Pamiętnik Teatralny

„Wolę pisać biogramy”: Wspomnienie o Barbarze Berger (1944–2024)

2024-12-06T12:03:34+01:00

Barbara Berger, historyczka teatru, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego, całe życie zawodowe związała z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Już podczas studiów współpracowała ze Słownikiem biograficznym teatru polskiego, a po ich zakończeniu w 1969 została zatrudniona w Zakładzie Historii i Teorii Teatru. Pracowała przy wszystkich tomach Słownika (ostatni ukazał się w 2017), zawierających biogramy ludzi teatru od powstania sceny narodowej do końca XX wieku. Zbierała informacje, pisała i redagowała hasła, wykonywała korekty. Na początku lat dwutysięcznych spisała zasady tworzenia słownikowych biogramów. Ta obszerna notatka (zamieszczona w Aneksie) nie tylko przedstawia budowę i zawartości haseł, ale też pokazuje zakres kwerend, szczegółowość ustaleń i problemy, które musiała rozwiązywać redakcja. W latach siedemdziesiątych Barbara Berger dołączyła do zespołu Almanachu Sceny Polskiej, dokumentującego kolejne sezony życia teatralnego w Polsce. Do końca ukazywania się rocznika (t. 49, 2013) przygotowywała biogramy aktorów i reżyserów, śpiewaków i tancerzy, scenografów, kierowników literackich i dyrektorów teatrów. Sporadycznie pisała i konsultowała hasła biograficzne artystów teatru dla innych wydawnictw. Jest autorką i redaktorką setek biogramów ludzi teatru. Praca była jej pasją.

Czy istnieje potrzeba wprowadzenia perspektywy transkulturowej do polskich badań teatralnych?

2023-11-23T17:37:08+01:00

Artykuł stanowi próbę pogłębionej refleksji nad korzyściami płynącymi z przyjęcia perspektywy transkulturowej, która wychodzi poza ograniczenia tak zwanego teatru interkulturowego. Odwołując się do rewizjonistycznego ujęcia Rustoma Bharuchy w odniesieniu do poszukiwań Jerzego Grotowskiego i innych europejskich przedstawicieli teatru interkulturowego oraz dokonanej przez Achille Mbembe krytyki europejskiej demokracji delegującej przemoc w pozaeuropejskie obszary bezprawia, przestrzenie dla nie-ludzi, autor stara się zarysować korzyści płynące z przyjęcia perspektywy transkulturowej w polskich badaniach. Na przykładzie teatralnej recepcji Dziadów Adama Mickiewicza w artykule został przedstawiony fundamentalny rozdźwięk pomiędzy literacko-teatralnym fenomenem Dziadów (służącym krytycznej refleksji nad kondycją polskiego narodu i społeczeństwa) a indygennym obrzędem dziadów, którego chłopscy depozytariusze przestali sprawować nad nim pieczę i który przez inteligenckich artystów – tak jak przez kolonialnych osadników – jest ekstrahowany i wyzyskiwany do celów niezgodnych z pierwotnym przeznaczeniem.

Ekoetyka praktyki artystycznej osób aktorskich: Perspektywa ekozoficzna w dyskursie intymnym

2024-12-16T15:47:12+01:00

Artykuł podejmuje zagadnienie ekologii zespołu teatralnego, skupiając się na pracy twórczej osób aktorskich. Jako rama konceptualna rozważań o zagrożeniach i szansach ekologicznej pracy aktorskiej przyjęta została perspektywa ekozofii Félixa Guattariego, wedle której konieczne zmiany porządku społecznego wobec zagrożeń antropocenu winny rozgrywać się w trzech rejestrach: ekologii mentalnej, społecznej i środowiskowej. Przykładając tę matrycę do refleksji nad sytuacją osoby aktorskiej w procesie twórczym, autorka artykułu poddaje pod rozwagę negatywne i pozytywne aspekty palimpsestowości ekosystemów pracy twórczej osób aktorskich. Opierając się na badaniach empirycznych nad procesem kreacji aktorskiej w ujęciu psychologicznym (Panero, 2019), autorka stawia tezę o konieczności stworzenia systemu zabezpieczeń aktorskiego procesu dysocjacyjnego, zarówno w kontekście tradycyjnego aktorstwa psychologicznego, jak i w odniesieniu do postaktorskiego trybu kreacji scenicznej w teatrze postdramatycznym. Rozważania zawarte w artykule odnoszą się do sytuacji osób aktorskich z dorobkiem scenicznym, jak również osób studiujących aktorstwo, przy czym w obu przypadkach stawiany jest postulat rozwijania autorefleksyjnej świadomości osób aktorskich co do ich uwikłania w palimpsestową i relacyjną sieć ekosystemów twórczych.

Przekład – między dramatem a teatrem

2024-12-10T19:51:40+01:00

Wstęp do bloku Dramat w przekładzie.

Gdy retranslacja jest normą: Polskie przekłady Shakespeare’a w XX i XXI wieku

2024-12-16T15:47:01+01:00

Artykuł poświęcony jest praktyce retranslacji w odniesieniu do polskich przekładów dramatów Williama Shakespeare’a w XX i XXI wieku. Jego celem jest: 1) próba zdefiniowania retranslacji w warunkach wielowiekowej recepcji dramatów z kanonu europejskiego, charakteryzujących się intensywną recepcją teatralną i krytyczną; 2) przegląd polskich zasobów tłumaczeń Shakespeare’a w XX i XXI wieku, z uwzględnieniem strategii (re)translacji oraz specyfiki promocji/upowszechniania retranslacji w docelowej przestrzeni kulturowej; 3) refleksja nad współistnieniem przekładów Shakespeare’a w warunkach rozproszonego mecenatu, z rosnącym znaczeniem zasobów cyfrowych. W szczególny sposób rozpatrywana jest kwestia wyodrębnienia się praktyki retranslacji w warunkach pełnej asymilacji dramaturgii Shakespeare’a w polskiej kulturze literackiej i teatralnej, uzależnienie dynamiki retranslacji od uwarunkowań teatralnych i ideologicznych, a także powiązań retranslacji dramatu z twórczością własną tłumaczy. Konkluzję artykułu stanowią uwagi o wpływie zasobów cyfrowych na wyznaczniki kanoniczności przekładów, a także o potencjalnym schyłku logocentrycznych doktryn przekładowych.

Zaistnieć na scenie przekładu: Jerzy S. Sito jako tłumacz dramaturgów elżbietańskich w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

2024-12-16T15:47:06+01:00

Celem artykułu jest analiza przekładów Williama Shakespeare’a i Christophera Marlowe’a autorstwa Jerzego S. Sity (1934–2011), poety neoklasycznego, tłumacza i dramaturga drugiej połowy XX wieku. Twórczość translatorska Sity rozpatrywana jest w kontekście biograficzno-socjologicznym – uwzględniającym pozycję tłumacza na polu literackim i teatralnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – oraz w kontekście przyjętego przez Sitę modelu przekładu. Obie perspektywy zdają się podporządkowane przełomowej formule krytycznej Jana Kotta, zapoczątkowanej kilka lat wcześniej w Szekspirze współczesnym. Polityczne konflikty lat sześćdziesiątych XX wieku pobrzmiewają zatem wyraźnie w dramatach Marlowe’a i Shakespeare’a w wersji Sity. Strategia translatorska Sity, stawia kluczowe pytania o charakter przekładu scenicznego, a także o głęboki wpływ, jaki na niego wywiera współczesna liryka. W tym kontekście punktem wyjścia są rozważania Stefanii Skwarczyńskiej o znaczeniu dorobku Sity polskiej recepcji Shakespeare’a. Analiza wsparta jest materiałami archiwalnymi z Beinecke Library, Państwowego Instytutu Wydawniczego, a także ze zbiorów rodzinnych.

„Trafiają się przekłady bardzo dobre i wtedy jest wielkie święto”: Kultura przekładu w „Dialogu” – wstępne rozpoznanie

2024-12-16T15:47:03+01:00

W historii polskiej literatury tłumaczonej z języków obcych czasopismo Dialog zajmuje szczególne miejsce. W kraju o słabej tradycji drukowania tekstów dramatycznych miesięcznik od przeszło pół wieku regularnie publikuje przekłady dramatów z krajów europejskich i pozaeuropejskich. Istotna rola Dialogu w kulturze przekładu w Polsce nie jest jednak powszechnie znana, co unaoczniły niedawne dyskusje towarzyszące kryzysowi w piśmie po mianowaniu przez instytucje związane z prawicowym rządem nowego redaktora naczelnego. Autorka przygląda się kulturze przekładu w Dialogu, formułuje wstępne rozpoznania dotyczące strategii doboru tekstów, widoczności tłumacza i praktyk w zakresie redakcji przekładów oraz określa możliwe kierunki dalszych analiz.

Komedia rzymska na polskiej scenie

2024-12-16T15:47:05+01:00

Artykuł analizuje zachowane przekłady sztuk dwóch rzymskich autorów, Plauta i Terencjusza, w kontekście ich adaptacji w polskich teatrach na przestrzeni ostatnich stu lat. Przynosi informacje na temat liczby polskich premier komedii Plauta w XX i XXI wieku, ale stara się także wskazać, że o doborze repertuaru decydowały przekłady i zastosowane w nich strategie. Materiału badawczego do analizy dostarczają programy teatralne, często omawiające rolę przekładu, a także przywołujące wypowiedzi badaczy i tłumaczy dramatów antycznych. Znacząca jest również nieobecność Plauta na scenie w latach 1979–2009 oraz kompletny brak zainteresowania dla twórczości Terencjusza, który w wieku XX i XXI nie pojawił się nigdy na deskach profesjonalnego teatru. Niewątpliwie duże znaczenie odegrały tutaj przekłady: ich anachroniczność lub niekomunikatywność, ale także zmiany obyczajowe XXI wieku (gender studies, #metoo).

Słowo w działaniu: Trzy polskie tłumaczenia „Fröken Julie” Augusta Strindberga w kontekście pytania o specyfikę przekładu tekstów dramatycznych

2024-12-16T15:47:08+01:00

Autorzy artykułu podjęli się zbadania trzech polskich przekładów dramatu Fröken Julie (Panna Julia/Julie) Augusta Strindberga pod kątem sposobów realizacji wypowiedzeń rozkaźnikowych pojawiających się w kwestiach, jakie Julie kieruje do służącego Jeana. Wypowiedzenia takie zostały uznane za ważny aspekt teatralnego potencjału dramatu na poziomie illokucyjnym. Łącznie badaniu poddano 66 szwedzkich wypowiedzeń imperatywnych i ich realizacji w translacjach autorstwa Ignacego Suessera, Zygmunta Łanowskiego oraz Mariusza Kalinowskiego. Analiza, przeprowadzona na płaszczyźnie jakościowej i ilościowej, wykazała, że w przekładzie Suessera dyskurs Julie sugeruje jej władczość, ale i koncyliacyjność, podczas gdy u Łanowskiego bohaterka manifestuje przede wszystkim uprzejmość w relacji do Jeana. Wybory Kalinowskiego natomiast kreują wiele różnych pozycji dyskursywnych postaci. W tekście tym metamorfozy illokucyjnego profilu Julie sugerują wyraźnie, że podlega ona przemianom w miarę rozwoju akcji dramatu. Tłumaczenie Kalinowskiego stwarza więc podstawy do bardziej zniuansowanych ujęć dyskursu tytułowej postaci dramatu, sugerując interesujące ścieżki interpretacji scenicznej.

Przekład dramatu w polskiej literaturze przekładowej: Wstępne rozpoznania

2024-12-16T15:47:10+01:00

Artykuł o charakterze przeglądowym prezentuje problemy i tematy poruszane w polskiej myśli przekładoznawczej w zakresie tłumaczenia dramatów i tekstów scenicznych. Przypomniane zostały zarówno prace naukowe, jak i odautorskie wypowiedzi warsztatowe tłumaczy. Chociaż zainteresowanie przekładem dramatu ustępuje temu, którym cieszy się przekład prozy i poezji, jednak w polskiej literaturze przedmiotu nie jest to terra incognita. Istnieją publikacje na ten temat, ale pozostają rozproszone. Autorka koncentruje się na zagadnieniach, które w teorii i praktyce przekładu zdecydowanie wysuwają się na pierwszy plan: na dialogu oraz kategorii sceniczności, sygnalizując również inne problemy i zagadnienia związane z przekładem dramatów.