Konteksty. Polska Sztuka Ludowa

Antropologia wierszy

Paweł Próchniak — 2025-12-17

Szkic stanowi wprowadzenie w kluczowe zagadnienia antropologicznego namysłu nad poezją. Autorzy postulują włączenie wierszy w obszar refleksji antropologicznej, argumentując, że wiersz jest nie tylko obiektem z przestrzeni estetycznej, ale należy także do obszaru poznania i daje wgląd w obszary rzeczywistości w inny sposób trudno uchwytne lub niedostępne, a to sprawia, że również w poezji może dochodzić – i dochodzi – do odkryć antropologicznych dużej miary.

Che cos’è la poesia?

Dariusz Czaja — 2025-12-17

Tekst jest próbą filozoficznej i antropologicznej refleksji nad istotą słowa poetyckiego. Autor świadomie sytuuje swoje wywody poza rozpoznaniami na temat poezji, które znaleźć można w rutynowej refleksji literaturoznawczej i filologicznej. Odwołując się do filozofii Karla Jaspersa, Hansa-Georga Gadamera i Owena Barfielda, wskazuje przede wszystkim na poznawczy i egzystencjalny wymiar słowa poetyckiego. Pokazuje, że wbrew potocznym mniemaniom poezja nie jest „mową ciemną”, nie jest wyrafinowanym ornamentem języka, ale pełnoprawną formą poznania. Poza tym: słowo poetyckie jest słowem wyjątkowym. Jest tym właśnie słowem, słowem jedynym, idiomatycznym, niezastępowalnym. Niezwykłe jest to, że wskazując na rzeczywistość poza sobą (celując w świat pozasłowny), nie traci ono nic ze swojego substancjalnego ciężaru, wskazuje na siebie. Inaczej mówiąc: po wypełnieniu swojej funkcji referencyjnej słowo poetyckie nie znika.

Głosy z otchłani

Dariusz Czaja — 2025-12-17

Tekst jest próbą antropologicznego komentarza do niezwykłego tomu poetyckiego: Babi Jar. Na głosy (2017) autorstwa ukraińskiej poetki Marianny Kijanowskiej. Za ten tom autorka otrzymała w swoim kraju Narodową Nagrodę im. Tarasa Szewczenki, przyznawaną za wybitne osiągnięcia literackie. Babi Jar to właściwie jeden wiersz, tyle że rozpisany na wiele części. Wiersze Kijanowskiej to szczególne (bo poetyckie) zwierciadło, które w rozpryśniętych fragmentach słownych stara się przywrócić pamięć o mordzie na kijowskich Żydach (około 34 tysiące ludzi), którego dokonano w 1941 roku w podkijowskim Babim Jarze. Wiersze Kijanowskiej – halucynacyjne, transowe, o świadomie połamanej składni – próbują przywołać i ocalić pojedyncze żywoty, zamordowane, przedwcześnie zgasłe. To poezja ekstremalnych emocji, ale też rzecz o wielkiej sile poznawczej. Poetka wchodzi na tereny zastrzeżone dla historyka nie po to, by z nim rywalizować. Pracuje w innych rejestrach przeszłości. Usiłuje wypełnić wyobraźnią te miejsca, które w dostępnych materiałach nie zyskały żadnego poświadczenia. Wchodzi między ustalone fakty, wciska się między zrekonstruowane przez badaczy wydarzenia. Stara się odtworzyć to, co niezapisane, nieutrwalone. Mówi nie o tym, co literalnie było, ale o tym, co być mogło.

Miejsce nadziei

Wiera Meniok — 2025-12-17

Autorka rozważa poezje Serhija Żadana pisane po rozpętaniu rosyjskiej agresji na Ukrainę. Osnową są wiersze pochodzące z pierwszego „wojennego” tomu Żadana zatytułowanego Życie Maryi (2015) oraz najnowszego tomu Skrypnykówka (2023; polskie wydanie 2025). Tytuł nawiązuje do pierwszej pisowni ukraińskiej, w 1928 roku wprowadzonej w Charkowie przez Mykołę Skrypnyka. Od jego nazwiska pochodzi określenie „skrypnykówka” (inaczej: pisownia charkowska), która symbolicznie powraca w wierszach Żadana oraz w jego najnowszej książce Arabeski (2024), celowo powtarzającej nazwę opowiadania Mykoły Chwylowego: napisane sto lat temu, zapoczątkowało miejski tekst ukraińskiego Charkowa, który teraz, wbrew wojnie, jest kontynuowany przez Żadana. Osią konceptualno-interpretacyjną eseju stają się prześwitujące na powierzchni i w głębi wierszy powinowactwa poezji Żadana z językiem poezji Rilkego, Celana, Miłosza, Ficowskiego i Schulza. Poezja Żadana pisana w czasie wojny jest odczytywana jako antropologiczna i metaforyczna personifikacja katastrofy, a nade wszystko jako miejsce nadziei.

Powrót pustki

Ostap Sływynski — 2025-12-17

Wiersz ukraińskiego poety Jurija Andruchowycza Zmiana dekoracji, opublikowany po raz pierwszy w tomie Egzotyczne ptaki i rośliny (1991) i przetłumaczony na polski przez Jacka Podsiadłę, wydaje się dziś, w czasie wojny rosyjsko-ukraińskiej oraz wymazywania śladów kultury i tożsamości ukraińskiej na terenach zajętych przez Rosję, szczególnie aktualny. Metafora zawarta w tytule wiersza jest jednak ironiczna i myląca, chodzi w nim bowiem nie o powierzchowną zamianę symboli i wzorców jednej kultury na inną, lecz o zastąpienie kultury, wartości, sensów nicością i pustką. Wyraźna antykolonialna i antynihilistyczna wymowa wiersza czyni z niego tekst przemawiający dziś do wrażliwości nie tylko Ukraińców, ale wszystkich narodów zagrożonych autorytaryzmem i agresywnym ekspansjonizmem.

Wierzbicki: szyszka pinii – aluzje i symbole

Eugeniusz Nachlik — 2025-12-17

Badacz wyjaśnia mitologiczne i chrześcijańskie, historyczne i kulturowe aluzje i symbole w wierszu Szyszka pinii współczesnego polskiego poety, teologa i etyka, profesora, księdza Alfreda Marka Wierzbickiego, napisanym w Palermo i Lublinie w dniach 12–17 lutego 2023 roku. Myśl autorska w tym religijno-filozoficznym liryku śledzi ewolucję ludzkości od zmysłowo-pasjonującej postawy dionizyjskiej do artystycznej postawy apollińskiej, wyrastającej na zmysłowym tle, i następnie do postawy duchowej, platońskiej. A dalej – do chrześcijańskich pierwocin jako światła pocieszenia w cierpieniu, do tego, co boskie i ludzkie, humanitarne, pełne poczucia własnej wartości, ale także pokorne i odkupieńcze.

Irwaneć: frywolny ton i czarny humor

Eugeniusz Nachlik — 2025-12-17

Artykuł omawia wiersz Family name Ołeksandra Irwancia, współczesnego ukraińskiego pisarza i byłego członka grupy literackiej Bu-Ba-Bu. Utwór ten ujawnia rozpoznawalne cechy poezji autora: frywolny ton, naturalizm, groteskę, ironię, czarny humor. W pierwszej części wiersza poeta gra zbieżnością swojego nazwiska z nazwą rzeki na Czernihowszczyźnie. W drugiej części szydzi z kuszących, ale podstępnych mailowych wiadomości o rzekomo nieoczekiwanych spadkach i chwali się swoją odpornością na nie, lecz widać, że jego ironia jest gorzka: w rzeczywistości chciałby otrzymać oferowane miliony.

I bet you wish you were / Złoty podział = Ukraina

Danylo Ilnytskyi — 2025-12-17

Tekst powstał na podstawie dwóch wypowiedzi autora podczas XI Międzynarodowego Festiwalu Brunona Schulza w Drohobyczu, w ramach cyklu „wiersze w schronach”, 9 lipca 2024 roku. Wiersz Ołeksandra Irwancia autor eseju interpretuje m.in. odwołując się do twórczości ukraińskiego poety Nazara Honczara, a także do zabawnej przygody z życia angielskiego aktora Rowana Atkinsona. Zabawa z własnym nazwiskiem oraz ironiczna samoobserwacja ma charakter nie tylko humorystyczno-eksperymentalny, ale poniekąd ontologiczno-dramatyczny. „W każdym żarcie jest ziarno prawdy”, a każde błaznowanie przeradza się w poważny autodialog. Trzymając się klasycznej korelacji między pierwiastkiem dionizyjskim i apollińskim, w wierszu Alfreda Wierzbickiego autor dostrzegł przeciwstawienie między kulturą rosyjską i ukraińską, oraz dalej – między mentalno-duchowymi obrazami świata.

Papier i pamięć

Maciej Tramer — 2025-12-17

Artykuł opowiada o tym, jaki wpływ mogą mieć okoliczności tekstu na jego późniejszy sposób zaistnienia w świadomości czytelników. Wierszem, który poddany zostaje szczególnej uwadze jest bardzo znana Elegia [o chłopcu polskim] Krzysztofa Kamila Baczyńskiego oraz dokonana przez matkę poety istotna korekta tytułu. Wynikiem tej zmiany była swoista polonizacja tekstu oraz zatarcie aluzji do wiersza Heinricha Heinego Enfant perdu. Artykuł stawia pytania, do jakiego stopnia tragiczne losy autora mogły wpłynąć na Stefanię Baczyńską oraz Kazimierza Wykę, przygotowujących pierwszy niekonspiracyjny wybór wierszy młodego poety, w który stał się miejscem pierwodruku Elegii… Podpowiedzią dla rozważań stają się nieznana korespondencja matki Baczyńskiego z Jerzym Andrzejewskim oraz wspomnienia Wyki z czasów jego pierwszych powojennych wizyt w całkowicie zniszczonej Warszawie. Artykuł został napisany i zaprezentowany w ukraińskim Drohobyczu 19 listopada 2023 roku.

Słowami bólu

Helena Hejman — 2025-12-17

Aleksander Wat był jednym z tych „wielkich chorych” literatury, którzy nie zadowalając się obojętnie obiektywnym językiem medycyny, podkreślali w doświadczeniu choroby część ludzką i własną perspektywę. Świadectwa choroby bólowej Wata – rozsiane po dziennikach, korespondencji, Moim wieku, obecne silnie w jego prozie i poezji – nigdy nie przypominają obserwacji wskaźników życiowych z karty/dzienniczka pacjenta, zawsze są już interpretacjami, nośnikami znaczeń antropologicznych. W niniejszym szkicu wychodzę od opowiadania Śmierć w szpitalu, w którym intratypograficznie zjawia się poezja bólu, by jeszcze raz przeczytać wiersz o incipicie W czterech ścianach… jako tłumaczenie, transmutację odczutego wiersza bólu w wiersz zapisany. Ten krótki i wielokrotnie komentowany utwór, stanowiąc beznadziejne centrum „okolic cierpienia”, daje wgląd w osobowość chorego, przedzielonego wewnętrznie ścianą bólu, i tłumaczy to doświadczenie nieznającym go obywatelom „świata zdrowych”.

"Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu"

Andrzej Tyszczyk — 2025-12-17

Szkic prezentuje antropologicznie zorientowaną interpretację wiersza Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu Zbigniewa Herberta. Autor artykułu kładzie nacisk na ambiwalencję semantyczną utworu, która może być podstawą rozbieżnych odczytań. Proponuje tez lekcję, w której rozbieżne odczytania, nie tracąc nic ze swej przeciwstawności, zostają scalone jako składniki jednej semantycznej figury, zwanej przez autora figurą tragiczności transcendentalnej.

Od doświadczenia rzeczywistości do doświadczenia spektaklu

Piotr Śliwiński — 2025-12-17

Zaangażowanie poezji współczesnej nasuwa pytanie o jej związki z tradycjami poezji politycznie aktywnej, przede wszystkim z twórczością pokolenia 1968. Co łączy obie formacje, a co jej fundamentalnie dzieli? Status rzeczywistości okazuje się zupełnie różny. W latach 70. rzeczywistość ma przytłaczający charakter, jest ciężka i dotkliwa, pusta i odrażająca. Dzisiaj rzeczywistość faluje, zmienia się, ma strukturę pozoru, za to na nowo pociągające okazują się utopie i ideologie.

Iskrzenie

Paweł Próchniak — 2025-12-17

Szkic jest interpretacyjnym wglądem w główny wątek eseju Mityzacja rzeczywistości, w którym Bruno Schulz z właściwą sobie przenikliwością wskazuje te cechy poezji jako sztuki słowa, które czynią z niej formę oraz narzędzie poznania zorientowanego metafizycznie i zarazem antropologicznie. Sformułowana przez Schulza definicja poezji zostaje przez autora szkicu rozwinięta (na zasadzie pasażu analogonów) i osadzona w kontekście rozpoznań dotyczących poznawczej siły metafor formułowanych przez pisarzy i myślicieli należących do tej samej formacji kulturowej, do której należał autor Sklepów cynamonowych (Lucian Blaga, José Ortega y Gasset, Wallace Stevens).

„To, co pamiętam” – kontynuacje w poezji Leslie Marmon Silko, Opowiadaczki z Puebla Laguna

Ewa Dżurak — 2025-12-17

Leslie Marmon Silko opublikowała Storyteller w 1981 (wydanie 2: 2012). Opowiadaczka z Puebla Laguna (2024) to pierwsza książka Silko na polskim rynku i dzieło wyjątkowe. Jego forma wymyka się gatunkowym ramom. W skład zbioru wchodzi osiem opowiadań, więcej niż dwadzieścia poematów, ponad dwadzieścia tekstów prozą oraz dwadzieścia sześć czarno-białych zdjęć. Struktura tomu przypomina pajęczą sieć, z wychodzącymi z centrum promieniami wątków, które łączą koncentryczne spirale motywów. Przede wszystkim jest to hołd złożony sztuce opowiadania z Puebla Laguna oraz tamtejszej kulturze. Zadaniem tekstu jest zapoznanie czytelników z Leslie Marmon Silko, autorką nową na polskim rynku, ze szczególnym uwzględnieniem zawartej tam poezji, mocno zakorzenionej w kulturze Laguna Pueblo.

Obrazy, które leczą

Andrzej Rozwadowski — 2025-12-17

Kolekcje fotograficzne Indian Ameryki Północnej z przełomu XIX i XX wieku są rodzajem atlasu, który miał dokumentować ginący świat Indian. Dziś ten atlas jest krytycznie oceniany, a jedną z form jego ewaluacji jest współczesna sztuka Pierwszych Narodów. Artykuł pokazuje specyficzny aspekt tej sztuki, w której ów „atlas fotograficzny” jest dekolonizowany za pomocą symboli przynależących do „rdzennego atlasu” Pierwszych Narodów. Ważnymi symbolami tego „rdzennego i pierwszego atlasu” są malowidła naskalne, będące potwierdzeniem praw Pierwszych Narodów do ziemi, którą zamieszkują od niepamiętnych czasów. Artykuł pokazuje, jak motywy tej pierwszej sztuki są wpisywane we współczesne artystyczne projekty Pierwszych Narodów, szczególnie te, w których następuje konfrontacja tych dwóch atlasów, gdzie malowidła naskalne pełnią funkcję medium przenoszącego do świata przodków i rdzenia rdzennej duchowości.

Okamgnienia i migawki

Magdalena Barbaruk — 2025-12-17

Punktem wyjścia rozważań autorki jest doświadczenie znużenia, jakie towarzyszyło jej podczas lektury reportaży o Ameryce Łacińskiej. Stawia hipotezę, że odpowiedzialna za to była ich monumentalna i migawkowa forma. Stwierdza, że nawet wielkie, docenione reportaże potwierdzają tezę o kryzysie narracji, a szerzej: kultury współczesnej, którą stawia Byung-Chul Han. Refleksja autorki krąży wokół pytań o to, czy Ameryka Łacińska jest miejscem okamgnienia, co to znaczy i jaki ma to wpływ na poświęcone jej reportaże. Stawia pytanie, czy synkretyczna, tiktokowa, pozbawiona aury materialna rzeczywistość zglobalizowanej Ameryki daje szansę na epifanię bytu. Poszukując możliwości reportażu jako opowieści o teraźniejszości, inspiracji szuka między innymi u Martina Heideggera, Waltera Benjamina (Denkbilder) czy Olgi Tokarczuk („czuły narrator”). Stwierdza, że pojęcie okamgnienia można łączyć z pamięcią, doświadczeniem przeszłości (nie jest to sprzeczne ze skupioną na „ekstazie” współczesności koncepcją Heideggera). Reportaż nie jest dla niej informowaniem o nieznanym, lecz epifanijną (szamańską) sztuką opowieści, tj. łączy „punktową teraźniejszość” z rodzajem zgęszczenia sensu, jaką oferują poezja albo rytuał. Inspirując się reportażem Pasażerowie. Ayahuasca i duchy Amazonii Mateusza Marczewskiego, autorka stwierdza, że reportaż może być opowieścią taktylną, uzdrawiającą, oferującą wgląd w rzeczywistość, ale i we własną sytuację.

Stulecie pamięci

Jurko Prochasko — 2025-12-17

Esej przedstawia przekrój najważniejszych dokonań w zakresie różnych dyscyplin, tradycji i paradygmatów, a także kilku zjawisk literackich, które wpłynęły na kształtowanie obecnego pojmowania pamięci. Za okres czasu został przyjęty „długi wiek XX”, co wiąże się z pytaniem, dlaczego właśnie w tym okresie historycznym bardzo różne teorie pamięci zajęły tak znaczące miejsce, dlaczego właśnie on stał się „stuleciem pamięci”. W szerokich kontekstach teorii Moderności, modernizacji, sekularyzacji i rozpadu tradycyjnych życio-światów rozważono kilka zasadniczych intuicji, teorii i konceptualizacji wywodzących się z freudowskiej i lacanowskiej psychoanalizy, bergsonizmu, różnych nurtów fenomenologii, hermeneutyki i estetyki recepcji, poststrukturalizmu, współczesnych badań historycznych i humanistycznych, a także teorii pamięci zbiorowej, masowej i kulturowej. Szczególną uwagę poświęcono sposobom traktowania poetyki pamięci Brunona Schulza. Spostrzeżono konstelacje i wyzwania pamięci związane z obecną wojną w Ukrainie. Podjęto próbę określenia najważniejszych wątków pamięci w czasach współczesnych, w tym dialektyki między lękiem przed zapomnieniem, rozumianym jako lęk przed utratą, a lękiem przed niechcianym powrotem (powtórzeniem) wypartego i zapomnianego.

Dlaczego Bruno Schulz wciąż powraca?

Myroslav Marynovych — 2025-12-17

Autor rozważa o sensach dzieła, życia i zamordowania Brunona Schulza w kontekście szczególnej akustyczności i egzegetycznej doniosłości jego ciągłej obecności jego rodzinnym mieście oraz o dramatycznych przyczynach jego nieodwołalnych powrotów w pamięci i postpamięci podczas wojny toczącej się w Ukrainie. Na kanwie aluzji zaczerpniętych z opowiadań Schulza, jak m.in. Traktat o manekinach, Księga, Martwy sezon, Sierpień czy Noc wielkiego sezonu, zostały zbudowane pomosty między katastrofą spełnioną a katastrofą spełniającą się dziś. Myśl autora łączy ścieżki teozoficzną i antropologiczną, spaja podłoża przeszłości i teraźniejszości, a figurą wyjaśniającą te powiązania i echa wciąż pozostaje Schulz – przyswajany poprzez odwieczne antagonizmy istotnego i tandetnego, sakralnego i profanicznego, ofiarnego i zbrodniczego. Esej przywołuje zarówno paradoksalne, jak i nieodwracalne powroty następstw rozpętanej makabry: strzały w tył głowy Schulza i ukraińskiego pisarza Wakułenki. Dramat bestialskiej wojny w Ukrainie został ukazany w kontekście biblijnym i historycznym jako paroksyzm furii zła, które mimo wszystko nie zdoła odwrócić woli opatrzności.

Pamięć: włączenie, własnowolność

Danylo Ilnytskyi — 2025-12-17

Tekst został napisany na podstawie wystąpienia autora podczas XI Międzynarodowego Festiwalu Brunona Schulza w Drohobyczu, w ramach panelu dyskusyjnego „pamięć: obecność, powroty”, który odbył się 8 lipca 2024 roku. Opierając się na temacie dyskusji, autor proponuje rozwinąć kategorie „obecności” i „powrotów” w dwie inne koncepcje: „włączenie” i „własnowolność”. Refleksja została zbudowana na tle przeciwstawiania (czy raczej antynomii) pamięci odpowiedzialnej, pamięci nieustającego włączenia, która może zamieniać się w konstruowanie, uwarunkowanie ideologiczne, a nawet koniunkturę – i pamięci własnowolnej: tej, która sama siebie czyni, która czasem jest dzika, nieokiełznana, lecz niezmiennie monolityczna w swej prawdziwości i wolnej naturze.

Doświadczenie wspólnoty SchulzFestu jako pomost pomiędzy przeszłością a przyszłością

Dariusz Wojakowski — 2025-12-17

Celem artykułu jest ukazanie roli, jaką odgrywa artystyczna społeczność SchulzFestu w Drohobyczu w warunkach kryzysu społecznego związanego z wybuchem pełnoskalowej wojny w Ukrainie. Rola ta opisywana jest zarówno w kontekście praktyk reinterpretujących przeszłość przywoływaną przez twórczość i życie Brunona Schulza, jak i biograficznego i instytucjonalnego znaczenia „drugiej przeszłości” – zdarzeń i aktorów związanych z działaniami na rzecz pamięci Schulza w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Ta „druga przeszłość” wytworzyła specyficzną sieć społecznych powiązań, które w warunkach wojennych ujawniły się jako specyficzna społeczność – nazywaną tu „Republiką Marzeń”. Cechuje się ona zdolnością do transformacji swoich działań, celów i struktur, jest rezylientna i stanowi communitas pomocników wspierających innych oraz samą siebie.

Obraz-zagadka golusa u Brunona Schulza

Karen Underhill — 2025-12-17

W tym artykule, napisanym w hołdzie śp. Profesorowi Jerzemu Jarzębskiemu, omówienie terminu „golus” – słowa oznaczającego w języku jidysz zarówno „wygnanie”, jak i „diasporę” – staje się okazją do refleksji nad kilkoma tematami, które definiują i łączą twórczość Brunona Schulza, życie i naukę Jerzego Jarzębskiego, a także kontekst schronienia i solidarności stworzony na SchulzFeście ’24 w Drohobyczu. W eseju z 1937 roku, poświęconym artyście Efraimowi Mojżeszowi Lilienowi, Schulz określił jego dzieło jako „twór zrodzony z golusowej tęsknoty”. W artykule postawiono tezę, że w swojej diasporycznej modernistycznej poetyce Bruno Schulz zdołał aktywnie wykorzystać „obraz-zagadkę” golusa, aby stworzyć literaturę, która mogłaby zawrzeć w sobie nierozwiązywalne napięcie życia żydowskiego pisarza w Europie państw narodowych po I wojnie światowej oraz że trwałym gestem autora było otwarcie tego specyficznego żydowskiego doświadczenia na Obcego i na drugiego człowieka.

Bruno Schulz mówi, kim jest

Stanisław Rosiek — 2025-12-17

Autor rekonstruuje okoliczności malarskiego „coming outu” Brunona Schulza, czyli prezentacji jego prac wizualnych na wystawie w Borysławiu w 1921 roku. Skupiając się na percepcji tych prac, ukazuje stawkę odsłonięcia Schulza – jego gest nie tylko opowiadał o „erosie tragicznym”, fascynacjach i lękach twórcy, ale też w prowokacyjny sposób naruszał lokalne, drohobyckie status quo. Tekst ukazuje też proces formowania się wizualnego stylu Schulza na tle kultury wizualnej epoki: pokazuje, w jaki sposób ją przekracza i co w tym przypadku oznacza „odwaga odsłonięcia”.

Surrealistyczne aspekty sztuki Andrzeja Pawłowskiego w optyce opowiadań Brunona Schulza

Kinga Burek-Domżalska — 2025-12-17

Twórczość Andrzeja Pawłowskiego nie jest interpretacją prozy Schulza. Teksty pisarza wykorzystałam jako narzędzie badawcze, a zachęcił mnie do tego nowy fakt dotyczący literackich zainteresowań Pawłowskiego. Surrealizm traktuję w swoich badaniach szerzej niż tylko określenie konkretnego kierunku w sztuce – postrzegam go jako swoistą postawę twórczą, która objawia się w różnych okresach historii sztuki oraz u różnych twórców. Analizuję sztukę Pawłowskiego z zakresu różnych mediów: od filmu eksperymentalnego przez fotografię aż po rzeźbę. Uwzględnione zostały wybrane pisma i koncepcje teoretyczne artysty, mające nierozerwalny związek z jego twórczością. Autorska próba wykorzystania badań literackich do badania sztuki wizualnej pozwoliła mi lepiej wykazać niezauważone dotychczas surrealistyczne aspekty jego sztuki.

W domu Brunona Schulza

Monika Sznajderman — 2025-12-17

Dom Bruno Schulza w Drohobyczu, przechowujący niewidzialne ślady życia artysty, staje się dla mnie punktem wyjścia, a właściwie wędrówki po innych „zwidmowionych” – według określenia Katarzyny Kończal, która odnosi je do twórczości W.G. Sebalda – przestrzeniach, w których żywi żyją obok zmarłych, a czas ulega zawieszeniu. Wędrówki literackimi tropami w poszukiwaniu śladów po zamordowanych w Zagładzie.

Archaiczne początki fenomenu „miejsca”

Michał Klinger — 2025-12-17

Archaiczne Pismo zawiera wieść o pierwotnych „miejscach”, które stają się „wydarzeniami”, czasem niezwykle zagadkowych (np. Golgota); swoista via negativa naznacza mit o Raju: akt stwórczy wypełnia „brak” na miejscu, jeszcze pustym. Ta „zmiana” tworzy „miejsce dramatu” upadku i zbawienia. Postulujemy tworzenie podstaw fenomenu „miejsca-wydarzenia”.

Gesamtkunstwerk Augenblick

Paweł Drabarczyk vel Grabarczyk — 2025-12-17

W 2014 roku Gerhard Richter namalował obrazy, będące malarskimi, powiększonymi wersjami czterech zdjęć wykonanych w Auschwitz-Birkenau w sierpniu 1944 roku, uchodzących za jedyne zachowane fotografie dokumentujące proces masowego zabijania w nazistowskich fabrykach śmierci. W kolejnym etapie zamalował cztery kadry abstrakcyjnymi formami. 9 lutego 2024 roku edycja tych obrazów wystawiona została w Oświęcimiu, w specjalnie zaprojektowanym pawilonie, określanym mianem totalnego dzieła sztuki. Składają się nań reprodukcje czterech zdjęć „wyrwanych piekłu”, edycja czterech obrazów Richtera, ośmiometrowe lustro oraz oprawa architektoniczna. Wszystko to skłania do zastanowienia, czy oświęcimska realizacja pozostaje zgodna z uwagami Georges’a Didi-Hubermana, a na ile sprzeniewierza się przesłaniu Obrazów mimo wszystko i Kory. Czy wobec minimalistycznego pawilonu o nieco kościelno-kaplicznej, a zarazem do pewnego stopnia „loftowej” estetyce znajduje zastosowanie pytanie Didi-Hubermana „Czy aby nauczyć, trzeba upiększyć?”. Czy nadbudowując swoje „Gesamtkunstwerk” na czterech fotografiach – niczym dawni budowniczowie świątyń wznoszący w miejscach przechowywania relikwii lub dla ich uczczenia – zdołał nie przesłonić owych „strzępków” o fundamentalnym znaczeniu?

Przypadek Moshego Oveda

Agata Lipczik — 2025-12-17

W artykule podjęto próbę scharakteryzowania artystycznej twórczości Moshe Oveda (1885–1958). Urodzony na terenach ówczesnej guberni płockiej, słynny antykwariusz należał do kluczowych postaci środowiska artystycznego żydowskiej społeczności w Londynie pierwszej połowy XX w. Znany głównie jako specjalista w dziedzinie dawnej biżuterii, przez większość życia czynnie uczestniczył w inicjatywach promujących twórczość artystów żydowskich, m.in. będąc jednym z współzałożycieli, a później najbardziej aktywnych członków towarzystwa Ben Uri. Poza intensywną działalnością na rzecz rozwoju kultury jidysz, Moshe Oved zasłynął najpierw jako poeta, a następnie także artysta. Jego pierwszymi pracami były wyroby jubilerskie: stylizowane pierścienie o zoomorficznych kształtach opatrzone często grawerowanymi inskrypcjami o poetyckim wyrazie. Po wojnie Oved tworzył także charakterystyczne rzeźby, które w niewątpliwy sposób odwoływały się do żydowskiego mistycyzmu, a niekiedy, jak w przypadku cyklu sześcioramiennych świeczników, pełniły także funkcję upamiętnienia ofiar Zagłady. Artykuł zwraca uwagę na paralelny charakter twórczości rzeźbiarskiej i literackiej Oveda, której wspólnym mianownikiem było głębokie, wewnętrzne przeżycie duchowe.

Mistrz i Muzeum. Perypetie Muzeum Bułhakowa we współczesnym Kijowie

Weronika Grzesiak — 2025-12-17

Znajdujące się w ścisłym centrum ukraińskiej stolicy Muzeum Bułhakowa działa od 1991 roku, upamiętniając życie i twórczość rosyjskiego pisarza i dramaturga. Michaił Bułhakow urodził się w Kijowie, mieszkał w nim przez pierwszą połowę życia i poświęcił mu wybrane utwory. W niektórych – opisujących walki o miasto 1918 i 1919 roku, których był świadkiem – wybrzmiewają antyukraińskie nastroje, w związku z czym zasadność założenia i istnienia muzeum była kwestionowana od samego początku działalności instytucji. Od czasu inwazji Rosji na wschód Ukrainy w 2014 roku, a zwłaszcza po rozpoczęciu otwartej wojny w lutym 2022 roku Muzeum Bułhakowa stało się celem silniejszych ataków ze strony różnych środowisk. Współczesne dzieje muzeum, rozpoczęte i planowane drogi przeobrażeń ekspozycji i prowadzonej w jej przestrzeni narracji, nowe zadania placówki i sposoby radzenia sobie z trudnym dziedzictwem kolonializmu są tematem niniejszego artykułu.

Topos: dworzec

Agnieszka Bednarek-Bohdziewicz — 2025-12-17

W artykule autorka analizuje społeczno-kulturową rolę małych kaszubskich stacji kolejowych, które pełniły funkcję nie tylko infrastruktury transportowej, lecz także miejsca zamieszkania pracowników kolei. Analiza opiera się na etnograficznym badaniu przestrzeni dworcowej jako taskscape – dynamicznego krajobrazu działań i relacji społecznych, inspirowanego fenomenologiczną koncepcją zamieszkiwania Martina Heideggera oraz antropologiczną teorią Tima Ingolda. Dworce, mimo zawieszenia linii kolejowej w 2000 roku, zachowują symboliczną i emocjonalną wartość, będąc miejscem wspomnień i społecznych praktyk. Przestrzeń ta łączyła sferę prywatną z publiczną, tworząc specyficzną wspólnotę, w którym codzienne działania, zapachy i dźwięki splatały życie zawodowe z domowym. Współczesne próby rewitalizacji dworców oraz ich adaptacja na potrzeby lokalnej społeczności potwierdzają ich trwałe znaczenie jako dziedzictwa kulturowego i przestrzeni spotkań społecznych. W tekście autorka podkreśla, że dworzec to nie tylko obiekt architektoniczny, należący do infrastruktury transportowej, lecz żywa, wielowymiarowa przestrzeń społeczna i symboliczna, ważna dla tożsamości lokalnej społeczności.