Konteksty. Polska Sztuka Ludowa

Wojna. Sztuka. Dekolonizacja

Tomasz Szerszeń — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Pełnoskalowa rosyjska inwazja na Ukrainę wywołała nie tylko bezprecedensową erupcję cierpienia, której symbolem stała się Bucza; przywołała dawno niewidziane stare-nowe obrazy, ale stała się również punktem zwrotnym wprawiającym w ruch całą dyskursywną mapę. Ten zwrot w myśleniu wiąże się z powrotem wojny jako centralnej figury ramującej świat, w którym przyszło nam żyć.

Wojna w Ukrainie uruchomiła również głębokie procesy, w których centrum stoi dekolonizacja. Dekolonizowanie polityki Rosji, rosyjskiego imperializmu i rosyjskiej kultury (jej „niewinności”) nie jest jednak – znów – wyabstrahowanym z szerszego tła gestem, lecz na naszych oczach staje się częścią zwrotu, którego celem jest przywrócenie epistemicznej sprawiedliwości.

Dekolonizować oznacza być nieposłusznym. Pojęcie nieposłuszeństwa przenosi nas, ponownie, do szkoły: tam, gdzie przyswajamy wiedzę i jesteśmy przyuczani do bycia posłusznymi. Jednocześnie dekolonizacja wiąże się z uświadomieniem sobie konieczności wyjścia poza wyuczone i przyjmowane a priori ramy, kategorie i pojęcia. „Powrót do szkoły” następuje jednak nie po to, by kontynuować naukę, lecz by oduczyć się tego, co z takim trudem nauczone. Po 24 lutego 2022 roku jesteśmy obserwatorami tego przyśpieszonego procesu.

Czego nauczyło mnie ciało o byciu badaczką Ukrainy z Ukrainy w czasach rosyjskiej agresji

Darya Tsymbalyuk — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

W niniejszym tekście badam związek rosyjskiego kolonializmu i kolonialności z wiedzą i tworzeniem wiedzy oraz zastanawiam się, co to znaczy być naukowczynią z Ukrainy, zajmującą się Ukrainą w zachodniej instytucji akademickiej w czasie wojny Rosji z Ukrainą. Krytykując hierarchie produkcji wiedzy, wzywam do ponownego uwzględnienia „wiedzy, która pochodzi z cierpienia”, zgodnie z teorią bell hooks (1994). Zwracam się ku wiedzy o cierpieniu, angażując się w autoetnografię i skupiając się na sposobach, w jakie wojna wpłynęła na moje ciało: od zmieniającego się stosunku do języka rosyjskiego po świadomość mechanizmów, poprzez które moje ciało jest tokenizowane przez instytucje akademickie. Na koniec stwierdzam, że moje ciało nauczyło mnie wycofywania się jako praktyki dekolonialnego oporu i odpowiedzi na rosyjski kolonializm.

Czas zdekolonizować stereotypy dotyczące Donbasu

Lia Dostlieva — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Autorka artykułu zajmuje się stereotypami dotyczącymi regionów donieckiego i ługańskiego - ujmuje je jako kolonialne dziedzictwo zinstrumentalizowane przez polityczne, kulturowe i intelektualne elity Ukrainy.

Dekolonizacja i wyzwolenie w sztuce ukraińskiej

Svitlana Biedarieva — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Wiele prac stworzonych przez ukraińskich artystów w ciągu ostatnich ośmiu lat odzwierciedla kondycję postkolonialną i traumatyczne wspomnienia uwikłania Ukrainy i Rosji przed i przez cały XX wiek. Jednak odkąd rosyjskie bomby zaczęły spadać na ukraińskie miasta, zabijając cywilów, w tym dzieci, i niszcząc tysiące ukraińskich domów, a następnie wyewoluowały w pełnoskalową rosyjską inwazję (luty 2022 roku), zrozumienie tego postkolonialnego uwikłania zmieniło się, podobnie jak stosunek do dekolonialności w ukraińskiej kulturze. Sztuka jest jednym ze wskaźników takiego głębokiego impulsu wyzwoleńczego.

Zły mit

Jessica Zychowicz — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Artykuł jest skróconą wersją rozdziału książki Superfluous Women: Art, Feminism, and Revolution in Twenty-First Century Ukraine i przedstawia historyczny oraz teoretyczny kontekst ukraińskiej sztuki w odniesieniu do koncepcji wolności słowa. Autorka rozważa międzypokoleniową transmisję pamięci o dwudziestowiecznych wojnach i rewolucjach, w szczególności w przypadkach, gdy wielkie mity sowieckiej przeszłości są kwestionowane i wymyślane na nowo w eksperymentach estetycznych prowadzonych w porewolucyjnej (po Majdanie 2013) sferze publicznej, mających na celu ujawnienie i obalenie antydemokratycznych rządów, systematycznej korupcji i cenzury w ostatnich dziesięcioleciach.

Filatelistyka wojny

Wiera Meniok — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Publikacja przedstawia skatalogowany opis ze zdjęciami wszystkich edycji znaczków pocztowych połączonych z kopertami i pocztówkami, wydanych przez Pocztę Ukraińską (Ukrpoczta) podczas pełnowymiarowej agresji federacji rosyjskiej na Ukrainę, rozpętanej nad ranem 24 lutego 2022 roku od ataków rakietowych i bombardowań pokojowych ukraińskich miast w różnych częściach Ukrainy. Bestialski agresor zabija niewinnych ludzi, morduje i gwałci dzieci i kobiety, niszczy pokojowe dzielnice mieszkaniowe, zabytki sztuki i kultury, przedszkola i uniwersytety, teatry i muzea, szpitale i hospicja dla osób niepełnosprawnych. W czasie wojny ukraiński znaczek pocztowy przestał być pasją tylko kolekcjonerów filatelistów i stał się kreatywną bronią przeciwko wrogowi. Specjalne wojenne edycje znaczków są namacalnym dowodem oporu Ukraińców wobec rosyjskiego najeźdźcy. Dzisiaj w Ukrainie z wielkim entuzjazmem nabywają znaczki nie tylko kolekcjonerzy, ale także zwykli ludzie, wspierając w ten sposób zarówno opór kulturowy, jak i ukraińskich żołnierzy na froncie, ponieważ przyczyniają się finansowo do przyspieszenia zwycięstwa. Na dzień dzisiejszy, 15 listopada 2023, Ukrpoczta opublikowała dwadzieścia osiem edycji znaczków o tematyce wojennej.

Mapa Ukrainy w środowisku wizualnym

Olesia Herashchenko — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Niniejszy artykuł omawia zjawisko pojawienia się konturu ukraińskiej mapy z 1991 roku w dynamicznym środowisku wizualnym (2000–2023), ponieważ obraz ten przeszedł metamorfozę w znaczeniu społecznym od kiczu do ikony i wydaje się mieć silny efekt umasowienia na Ukrainie. W warunkach, w jakich kraj znajduje się obecnie, będąc w środku globalnego zamieszania społecznego, politycznego i bezpieczeństwa, wzmocnienie interpretacji tego procesu wydaje się teraz ważne, ponieważ może potencjalnie wpłynąć na wzorce zachowań i interpretację wydarzeń w mglistej przyszłości. Przedstawiając możliwe przyczyny, dla których ten konkretny obraz zyskał takie znaczenie w ciągu ostatniego roku (lat), autorka zajmuje się kwestiami wyłaniania się zbiorowej tożsamości i analizuje dominującą narrację stojącą za tym zjawiskiem, pozostając w teoretycznych ramach trzech tematów: archiwum wizualnego, autoterapii i nostalgii. Z biegiem czasu, po inwazji w 2014 roku, obraz mapy Ukrainy zagęścił się w taki sposób, że jej kontur stał się niedostępny do „dyskusji”. Pomimo trudnych warunków, w których ta postawa uległa kondensacji, kontur mapy Ukrainy stał się krajobrazem na wspólnej mapie poznawczej, który wydaje się definiować Ukraińców teraz i zachować swoją aktualność i wpływ na przyszłe pokolenia.

Łeś Kurbas, cztery ostatnie obrazy

Małgorzata Dziewulska — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Fragment obszerniejszego eseju pt. Łeś Kurbas, dziewięć obrazów z książki Małgorzaty Dziewulskiej, która ukaże się w serii „Odzyskana awangarda” Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego pt. Awangarda podkarpacka. Dziewięć
reportaży historycznych (Łeś Kurbas, Pawło Kowżun, Bohdan Ihor Antonycz, Stowarzyszenia Artystyczne, Leopold Lewicki, Teatr malarzy Cricot, Henryk Wiciński, Tadeusz Kantor, Józef Chrobak). W kolejnych obrazach: Łeś Kurbas opuszcza Galicję; Kijów i republika poetów w domu Heorhija Narbuta; Wertep Bożonarodzeniowy; żołnierska widownia Hajdamaków; poeta Mykoła Bażan na widowni teatru Kyidramte; teatr agitpropu - wertep w służbie propagandy; Osip Mandelsztam na widowni Berezilu; Kurbasa inscenizacje Makbeta Szekspira, Teatr i szafot.

Przekraczając studia „europejskie” i „słowiańskie”

Oksana Dudko — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Inwazja wojsk rosyjskich na Ukrainę spowodowała, iż kraj ten znalazł się w centrum zainteresowania zarówno opinii publicznej, jak i środowisk akademickich. Fakt, że nie upadł on w ciągu kilku dni po zmasowanym ataku Rosjan zaskoczył międzynarodową społeczność i zmusił do postawienia zasadniczego pytania: czym jest Ukraina? Oczywiście Pomarańczowa Rewolucja, jak i Rewolucja Godności, przyciągnęły uwagę całego świata. Dla „Zachodu” Ukraina wciąż jednak była „nieoczekiwanym narodem”, który zdawał się istnieć tylko przez owe krótkie chwile obecności w globalnych mediach. W rzeczywistości, cały region znajdujący się pomiędzy Europą Zachodnią a Rosją, pozostaje niedostatecznie zbadany przez zachodnich uczonych oraz zobiektywizowany w mediach zajmujących się sprawami międzynarodowymi. Niemniej, odbijająca się szerokim echem politycznym i medialnym rosyjska napaść w lutym 2022 roku sprawiła, że nie można już dłużej ignorować znaczenia tego regionu. Próba opanowania Ukrainy przez Kreml wywołała zarazem szersze i być może nawet bardziej fundamentalne pytanie, mianowicie o to, w jaki sposób kwestie związane z rzeczonym obszarem konceptualizować.

Postkolonialna kondycja, dekolonialna opcja i postsocjalistyczna interwencja

Madina Tłostanowa — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Postkolonialność powinna być postrzegana jako ludzka kondycja, sytuacja egzystencjalna, podczas gdy dekolonialność jest opcją, świadomie wybraną jako pozycja polityczna, etyczna i epistemiczna. Takie niekonwencjonalne rozumienie terminów „postkolonialny” i „dekolonialny” pozwala przekroczyć długotrwałą rywalizację i geopolityczne podziały między studiami postkolonialnymi a opcją dekolonialną za pośrednictwem optyki i dyskursów postsocjalistycznych i postzależnościowych. Postsocjalistyczna interwencja wprowadza szereg pojęć niezbędnych do analizy relacji postsocjalistycznych i postkolonialnych. Wśród nich można wymienić imperialną różnicę, geopolitykę i korpopolitykę wiedzy, bycia, płci i odczuwania, dekolonialną estetykę oraz odwrócenie kierunków czasowych w kontekście postsowieckim. Dyskurs postkolonialny musi zostać skontekstualizowany i zradykalizowany. Oznacza to przejście od wyjaśniania „innego” w języku zrozumiałym dla niego samego do oderwania się od retoryki nowoczesności z jej ukrytą logiką kolonialną i prześledzenia innych genealogii wiedzy i aktywizmu oraz innych sposobów interpretowania nowoczesności / kolonialności.

Patrząc na Buczę. Badacz Zagłady wobec wizualnych świadectw współczesnego ludobójstwa

Jacek Leociak — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Masakra cywilów, jakiej dopuścili się Rosjanie w Buczy, jest punktem wyjścia do rozważań na temat tekstowych i wizualnych świadectw zbiorowej przemocy, aktów ludobójstwa, a przede wszystkim Zagłady. Namysłowi poddane zostały wybrane przykłady przemocy indywidualnej i działań eksterminacyjnych mających miejsce w różnych uwarunkowaniach historycznych i politycznych (od zbrodni na jeńcach podczas wojny secesyjnej, linczu, Holokaustu, wojny w Syrii i rosyjskich zbrodni wojennych popełnianych w Ukrainie). Zróżnicowaniu kontekstu historyczno-politycznego towarzyszy różnorodność mediów komunikacyjnych służących do zapisu i przekazania doświadczeń granicznych, które stały się udziałem ofiar: od świadectw pisanych po blogi internetowe i wpisy na Facebooku, od rycin i zdjęć publikowanych w prasie, po profesjonalne filmy dokumentalne wyświetlane w salach sądowych podczas procesów zbrodniarzy i w salach kinowych podczas specjalnych projekcji, a także prywatne zdjęcia i filmy robione telefonami komórkowymi i umieszczane w internecie. Przy zmienności realiów historycznych i mediów pozostaje jednak niezmienny rdzeń tego typu świadectw: po pierwsze nieodparta potrzeba, wręcz nakaz ich sporządzania, po drugie — fundamentalne podobieństwo, czyli wspólne dla wszystkich tych świadectw fundament: śmiertelny lęk, przerażenie, groza, poczucie bezbronności i opuszczenia. Autor skupia się przede wszystkim nad charakterem przekazu wizualnego, fenomenem fotografii okrucieństwa i przemocy, oraz ich oddziaływania na odbiorcę.

Cierpieć

Tomasz Szerszeń — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Patrzeć oznacza cierpieć? I czy obrazy zadają cierpienie, czy mogą być „okrutne”? Wychodząc od postawionego przez Judith Butler pytania, „czy fotografia sprawia, że wydarzenie toczy się dalej, w przyszłości?”, autor zastanawia się nad obrazami toczącej się wojny w Ukrainie, nad ich zdolnością do mobilizowania, ale również zdolnością do przenoszenia przemocy i traumy, do zadawania ran. Dziwna czasowość traumatycznego widoku oznacza powrót tego samego: proces żałoby pozostaje wobec tego czymś niedomkniętym, czymś, co stale wymyka się próbom ujęcia cierpienia w ramy.

Wojna. Kobiece spojrzenie.

Katarzyna Bojarska — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Autorka bada wątek kobiecego spojrzenia w relacji do fotografii, zwłaszcza wojennej. W tym celu sięga po Trzy gwinee Virginii Woolf i analizuje użycie fotografii w antywojennej narracji pisarki.

W poprzek wpław

Agnieszka Dauksza — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Autorka przedstawia kategorię ludzi nieznacznych, których rozumie jako tych, którzy pozostają w tle, nie wyróżniają się, w porządku publicznym nie mają znaczenia jako jednostki – są „większością”, na co dzień mało istotną z perspektywy instytucji władzy. Ludzie nieznaczni są zanurzeni i uwikłani w realia, na które nie mają większego wpływu. Nie czują się odpowiedzialni za bieg wydarzeń, nie mają też poczucia samosterowności. Autorka pisze o zmianie kulturowej, dystansowaniu się jednostek od opresyjnego modelu sukcesu, powodzenia i mobilności społecznej, sprawstwa pojętego jako planowe, zdeterminowane działanie nakierowane na cel. Scenariusze realizowane we współczesnych tekstach kultury skupiają się na odmowie produktywnej aktywności, formach nieprzystosowania się, nieradzenia sobie z „życiem w jego szczegółach”. Głównym tematem jest przeciętność, codzienność, z którą trzeba się mozolnie zmagać – nieheroicznie i bez większych szans na powodzenie. Zmienia się też „typowy” bohater – stają się nimi ci, którzy są „nieudani”, nie mają siły, nie dorastają, nie potrafią, którzy są ciągle czymś zaskakiwani. Autorka analizuje w tym kontekście kilka „dziwnych” performansów bezsilności: akty czołgania się, pełzania, pływania i leżenia bez ruchu w miejscach publicznych.

Głos Marii Reimann

Łukasz Mikołajewski — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Z domu na Marsa

Justyna Chmielewska — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Autorka przygląda się dwóm projektom Halila Altındere – jednego z czołowych tureckich artystów wizualnych. Oba powstały w 2016 roku, gdy Turcja mocno odczuła skutki „kryzysu migracyjnego” wywołanego między innymi eskalacją wojny w sąsiedniej Syrii. W Anatolii schronienia szukała wtedy bezprecedensowo duża liczba ludzi – niektórzy traktowali Turcję jako kraj tranzytowy, inny osiedli tam na stałe. Halil Altındere podjął wówczas współpracę z dwiema wyrazistymi postaciami ze świata syryjskiej diaspory: z Muhammadem Ahmedem Farisem – pierwszym arabskim kosmonautą, a dziś żyjącym na wygnaniu w Stambule dysydentem, którego historia stała się jądrem projektu Space Refugee, oraz z Abu Hajarem – osiadłym w Berlinie „młodym gniewnym” raperem, z którym zrealizował wideo Homeland. Obie prace na dwa różne sposoby dotykają kwestii złożoności kondycji uchodźczej – a w myśleniu o nich autorce towarzyszy książka Migawki z tradycji uciśnionych, w której Paweł Mościcki przygląda się dialektycznemu charakterowi doświadczenia wygnania.

Dar okamgnienia

Paweł Próchniak — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Pisane przez Krzysztofa Czyżewskiego żegaryszki to zapisy opatrzone datami dziennymi, bez wskazania roku, z którego pochodzą. Tworzą tryptyk. Jego trzecie ogniwo jest zarazem zwornikiem, łączącym oba wcześniej wydane cykle. W tej osiowej księdze „wierszy najmniejszych” powracają niektóre zapisy i fotografie ze zbiorów poprzednich, zostają jednak raz jeszcze wpisane w krągły rok – w tok kalendarzowych dni (i nocy) biegnących ścieżką powrotnych miesięcy, ścieżką pór roku, która prowadzi od wiosennego przesilenia do schyłku zimy. I wciąż na nowo odnajduje samą siebie. Artykuł omawia te kwesstie i jest próbą wstępnej interpretacji żegaryszek napisanych przez Czyżewskiego.

„Robię przestrzeń”

Urszula Janoszuk-Giergiel — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Tekst skupia się na analizie i interpretacji codziennej praktyki twórczej – robienia przestrzeni – Hanny Rechowicz, przy użyciu wywiadu antropologicznego częściowo ustrukturyzowanego i etnografii wizualnej, a także teorii dobieranych na zasadzie metody analizy kulturowej wg Mieke Bal. Wywodząc kategorie opisu i analizy od doświadczenia uczestnictwa w procesie twórczyni, zajmuję się kolejno etapami praktyki twórczej Rechowicz: tknieniem, dawaniem, szukaniem miejsca i odchodzeniem. Przy analizie całokształtu praktyki dochodzę do wniosków, że jest on kobiecy, eksperymentem, zabawą, buntem i w swej istocie polega na operowaniu relacjami.

Pawła Althamera i Artura Żmijewskiego obrazy (nie)ostateczne

Szymon Wróbel — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

Prezentowany tekst jest swobodną interpretacją 32 montaży „wytworzonych” podczas letniego pobytu Pawła Althamera i Artura Żmijewskiego w Kaliszu w Galerii Sztuki im. Jana Tarasina. Omawianą serię kolaży autor nazywa Obrazami (nie)ostatecznymi. Autor stawia tezę, zgodnie z którą „maszyna montażowa” o nazwie „Althamer-Żmijewski” w sposób udany, ale i przewrotny, łączy pracę przy dwóch stołach. Jeden to „stół prosektoryjny” (table d’opération). Na tym stole rodzi się leksykon i encyklopedia świata współczesnego. To stół „sekcji zwłok” naszego świata. Drugi stół pozwala nam ujrzeć obraz-montaż w momencie narodzin. Przy tym stole pracuje „akuszerka życia” pozwalająca śledzić momenty rodne myśli, skurcze rzeczywistości, tj. obrazy w chwili ich wyłaniania się. Stół akuszerski nie jest stołem prosektoryjnym, ale jest „stołem porodowym” (table d’accouchement). Obie maszyny przyjaźnią się tak jak przyjaźni się Eros i Tanatos, życie i śmierć. Przy obu stołach jednak dokonuje się jeden i ten sam proces – rozpruwania i ponownego zszywania świata.

Marc Augé (1935–2023), antropolog współczesnych nie-miejsc

Jacek Pawlik — Wed, 28 Feb 2024 00:00:00 +0100

W związku ze śmiercią wybitnego francuskiego antropologa Marca Augé uczestnik jego seminariów przedstawia jego sylwetkę i dorobek naukowy. Ten niekonwencjonalny badacz i pisarz, związany z École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS) w Paryżu, uprawiał niezależną antropologię, aby zrozumieć erę, którą uważał za bezprecedensową, charakteryzującą się nadmiarem przestrzeni, przyspieszeniem czasu i zanikiem inności spowodowanym globalizacją. Zakres tematyczny jego prac jest bardzo szeroki: władza, czary, rytuały, ekscesy nowoczesności, tożsamość, zapomnienie itp., a także ogrody, turystyka, rower czy paryskie metro. Poza pracami naukowymi związanymi z badaniami terenowymi i studiami teoretycznymi Augé uprawiał eseistykę, która wychodząc od danych obserwacyjnych, prowadziła do rozważań filozoficznych. Uważał, że każda etnologia prowadzi do antropologii, która jest z natury filozoficzna.