Pamiętnik Teatralny

Migracje teatru poprzez rozbiorową przeszłość – narracje biograficzne, sieci kulturowe i splątane historie: Wprowadzenie

Berenika Szymanski-Düll — 2025-12-15

Wprowadzenie do bloku tematycznego Migracje teatru poprzez rozbiorową przeszłość

Migracje międzyetniczne w polskim teatrze w Galicji: Przypadek Andrzeja Mielewskiego

Dorota Jarząbek-Wasyl — 2025-12-15

Artykuł poświęcony jest postaci aktora i dyrektora teatrów Andrzeja Mielewskiego (1866 lub 1867–1916). Wydobywa i czyni punktem wyjścia etniczne pochodzenie artysty oraz jego wpływ na karierę, repertuar, wreszcie – relacje z innymi pracownikami sceny. Etniczność Mielewskiego nie interesuje autorki w wymiarze politycznym, jako trop prowadzący do jednoznacznego rozstrzygnięcia narodowych związków aktora. Jego przypadek analizuje raczej z perspektywy migracji, krążenia między różnymi, komplementarnymi lub spornymi, sposobami definiowania własnej tożsamości i przynależności poprzez język, wyznanie, pamięć. Odwołuje się zarazem do klasycznych badań historycznych na temat Galicji i jej stosunków ludnościowych, jak i do antropologii społecznej zajmującej się społeczeństwami o hybrydycznej strukturze kulturowej

Łódź – miasto migrantów: Obraz teatralny na podstawie sztuki Wiktora Dłużniewskiego „Wyprawa do Ameryki"

Karolina Prykowska-Michalak — 2025-12-15

Autorka analizuje dramat Wiktora Dłużniewskiego Wyprawa do Ameryki w kontekście tematyki społecznej obecnej w polskiej dramaturgii realistycznej pierwszej połowy XIX wieku. Zwraca szczególną uwagę na proces migracji zarobkowej, nowy typ bohatera – homo novus osadnika/migranta/obcego oraz na miejsce akcji sztuki – Łódź pierwszej połowy XIX wieku. Wśród wielu opisów i literackich interpretacji przestrzeni tego miasta tylko nieliczne utwory, w tym Wyprawa do Ameryki, odnoszą się do początków jego powstania związanych z napływem migrantów – skomplikowanymi relacjami społecznymi i narodowościowymi.

Kariery polskich transmigrantek Marcelli Sembrich i Loli Beeth na światowych scenach operowych

Mariola Szydłowska — 2025-12-15

Artykuł poświęcony jest polskim śpiewaczkom operowym Marcelli Sembrich i Loli Beeth wykształconym we Lwowie, transmigrantkom rozwijającym kariery artystyczne poza ojczyzną. Obie zintegrowały się ze społeczeństwami i kulturami krajów osiedlenia, przyczyniły się do ich rozwoju, jednocześnie podtrzymując więź z Polską przez kontakty interpersonalne, działania artystyczne i polityczne. Autorka omawia kolejne etapy życia bohaterek: migracja edukacyjna, przebieg kariery artystycznej, związki z Polską, dziedzictwo i pamięć o śpiewaczkach. Zwraca uwagę, że na ich światowe kariery wpłynęły tak różne czynniki jak: talent, motywacja i intensywna praca, autokreacja publicznego wizerunku, a także współdziałanie innych osób: członków rodziny, pedagogów, mecenasów, menedżerów, impresariów oraz dyrektorów oper.

Ptactwo przelotne: Polskie migrantki w kabarecie europejskim przełomu wieków

Dorota Fox — 2025-12-15

Kabaret europejski przełomu wieków nie tylko wszedł w orbitę sztuki, ale był też miejscem spotkań artystów różnych narodowości i talentów. Stwarzał dogodne warunki emigrantom do osadzenia się w nowym środowisku, umożliwiał poszukiwania odpowiedniej dla siebie formy ekspresji i rozwijanie kariery artystycznej. Skorzystały z tej możliwości również Polki Maria Krysińska i Mika Mickun, które wyemigrowały z Polski jako nastolatki w poszukiwaniu odpowiedniej przestrzeni do realizacji kiełkujących pasji, realizujące projekt swej emancypacji w obcym środowisku i bez wsparcia rodziny. Związki artystek z kabaretem francuskim i niemieckim pozwalają wskazać znaczenie aktywności kabaretowej w ich emigranckim życiu oraz osiągnięcia na tym polu w kontekście sytuacji życiowej i sztuki kabaretowej.

Theodor Lobe’s employment practice in Wrocław: A data-driven analysis of work migration and ensemble retention at the Stadttheater and Lobe-Theater (1867–1872)

Jorit Jens Hopp — 2025-12-15

Artykuł przedstawia migrację pracowników oraz retencję zespołu Stadttheater i Lobe- Theater we Wrocławiu w latach 1867–1872. Autor stosuje metody historycznych badań sieciowych, analizy wizualnej i podstawowych statystyk, opierając się na danych z almanachów teatralnych, historycznych studiów oraz encyklopedii biograficznych. Analizuje praktyki zatrudnienia przez Theodora Lobe i rozwoju więzi instytucjonalnych w ciągu pięciu lat jego dyrekcji w Stadttheater i Lobe-Theater, a także wskaźniki retencji różnych stanowisk pracowniczych. Dowodzi, że Lobe nie polegał na sieciach rodzinnych lub osobistych, lecz rekrutował swój zespół przede wszystkim z ustalonej puli lokalnych pracowników. Pokazuje, że niemal połowa zespołu – głównie mniej znani wykonawcy – pozostawała w teatrze tylko na jeden sezon, podczas gdy członkowie chóru lub soliści o ugruntowanej pozycji byli bardziej stacjonarni. Zastrzega, że pięcioletni okres jest zbyt krótki, aby zaobserwować rozwój szerszego pola mobilności pracowników, ale dane sugerują pojawienie się pojedynczej więzi instytucjonalnej, która wzmocniła wymianę między teatrami w tym okresie.

„Warszawa ogłupiała naprawdę z tą włoszczyzną”: Kultury fanowskie w Warszawie przełomu XIX i XX wieku w perspektywie historii migracji teatralnych

Agata Łuksza — 2025-12-15

Autorka analizuje warszawską scenę teatralną XIX wieku z perspektywy migracji oraz relacji fanowsko-celebryckiej, koncentrując się na praktykach fanowskich i paraspołecznych więziach, jakie lokalna publiczność nawiązywała z nomadycznymi gwiazdami sztuk scenicznych. Obie te perspektywy – fanowska i migracyjna – otwierają możliwość, by upomnieć się o warunkujące teatr mechanizmy pożądania i gratyfikacji oraz o wymiar ekonomiczny teatru, który pozostaje uzależniony od transferu, translacji, ruchu, wreszcie – dostępu do metropolitarnego centrum. Pozwalają przewartościować i przemyśleć na nowo historię teatru polskiego w XIX wieku, dostrzec zjawiska, które wcale nie miały charakteru marginalnego, ale zostały zmarginalizowane na różnych poziomach wytwarzania historii.

Dwie drogi – wspólna wizja: Hugo von Hofmannsthal i Edward Gordon Craig

Dorota Kownacka-Rogulska — 2025-12-15

Artykuł poświęcony jest relacjom Hugona von Hofmannsthala i Edwarda Gordona Craiga. Miała ich połączyć współpraca, po której wiele sobie obiecywał Harry Graf Kessler, miłośnik rozwiązań formalnych i wizji artystycznych obu twórców. Powstały jedynie cztery drzeworyty – ilustracje Craiga do dramatu Hofmannsthala z 1897 Der weiße Fächer (Biały wachlarz), określanego przez samego autora jako interludium. Artystów łączyła jedność wizji, tęsknota za rzeczami nie z tego świata, miłość do starożytnych mitów, odrzucenie realizmu, uwielbienie dla Shakespeare’a i docenianie Rembrandta. Autorka pokazuje tę symbiozę myśli, widoczną w tekstach programowych i realizacjach artystycznych, szczególnie wyraźną tam, gdzie mogli zrezygnować ze słowa i zarządzać przestrzenią „między figurami”.

„W foto przeszłość zafiksowana”: Fotografie rodzinne z archiwum Marii i Edmunda Wiercińskich

Anna Chojnacka — 2025-12-15

Artykuł poświęcony jest fotografiom rodzinnym z archiwum Marii i Edmunda Wiercińskich. Autorki, odwołując się do geopoetyki, zajmującej się przestrzeniami autobiograficznymi w literaturze, wskazują miejsca obecne w biografiach bohaterów, utrwalone na zdjęciach, pojawiające się we wspomnieniach, notatkach i korespondencji. Wykorzystują zaproponowany przez Małgorzatę Czermińską podział życia na: dzieciństwo, młodość, dojrzałość oraz starość i przykładają go do biografii artystów. Skupiają się na Żuplikach – stronach rodzinnych Edmunda i Warszawie – rodzinnym mieście Marii. Sprawdzają, które fazy życia Wiercińskich, a także ich córki Ewy i ojca Edmunda – Mieczysława były z tymi punktami na mapie związane i jakie to miało znaczenie. Pokazują, częściowy, ale ważny, ich album autobiograficzny.

Formaty performatywne site-specific w spektaklach "D’ARC" i "Still Standing"

Danuta Kuźnicka — 2025-12-15

Celem artykułu jest pokazanie wielowymiarowych formatów performatywnych site-specific, tworzonych przy realizacji spektakli D’ARC (2024) i Still Standing (2023), zapewniających ich powstanie, przebieg i odbiór. Autorka identyfikuje formaty performatywne w obszarach, które Miwon Kwon w książce One Place After Another: Site Specific Art and Locational Identity (2002) nazwała paradygmatami: fenomenologicznym, socjologicznym i dyskursywnym. Opisując aspekty doświadczeniowe i interpretacyjne odbioru, korzysta z ustaleń Mateusza Chaberskiego zawartych w pracy Doświadczenie (syn)estetyczne: Performatywne aspekty przedstawień site-specific (2015). O wyborze D’ARC i Still Standing zadecydowała nie tylko ich ranga artystyczna, ale także dwa typy pracy z przestrzenią: site-specific i site-generic, które reprezentują. W omówieniach spektakli zostało podkreślone przenikanie się paradygmatów Kwon, a wskazanie czynników formatotwórczych pozwala zauważyć wielość możliwości kreacyjnych i potencjał oddziaływania społecznego.

Everyday Tending: Forgetting and Remembering Women’s Work in Twentieth-Century Polish Theatre

Katarzyna Kułakowska — 2025-12-15

Dominująca narracja o polskim teatrze uprzywilejowuje mężczyzn dramatopisarzy i reżyserów sprowadzając obecność kobiet głównie do sfery aktorstwa. Tymczasem w całym XX wieku kobiety aktywnie uczestniczyły w życiu teatralnym, podejmując rozmaite role niezbędne do powstania przedstawienia. Jednocześnie pozostawały wykluczone z oficjalnych narracji o teatrze. W artykule osadzonym w polskim kontekście pytamy o społeczne i kulturowe mechanizmy zapominania o wkładzie kobiet w praktykę teatralną. Odwołujemy się do typologii zapominania Paula Connertona (2008), szczególnie do tego, co określa mianem „represyjnego wymazywania”, koncentrując się na jego najbardziej zakodowanych formach, które podtrzymują męską hegemonię bez jawnej przemocy. Interesuje nas, w jaki sposób relacje władzy reprodukują się poprzez polityki pamięci, skazując praktykę teatralną kobiet na powolne pogrążanie się w niepamięci. Proces ten badamy, analizując wybrane przypadki upamiętniania kobiecej pracy w obszarach reżyserii, teorii i dramatu.

Czy Henryk Szaro był uczniem Wsiewołoda Meyerholda?

Mateusz Masłowski — 2025-12-15

Artykuł poświęcony jest teatralnym studiom reżysera filmowego Henryka Szaro w Piotrogrodzie w latach 1919–1921. Autor w oparciu o nowe odkrycia archiwalne i prasowe rewiduje rozpowszechnione w literaturze i utrwalone w świadomości badaczy przekonanie o nauce Henryka Szaro u teatralnego reformatora Wsiewołoda Meyerholda. Korzystając z dokumentów ustala miejsca zamieszkania i pracy obu artystów, weryfikuje nazwiska pedagogów, a także repertuar, w którym na początku swojej artystycznej kariery występował przyszły reżyser Mocnego człowieka. Przedstawia wnioski, wynikające z tego biograficznego śledztwa.

Biomechanika – naukowa organizacja pracy aktora: O związkach treningu aktorskiego Wsiewołoda Meyerholda z koncepcją tayloryzmu

Małgorzata Jabłońska — 2025-12-15

Autorka podejmuje zagadnienie powiązań pomiędzy „teatralnym tayloryzmem”, czyli biomechaniką Wsiewołoda Meyerholda, a naukową organizacją pracy Fredericka Winslow Taylora, argumentując, że biomechanika, choć inspirowana narzędziami Taylora, Gilbrethów i Le Chateliera, stanowiła autonomiczne, teatralne opracowanie naukowe, które traktuje ciało aktora jako przedmiot badania, a nie uprzedmiotawiającej kontroli. Analizę opiera na materiałach źródłowych oraz własnych doświadczeniach w treningu biomechanicznym, pozwalających rekonstruować praktyczne zastosowanie metody. Uwzględnia dotychczasowe badania nad biomechaniką teatralną, wskazując na pomijany dotąd emancypacyjny wymiar metody Meyerholda. W artykule omówione zostały kluczowe pojęcia treningu aktorskiego, takie jak tercja biomechaniczna w kontekście naukowej organizacji pracy, by pokazać, jak biomechanika mieści się pomiędzy dyskursem produktywności a autonomią artysty.

Mobility, Belonging, and Political Agency: Review of "The Palgrave Handbook of Theatre and Migration"

Yan Lin — 2025-12-15

Recenzja omawia tom The Palgrave Handbook of Theatre and Migration pod redakcją Yany Meerzon i Stephena Wilmera, podkreślając wagę jego szerokich ram historycznych, globalnej perspektywy oraz różnorodności metodologicznej dla współczesnych badań nad teatrem i migracją. Recenzentka wskazuje mobilność, przynależność kulturową i sprawczość polityczną jako trzy kluczowe obszary tematyczne powracające w publikacji i w oparciu o nie omawia jej wkład w zgłębianie relacji między migracją a teatrem. Choć rozmach tomu momentami utrudnia lekturę tematyczną, bogactwo materiałów archiwalnych, interdyscyplinarnych ujęć i zróżnicowanych studiów przypadków z całego świata dostarcza perspektyw kluczowych dla pogłębienia wiedzy naukowej na temat kulturowych i politycznych implikacji teatru we współczesnych warunkach mobilności.

Transatlantic Theatre Mediators

Vanesa Cotroneo — 2025-12-15

This review focuses on Nic Leonhardt’s book Theatre Across Oceans: Mediators of Transatlantic Exchange, 1890–1925 (first published by Palgrave Macmillan in 2021). It highlights the author’s focus on transatlantic exchange between Europe and the Americas, and the importance of theatre mediators and playbrokers such as Elisabeth Marbury, Alice Kauser, Richard Pitrot and H. B. Marinelli. Through an analysis of their roles in the theatre industry and their use of available technologies, Leonhardt asserts that the low visibility of these individuals in theatre research is diametrically opposed to their significant influence during the period under review.