). Artykuł jest nie tyle jej recenzją, ile zapisem refleksji, które zrodziła lektura poszczególnych tekstów. Książka stanowi bowiem wielogłosową próbę opisania zespołowości i zespołu. Chociaż jest to podstawowe zjawisko życia teatralnego, dopiero w ostatnich latach stało się przedmiotem namysłu badaczy. Fenomen Reduty jest w publikacji punktem wyjścia do analiz i badań znacznie szerszych, obejmujących ogólne zasady funkcjonowania zespołów oraz studia przypadków teatrów polskich i zagranicznych. Autor artykułu komentuje przeprowadzone w książce analizy, opisując różne sposoby mitologizacji kategorii zespołowości.