Konteksty. Polska Sztuka Ludowa

Pan Cogito – poczynany. O kilku wierszach Zbigniewa Herberta

Katarzyna Kuczyńska-Koschany — 2024-11-05

Szkic traktuje o ciekawym i dotychczas jedynie zdawkowo komentowanym okresie twórczości Zbigniewa Herberta (1924–1998). To czas, kiedy pojawiła się u niego koncepcja persony lirycznej – Pana Cogito. Niektóre wiersze powstawały wówczas w kilku wersjach – z Panem Cogito lub bez obecności tej postaci, a proces myślowy trwał u poety ponad dekadę (od początku lat 60. XX wieku do roku 1974, kiedy to ukazuje się tom zatytułowany Pan Cogito), co zmienia nie tylko poetykę samego Herberta, lecz także oblicze poezji polskiej, wreszcie przemienia czytelników i czytelniczki tej poezji.

Cogito i problem poezji

Michał Klinger — 2024-11-05

Podjęty jest problem kryterium poetyckości w oparciu o doświadczenie autorskiej lektury Pana Cogito przez Zbigniewa Herberta w połowie lat 70. Tłem są wybrane fenomeny poezji od ich archaicznego początku melicznego po nowe, odchodzące od „muzyczności” poezji, koncepcje, np. Chlebnikowa i Przybosia. Podana zostanie, mało u nas znana, fenomenologia poezji opartej o paralelizm członów, żywa od Biblii po liturgię bizantyjską i praktykę cerkiewno-słowiańską. „Pan Cogito” staje wobec dwoistości działania poezji – drogą poza-racjonalną („muzyczną”), lub drogą „przesłania” treści (dla rozumu). Wskazane są pozycje Brodskiego i Miłosza. Postawiona zostaje teza, iż Pan Cogito ostatecznie odnajduje się po stronie melicznego „początku” poezji.

„Zostanie zdziwiony kolor spojrzenia dłoń skaleczona o powietrze”: rola spojrzenia i dotyku w poezji Zbigniewa Herberta

Ruslana Mańko — 2024-11-05

Herbertowska percepcja otaczającego świata odbywa się przede wszystkim poprzez wzrok i dotyk. Taktylne i wizualne doświadczenia tworzą paletę kolorów i dźwięków. Zmysłowy obraz przedmiotów rzeczywistości, przechowywany w świadomości, formuje podstawy wiedzy empirycznej. Zrozumienie Herberta wymaga uzmysłowienia jego sposobów postrzegania świata przedmiotowego. Herbert twierdził, że oczami przyjęta rzeczywistość jest w istocie bardzo subiektywna i nie może być czymś pełnym i stałym. Dotyk staje się ulubioną metaforą poety.

Zobaczyć „strumień światła”: negacja i ekstaza

Joanna Sarbiewska — 2024-11-05

Niniejszy tekst jest propozycją odczytania wiersza Zbigniewa Herberta w perspektywie filozofii fenomenologicznej i mistycznej. W tym ujęciu Studium przedmiotu stanowi studium widzenia fenomenologicznego, które prowadzi do granic filozofii. Mamy tu do czynienia z próbą opisu, metodą via negativa, „widzenia źródłowego” – ekstatycznego. Herbertowi w języku metafory poetyckiej udaje się skupić jak w soczewce elementy myśli i duchowości apofatycznej. W procesie ogołocenia / przejścia percepcji od przedmiotu (bytu) do rzeczy (bycia), wyłania się doświadczenie źródłowej pustki, które otwiera widzenie „wszystkich stron” rzeczy, łączących się w „jeden strumień światła”. W ten sposób techne widzenia odsłania prawdę bycia (aletheia), w której niema „mowa krzesła”, niczym most, ma moc wyrażania Heideggerowskiej „czwórni” (das Geviert): jedności ziemi, nieba, istot śmiertelnych i istot boskich.

Rachunkowość / buchalteria / pranie pieniędzy / Hakeldama

Agnieszka Giszterowicz — 2024-11-05

Teoretyczka rachunkowości, absolwentka Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie podejmuje dyskusję, której celem jest: (1) rozwinięcie sformułowanych przez J.M. Ruszara myśli, (2) analiza Hakeldamy Zbigniewa Herberta w kontekście prezentowanej dyscypliny oraz (3) eksplikacja i wzbogacenie teorii rachunkowości o nowe środki wyrazu (a być może także pomoc przedstawicielom innych dyscyplin w interpretacji niektórych utworów literackich).

Nici życia i pamięci. Herbertowska Tkanina, błagalna i pożegnalna

Eugeniusz Nachlik — 2024-11-05

Autor przygląda się lirycznemu arcydziełu Zbigniewa Herberta Tkanina (1998) napisanemu niemal trzy miesiące przed śmiercią . W tym ostatnim poetyckim wierszu Herbert wyraża swoje postrzeganie świata i samego siebie oraz skąpe autorefleksje. Pod względem gatunku i stylu badacz określa ten wiersz składający się z dwóch strof jako błagalny (pierwsza strofa) i pożegnalny (druga strofa). Autor artykyłu zamieścił również kilka uwag na temat tłumaczenia tego wiersza przez Wiktora Dmytruka (*1945–†10 lutego 2024), który jest znany z najlepszych ukraińskich przekładów poezji Herberta. Naukowiec pokazuje, że w przypadku wiersza Tkanina tłumacz stanął przed problemem odtworzenia semantycznej zawartości tekstu oraz konieczności zachowania rymów zgodnie ze schematem ABBA CDDC obecnym w oryginale. Szukając optymalnego rozwiązania, tłumacz balansował między odpowiednim oddaniem znaczenia słów i tropów a poszukiwaniem udanych rymów, a ponieważ nie do końca możliwe było znalezienie słów do rymowania pasujących do oryginału, dostosował semantykę do rymu, ograniczając się do słów zbliżonych znaczeniowo. W wyniku tego podejścia niuanse semantyczne w rymujących się słowach są czasami tracone w tłumaczeniu.

Proletariusze mitologii

Paweł Próchniak — 2024-11-05

Mit jest sposobem wnikania w istnienie, jest narzędziem i formą poznania. Jest też formą intuicji, która wychodzi naprzeciw poczuciu, że ludzka rzeczywistość – również w jej codziennym, najbardziej powszednim wymiarze – zanurzona jest w porządku, który nazwać można "realnością bogów" (rozumianą niekoniecznie w paradygmacie religijnej wyobraźni). W tak nakreślonej perspektywie autor umieszcza Króla mrówek Zbigniewa Herberta, pokazując wybrane wątki tej "prywatnej mitologii" poety i akcentując zwłaszcza ich egzystencjalny oraz metafizyczny kontur. Stawia jednocześnie tezę, że w prozach tworzących tom słychać czułość wobec tego, co w człowieku dotknięte przez nieszczęście, "zwichnięte i bezbronne", naznaczone skazą, a jednocześnie w tych samych prozach dochodzi do głosu poczucie, że człowiek pozostaje "zabawką bogów", że ludzką egzystencją rządzi "gorzki komizm wrastający w los".

Zygmunt Mycielski i Zbigniew Herbert. Korespondencja

Beata Bolesławska-Lewandowska — 2024-11-05

Jest to poprzedzone wstępem opracowanie korespondencji między Zygmuntem Mycielskim a Zbigniewem Herbertem, obejmującej lata 1972–1984. Treść listów koncentruje się wokół planów kompozytora dotyczących skomponowania pieśni do słów poety. Ostatecznie wierszami Herberta inspirowane są dwa utwory – Sześć pieśni na orkiestrę (1978) oraz Osiem pieśni do słów Zbigniewa Herberta na baryton i fortepian (1984). Utwory te, podobnie jak publikowane tu w całości listy, pozostają cennym świadectwem związku poety i kompozytora, kreśląc ważny ślad wzajemnych artystycznych inspiracji.

Poszukując „poetyki wartości” i etosu „postawy wyprostowanej”

Olesya Nakhlik — 2024-11-06

W tym tekście analizuję ukraińską recepcję twórczości Zbigniewa Herberta w ciągu ostatnich trzydziestu lat. W związku z tym, że nie ma podobnych badań ani w polskim, ani w ukraińskim literaturoznawstwie, skupiam się na próbach na ustalenia w przekroju diachronicznym każdego faktu obecności poetyckiego, prozatorskiego oraz dramaturgicznego dorobku literata w postaci przekładów ukazujących się na łamach periodyków, w antologiach oraz jako osobne edycje; analizuję opracowania naukowe, przedmowy, posłowia i recenzje, a także artykuły publicystyczne, których autorzy poprzez upublicznienie refleksji, opinii oraz wniosków budują wizerunek odczytania i interpretacji dzieł Herberta w ukraińskiej przestrzeni kulturowej, ukazując nie tylko podstawowe etapy kształtowania ukraińskiego odbioru tego autora, lecz także w szerszej skali – jako jeden z ważnych elementów polsko-ukraińskiego dialogu kulturowego po odzyskaniu przez obydwa kraje niepodległości pod koniec ubiegłego wieku.

Pan Cogito i Pan Credo razem idą przez świat

Alfred Wierzbicki — 2024-11-05

W artykule mowa o przygodach czytelnika i poety z tomem wierszy Zbigniewa Herberta Pan Cogito. Wspomnienie lektury pierwszych dwóch wierszy: Pan Cogito rozważa różnicę między głosem ludzkim a głosem przyrody oraz Sekwoja. Próba zmierzenia się z całością bytu i dziejów dostarcza klucza do zrozumienia metafizycznych i etycznych wątków poetyckiego dzieła Herberta. W dialogu z poetycką personą Pana Cogito rodzi się poetycka persona Pana Credo, obecna w wierszach Alfreda Marka Wierzbickiego. Nie ma w nich polemiki, jest to raczej spotkanie i towarzyszenie sobie dwóch doświadczeń duchowych.

O podróżowaniu postherbertowskim

Jerzy Wasilewski — 2024-11-05

Trzy zbiory esejów Zbigniewa Herberta to więcej niż przewodniki po arcydziełach europejskiej kultury – one pogłębiają naszą wrażliwość i wyostrzają smak. W szczególności analizy holenderskiego malarstwa z jego „pozornym realizmem” dostarczają materiału do refleksji (i kilku uzupełnień) na temat niderlandzkiej kultury epoki Złotego Wieku i kilku jej oryginalnych postaci.

Lampa Aurelego

Ryszard Ciarka — 2024-11-05

Tekst jest próbą interpretacji wiersza Zbignewa Herberta Do Marka Aurelego w kontekście problemu migracyjnego współczesnej Europy.

Karuzela z Madonnami

Ewa Nowina-Sroczyńska — 2024-11-05

Artykuł prezentuje twórczość młodych polskich artystek i artysty, którzy dokonują transpozycji i wdzierają się do wnętrza ikonografii chrześcijańskiej, przede wszystkim do ikonografii maryjnej.

Madonna. Dolores popkultury

Sebastian Latocha — 2024-11-05

Przedmiotem tekstu są dwa subwersyjne cykle fotograficzne z Madonną w roli głównej: w pierwszym artystka cierpi jak Mater Dolorosa, w drugim organizuje Ostatnią Wieczerzę. Autor bada subwersyjne zdjęcia Madonny jako przykład dyskursu słabych, stosując Foucaultowskie pojęcie przeciw-historii jako narzędzie analizy i interpretacji. Jaką historię opowiada nam Madonna, która wychodzi z cienia? Dlaczego ikona popkultury ingeruje w wielkie tematy sztuki chrześcijańskiej oraz typy ikonograficzne, które utrwalają i porządkują naszą wiedzę o tym, co stało się między Wielkim Czwartkiem a zdjęciem z krzyża i złożeniem Chrystusa do grobu?

Szczeliny czasu

Marcin Trzęsiok — 2024-11-05

Artykuł jest recenzją książki Dariusza Czai "Szczeliny czasu" (Kraków 2023). Przedmiotem refleksji jest zwłaszcza "metoda" Czai, czyli zasada dopełniającego zestawienia: po pierwsze - dzieł różnych sztuk, po drugie - dawności i współczesności. Dzięki takiemu ujęciu eseje Czai sytuują się na granicy nauki i poezji, ewokując samą swą formą owe opisywan przez Czaję nawarstwienia czasu, nieoczekiwane powroty przeszłości (podważające dzisiejszą idolatrię czasu teraźniejszego). Autor recenzji podsuwa też pomysły, w jaki sposób "nałogowo antropologiczne" (czytaj: konkretne) nastawienie Czai można by osadzić w solidnej ramie teoretycznej. Przywołuje w tym celu teorię rezonansu morifcznego Ruperta Sheldrake'a oraz koncepcję idealizmu analitycznego Bernardo Kastrupa.

Od tekstu do życia – Czapski i jego Proust

Tomasz Gruszczyk — 2024-11-05

Od tekstu do życia – to kierunek, który wyznacza trajektorię prowadzonej przez Józefa Czapskiego lektury W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta. Sięgając po zapiski dziennikowe (Wyrwane strony i Dziennik wojenny) oraz szkice, autor artykułu omawia w jaki sposób Czapski czyni z Prousta instrument rozpoznania: rozeznania się we własnej pracy twórczej (sukcesach, porażkach, kryzysach) oraz we własnym życiu, we własnych przeżyciach: emocjach, afektach, doznaniach, namiętnościach. Umieszczony w tej perspektywie szkic Proust w Griazowcu – zapis wykładów o Poszukiwaniu prowadzonych przez Czapskiego w radzieckim obozie jenieckim na przełomie 1940 i 1941 roku – ukazany zostaje nie tylko jako jeszcze jedno świadectwo „intoksykacji Proustem”, ale przede wszystkim jako tekst performatywny. Czapski czyni (w) nim to, o czym mówi i stwarza sam siebie jako podmiot sprawczy.

W uścisku „łaskawej melancholii”. Przypadki pisarzy kresowych

Walentyna Krupowies — 2024-11-05

Artykuł traktuje o niedostatecznie rozpoznanej stronie kresowej melancholii. Wybrane teksty trzech pisarzy, Czesława Miłosza, Tadeusza Konwickiego, Zbigniewa Żakiewicza, pokazują, iż melancholia kresowa ma swoją jasną stronę i jest zjawiskiem bardziej złożonym niż tylko tęsknota za utraconym krajem dzieciństwa czy zbiorowym sposobem przeżywania traumy.

Wykazuje ona również cechy melancholii nowoczesnej, która pojawia się jako reakcja podmiotu na szybko zmieniający się świat. Kresy przynależały do uniwersum świata przednowoczesnego, a melancholijne Ja literatury kresowej zinterioryzowało jego utratę i tym samym zapewniło schronienie dla najcenniejszych obiektów unicestwionego świata. To w powojennej literaturze kresowej zaistniała wielojęzyczność, nastąpił powrót Innego, ujawniła się nienormatywna polszczyzna nicująca polską tożsamość.