Konteksty. Polska Sztuka Ludowa

„Po tej i po tamtej stronie”

Wojciech Michera — 2025-02-05

Proustowski świat w Combray miał tylko dwie strony: „dwie «strony», w które można było pójść na spacer, i tak przeciwstawne, że idąc w jedną albo w drugą stronę [d’un côté ou de l’autre], nie wychodziło się od nas przez te same drzwi: stronę Méséglise-la-Vineuse, którą nazywaliśmy także stroną u Swanna […] i stronę Guermantów”. Jak jednak wiadomo, w tym słynnym fragmencie powieści W stronę Swanna chodzi nie tylko o geografię: obraz dwóch stron, oddzielonych nieprzekraczalnym dystansem, to także zapowiedź ideowego i emocjonalnego planu całego cyklu W poszukiwaniu straconego czasu. Jednak wyjątkowość tej „mentalnej topografii” pozwala – jak uważa autor – widzieć w niej przede wszystkim ogólniejszy paradoks poznawczy, pewien model konceptualny, w którym relacje przestrzenne – lub zjawiska opisywane za pomocą przestrzennych metafor – ulegają radykalnej problematyzacji. Nie chodzi już o usunięcie dystansu między dwiema stronami; przeciwnie – istotne jest o uchwycenie tej pierwotnej i modelowej niejako sceny w jej źródłowym napięciu i niestabilności („recto/verso”), o rozpoznanie w figurze spacerów „to w jedną, to w drugą stronę” oscylacyjnej logiki „fantazmatu podtrzymującego podmiot w jego zasadniczej chwiejności” (Lacan).

Autor analizuje problem „nierozstrzygalności” na wielu przykładach zaczerpniętych z dzieła Marcela Prousta.

Up-teka Up-teka Victtorii Plazy

Szymon Wróbel — 2025-02-05

Artykuł jest próbą przemyślenia wystawy kaliskiej artystki Joanny Dudek zatytułowanej You can Love (2023). W tekście staram się przemyśleć sam fenomen miłości oraz to, co może znaczyć tytuł wystawy, tj. naszą zdolność lub niezdolność do miłości. Stawiam tezę, inspirowaną analizami Jacques’a Derridy, że miłość jest farmakonem, a więc zarówno lekiem, jak i trucizną. Zastanawiam się także nad ideą apteki oraz lawiną recept, nadmiarem farmakologii niezbędnej dziś do życia każdego ciała. Podążając za myślą Giorgia Agambena, twierdzę, że wystawa You can Love jest reakcją na nową sferę kultu, który pokrywa się „technologią farmaceutyczną”. Na Zachodzie medycyna stała się dziś nową religią, a mitologia medyczna to ostatnia wielka mitologia. You can Love Victtorii Plazy to wystawa czasów „ciała rozszerzonego”, epoki transhumanizmu, przemysłu farmakopornograficznego i wiary w możliwość scjentystycznie uwarunkowanego nadczłowieczeństwa. Jedyna nadzieją Victtorii Plazy jest to, że nie uwalnia się ona od afektów poprzez odwołanie się do apteki i medycyny, ale raczej „uwalnia afekty” dla lepszego ich krążenia w ciele i świecie. Up-teka jest swoistą przeciwapteką. Dla Joanny Dudek miłość to ruch i ekspansja energii, to uruchamianie zapomnianej zdolności. Victtoria Plaza myśli o istnieniu miłości jako polu rażenia, oddziaływania manierystycznej materii, mnogości nieoczekiwanych mieszanin i związków. Miłość to zamieszanie.

Komunikacja i koimmunizacja

Jerzy Franczak — 2025-02-05

Artykuł proponuje rekonstrukcję kluczowych wątków fabularnych Unicestwiania Michela Houellebecqa oraz zawartej w powieści epokowej diagnozy. Podstawowej matrycy interpretacyjnej dostarcza immunologiczny paradygmat nowoczesnej filozofii i socjologii (Roberto Esposito), jego wariant antropologiczny zaproponowany przez Petera Sloterdijka (w szczególności metafora „piany”) oraz reinterpretacja Byung-Chul Hana. Te słowniki teoretyczne pozwalają lepiej uchwycić pisarską refleksję oraz przeformułować ją w kategoriach społecznej komunikacji i koimmunizacji.

W zwierciadle wygnania

Adam Lipszyc — 2025-02-05

Artykuł dotyczy rozstrojenia tożsamości, do jakiego dochodzi za sprawą doświadczenia migracji. Na wstępie autor proponuje garść koncepcji psychoanalitycznych (niesamowitości, zwierciadlanego odbicia, sobowtóra), które mogłyby stanowić punkt wyjścia dla właściwego wywodu. Następnie skupia się na analizie czterech filmów (Dom z piasku i mgły, Pogorzelisko, Czyj to dom?, Opiekunka), które od różnych stron ukazują doświadczenie wychodźcze. Autor wydobywa powracające w tych filmach motywy lustrzanych odbić i żywiołu akwatycznego, które okazują się kluczem do wyłaniającego się z tych dzieł obrazu tożsamości rozszczepionej przez dyslokację, zdolnej do komunikacji ze sobą i otoczeniem jedynie pod warunkiem uznania zasadniczych aporii swojej kondycji. Szczególnie dużo uwagi Autor poświęca sposobowi, w jaki owo rozstrojenie manifestuje się w relacjach rodzic–dziecko.

Źródła i treść koncepcji przestrzeni w teoriach architektonicznych Bernarda Tschumiego

Cezary Wąs — 2025-02-05

Koncepcje przestrzeni w dziejach filozofii należą do najstarszych, szczególnie trudnych i przyjmujących wiele wersji. Ich najbardziej osobliwą formułą jest platońska koncepcja chôry, do której nawiązał architekt Bernard Tschumi w swym najsłynniejszym projekcie, jakim był paryski park La Villette z lat 1983–1986. Rozważania na temat przestrzeni przejawiały się w pracach tego artysty, poczynając od jego lat studenckich, przez wiele późniejszych prac teoretycznych, w których inspirował się poglądami Henriego Lefebvre’a, Georgesa Bataille’a czy Jacques’a Derridy. Badając refleksje Tschumiego na temat przestrzeni, możemy zauważyć ich udział w zwiększaniu znaczenia koncepcji przestrzeni we współczesnej twórczości architektonicznej i przynależność do nurtu intelektualnego określanego jako „zwrot przestrzenny”.

„Strona” techniki i „strona” sztuki w późnej myśli Martina Heideggera

Paweł Dybel — 2025-02-06

W artykule odnoszę się do sposobu w jaki Heidegger w swoich późnych publikacjach podjął kwestię relacji techniki i sztuki. Wskazuję na kluczową rolę jaką w jego rozważaniach pełni wprowadzone przez starożytnych Greków rozróżnienie na dwa sposoby wydobywania/odkrywania nieskrytości rzeczywistego za pomocą techne w oparciu o rzemieślnicze umiejętności. Pierwszy sposób, dotyczący wytwarzania rzeczy codziennego pożytku, tkwi u podstaw późniejszego pojęcia techniki, drugi zaś, nazywany poiesis, legł u podstaw pojmowania sztuki. W tym pierwszym wypadku kluczowe znaczenie miała pojawiająca się XVII wieku w przyrodoznawstwie wykładnia rzeczywistego jako dającego się skalkulować „składu” (der Bestand) energii do wykorzystania. Umożliwiła ona nie znającą miary i granic eksploatację rzeczywistego (przyrodniczego świata), którego nieskrytość liczy się jedynie o tyle o ile człowiek może ją odpowiednio nastawić na siebie. Z fatalnymi skutkami tego podejścia jesteśmy boleśnie konfrontowani dzisiaj.

Zupełnie inaczej do nieskrytości rzeczywistego odnoszą się przedstawienia dzieła sztuki, które jako efekt poiesis prezentują ją ze względu na nią samą i zastrzegają jako taką. Dzięki temu rodzą one efekt piękna. Dlatego sztuka eksponując w swoich przedstawieniach doświadczenie nieskrytości rzeczywistego jako nakierowanej na siebie ma dzisiaj za zadanie uprzytamnianie współczesnym ograniczenia i zagrożenia nastawczego podejścia do tej nieskrytości.

Posthumanistyczne zerwanie

Andrzej Leśniak — 2025-02-05

Artykuł dotyczy zmian w humanistyce związanych z coraz wyraźniejszą obecnością posthumanizmu jako perspektywy metodologicznej (zmieniającej kierunek i sposób prowadzenia badań) i ontologicznej (zmieniającej całościowy sposób myślenia o świecie). Tekst jest studium przypadku prac Emanuele Cocci, włoskiego filozofa, który w szczególnie wyrazisty sposób wciela w życie posthumanistyczny sposób myślenia. Artykuł poświęcony jest przede wszystkim posthumanistycznej krytyce nowoczesności i współczesnym alternatywom dla nowoczesnych hierarchii wiedzy: dowartościowaniu zmysłowości, akcentowaniu horyzontalności i ciągłości, konieczności naddeterminacji wiedzy przez myślenie ekologiczne, wreszcie osłabieniu pozycji krytycznej.

Między kulturą a tym, co kulturowe

Andrzej Zaporowski — 2025-02-05

Autor przedstawia człowieka jako istotę działającą m. in. w sposób nieodruchowy. Działanie rozumiane jest jako szczególny rodzaj zdarzenia. Będąc nieodruchowym jest ono uporządkowane, gdyż warunkuje je kultura. Ta ostatnia ujęta jest jako potencjalnie podzielany przez różnych ludzi układ postaw propozycjonalnych. W tym sensie omawiane działanie nazwane jest działaniem kulturowym. Autor podejmuje się rozważenia relacji między kulturą a tym, co kulturowe uznając, że ostatni człon tej relacji nie może tłumaczyć ludzkiego sprawstwa bez odwołania do pierwszego jej członu. Czyni tak, gdyż przywołuje szczególne stanowisko antropologiczne, wedle którego taka możliwość - tłumaczenie ludzkiego sprawstwa bez odwołania do kultury przy zachowaniu tego, co kulturowe – istnieje. Tym samym autor postuluje słabość przywołanego stanowiska.

Ha-ha. Aneks do „Kontraktu rysownika”

Paweł Drabarczyk vel Grabarczyk — 2025-02-05

Aha / haha to w sztuce urządzania francuskich i angielskich ogrodów granica – fosa, rów, uskok – która ma pozostać od strony posiadłości niewidoczna, a zarazem chronić przed wtargnięciem intruzów: zwierząt i ludzi. W sposób niezauważalny dla bywalców ogrodu, acz zauważalny dla niepowołanych, aha/ha-ha oddziela „arystokratyczne” od „plebejskiego”, ale także „kulturowe” od „naturalnego”, „artystyczne” od „pozaartystycznego”. Dla artysty wizualnego Jakuba Woynarowskiego ha-ha jest figurą myślenia od świecie sztuki, który pod pozorami inkluzywności w subtelnie opresyjny sposób dba o swoją inkluzywność. Autor podąża w artykule tropem figury ha-ha w projektach Jakuba Woynarowskiego, zastanawiając się nad granicą pomiędzy rzeczywistością artystyczną a pozaartystyczną oraz procedurami zmierzającymi do relatywizacji tej granicy.

Komunikacja nieuczesana

Marta Smolińska — 2025-02-05

Celem tekstu jest wykazanie, że formowanie znaków pisma z włosów, rozpiętych między czytelnością a nieczytelnością, przekracza i poszerza możliwości zracjonalizowanego języka. Prace i performatywne działania wybranych artystek i artystów z różnych regionów świata takich jak Iwona Demko, Małgorzata Malwina Niespodziewana, Yoko Ono, Sreshta Rit Premnath, Wiktoria Walendzik, Olha Skliarska, Karin Sander, Birgit Maaß i Mithu Sen potwierdzają tę tezę, ponieważ mamy w nich do czynienia z komunikacją somatyczną i głęboko nasyconą afektami, niewyrażalnymi w klasycznych strukturach dyskursywnych. Dzieła, które operują włosami – prawdziwymi lub sztucznymi jako pismem – podają w wątpliwość logocentryzm i kreują nowe formy, często paradoksalnej komunikacji, którą można określić terminem hairgraphy – włosopisanie. W niniejszym tekście są one analizowane z perspektywy zwrotu afektywnego, rewizji koncepcji podmiotowości, teorii haptyczności poszerzonej, artystycznej trichofilii, ucieleśnienia, écriture féminine czy przekroczenia reżimu skopicznego.

Kamień, bluszcz i zmysły

Marta Leśniakowska — 2025-02-05

Tekst jest pierwszą fenomenologiczną analizą jednej z czołowych realizacji parkowej XX wieku: parku w Żelazowej Woli, miejscu urodzenia Fryderyka Chopina. Wychodząc od aktualnych strategii metodologicznych analizujących ogród z pozycji ekologicznego zaangażowania i ekokrytyki, autorka skupia się na ujęciu materialistycznym, wyprowadzonym z aksjologicznej teorii Aloisa Riegla. Pyta, jaką rolę mają w ogrodzie artefakty i ich materialność. Kluczowe jest tu pytanie: jak ogród jest jako rzecz. Czyli jak emocjonalnie angażuje widzów. Żelazowa Wola (1932–1939 projekt arch. Franciszek Krzywda-Polkowski) jest modelowym tego exemplum jako sfikcjonalizowana inscenizacja, której formalne, czyli sensualne, ale i semantyczne rozwiązania, kompilują dyskurs modernistyczny z neoromantycznym nowym regionalizmem i akademizmem lat trzydziestych, i osadzają go na politycznym backgroundzie ideologii państwowej. Punktum organizującym tę złożoną semantycznie kreację, z zakodowanymi w niej symbolami masońskimi, jest tzw. „Dworek Chopina”. Budynek został zaprogramowany według założeń stylu dworkowego - podstawowego, obok stylu zakopiańskiego, „polskiego” stylu narodowego, który w okresie faszyzującej sanacji i nowego zarządzania tradycją z jego kultem nacjonalistycznym przepracowywał tożsamościowe mity i przesądy. Żelazowa Wola jest kreacją Gesamtkunstwerk, gdzie zaprogramowano w sposób wzorcowy klimat „narodowej sielanki”, „polskiej” arkadii, podprogowo wytwarzającej pożądane reakcje widza. Forma architektury, kolory, zapach, dźwięk (muzyka Chopina + głosy natury), dotyk – nieduża przestrzeń parku została zaaranżowana tak, by oddziaływała silnie afektywnie na zmysły, ciało widza i jego emocje, co w teorii performansu określa się jako działanie zaangażowane i angażujące.

Gra w życie

Janusz Bohdziewicz — 2025-02-05

Celem tego szkicu jest oznaczenie kilku istotnych niejednoznaczności i napięć w obszarach myślenia o człowieku. Punktem wyjścia jest tu wskazanie na sprzeczność ukrytą w samym założeniu Ewangelii Łukasza: między zamiarem spisania pełnej historii Jezusa i ugruntowania pewności Jego nauk a wiarą, którą sam Jezus propagował jako właściwą postawę wobec siebie i swego orędzia. Ambiwalencja wiedzy i wiary jest spokrewniona z niewspółmiernością pisma i mowy, którą różne w dziejach konceptualizacje ukazuje druga część tekstu. W trzeciej rozważana jest polaryzacja między wynikającym z piśmienności poznaniem praw natury a ludzkim poczuciem posiadania wolnej woli. W czwartej z kolei różnica między zaawansowaną wiedzą na temat działania mózgu i umysłu a niesprowadzalnym do naukowego opisu doświadczeniem świadomości. Piąta część stanowi podsumowanie poprzednich w kontekście debaty o sztucznej inteligencji, wskazując konflikt między popularnym przekonaniem o słuszności jej upowszechniania a realnymi wyzwaniami naszego świata domagającymi się raczej humanistycznego dialogu między konkretnymi osobami – dialogu rozumianego nie tylko jako wymiana informacji, ale zestrajanie emocji.

Między przedmiotem a obrazem

Witold Kanicki — 2025-02-05

Artykuł skupia się na wielokrotnie podejmowanych kwestiach, dotyczących fotografii jako narzędzia komunikacji oraz tzw. analfabetyzmu wizualnego. Przedmiotem rozważań stał się specyficzny gatunek medium – fotografia natychmiastowa (polaroid), rozumiana nie tylko jako wizualny komunikat, ale i materialny obiekt. Wykorzystując badania z obszaru nowego materializmu i studiów nad rzeczami, analizom poddane zostały przypadki pojawiania się polaroidów na styku kontrastujących kultur. Dotyczy to m.in. używania procesów natychmiastowych przez pochodzących z krajów zachodnich antropologów, podróżników i artystów w trakcie podróży do regionów drugiego i trzeciego świata, zamieszkałych przez osoby niezaznajomione z tym rodzajem fotografii. Aparaty polaroid, które wynaleziono dla zachodnich fotografów rodzinnych stały się ważnym narzędziem międzykulturowej komunikacji, ale i przekupywania autochtonów, zawłaszczania kultur, rywalizacji politycznej oraz podkreślania cywilizacyjnej dominacji USA.

Transmisje (z) odległych topografii przemocy

Sebastian Porzuczek — 2025-02-05

Artykuł stanowi omówienie (na przykładach filmowych oraz na gruncie forensycznych praktyk kolektywu Forensic Architecture) zagadnienia operacji wojskowych z wykorzystaniem dronów bojowych jako elementuwspółczesnej kultury wizualnej. Analiza formalnych właściwości obrazów, transmitujących za pośrednictwem drona rzeczywistość wojny, pozwala autorowi uchwycić sytuację poznawczą operatora drona jako czasoprzestrzennie liminalną i ujmowaną tu per analogiam do ciemni optycznej (J. Crary). Interpretacja tej problematyki domaga się zarówno uwzględnienia perspektywy antropologicznej (G. Chamayou), jak i metodologicznego zaplecza refleksji nad maszynowym widzeniem (P. Virilio, J. Żylińska), czego efektem jest konceptualizacja dystansu, negocjująca – w ramach technologicznego przybliżenia – tradycyjną atrybucję widzenia jako zobojętniającego, uzupełniona o rekonstrukcjęimmanentnie proliferacyjnego charakteru obrazów przemocy.

Róża jerychońska

Mariia Varlygina — 2025-02-05

Artykuł bada temat czasu, przestrzeni i doświadczenia cielesnego w warunkach niestabilności. Autorka stosuje metodę analizy refleksyjnej, łącząc osobiste obserwacje z najnowszymi koncepcjami ukraińskich badaczy i pisarzy oraz ideami filozoficznymi i kulturowymi Zygmunta Baumana, Waltera Benjamina i Jeana-Paula Sartre’a. W centrum uwagi znajdują się zjawiska „życia na krawędzi”, wzbogaconej temporalności oraz sztuki jako świadectwa. Głównym materiałem są dzieła współczesnych ukraińskich artystów i ich doświadczenia redefiniowania kontaktów, strat i nowej estetyki w warunkach wojny.

Tysiąc słów

Bogdan Zemanek — 2025-02-05

Praca omawia inter- i intratekstualne konteksty fotografii eskimoskiej kobiety – fotografii, która pozornie nie pasuje do historiograficznej narracji w Norwidowskim szkicowniku. Pochodzi ono z etnograficznych pokazów (tzw. „ludzkich zoo”), organizowanych przez Carla Hagenbecka, które miały silny podtekst kolonialny i imperialny: ludzie „cywilizowani” oglądali „żywe okazy egzotycznych i prymitywnych” kultur. Eksponowani na tych pokazach Eskimosi zostali dokładnie zbadani przez niemieckich i francuskich naukowców i stali się „podręcznikowymi przykładami” swoich ludów w wydawnictwach akademickich. Norwid najprawdopodobniej nie oglądał tych pokazów, nie pozostawił komentarzy na ich temat. Na pewno jednak śledził wydawnictwa popularno-naukowe, które począwszy od połowy XIX w. stały się bardzo szeroko dostępne. Umiejscowienie zdjęcia Eskimoski pomiędzy „rasami żółtymi” (prawidłowe z punktu widzenia XIX-wiecznej antropologii) świadczy o wpływie ówczesnej wiedzy naukowej, widocznym także w innych dziełach poety. Praca wykazuje, że Norwid był w pełni człowiekiem epoki, co jest kluczowe dla analizy jego prac w ich oryginalnym kontekście historyczno-kulturowym, jak i dla ich współczesnych reinterpretacji. Współcześnie bowiem stoimy przed tym samym wyzwaniami, przed jakimi stali ludzie XIX w.: gwałtownie zwiększającego się dostępu do wiedzy, rodzącego nowe pytania o etykę badań i pokazów, a przede wszystkim o przedmiotowe traktowanie „Obcego”.

Czas (nie)zatrzymany

Aleksandra Sołtysik — 2025-02-05

Lata 2020–2021 minęły w Polsce pod znakiem protestów – Strajku Kobiet, Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, Black Lives Matter, manifestacji społeczności LGBT+ oraz licznych demonstracji organizowanych przez inne mniejsze środowiska. Jednym z czynników łączących te wydarzenia były towarzyszące im fotografie. Zarówno te „profesjonalne”, jak i amatorskie, lokując się pomiędzy działaniem politycznym, przestrzenią pojawiania się a osobistymi narracjami, między rzeczywistością wirtualną zdominowaną przez technologię a praktykami symbolicznymi, złożyły się na wieloznaczną formą uczestnictwa w proteście, medium demonstracji. W artykule autorka stara się prześledzić, w jaki sposób fotografia protestu łączy się z czasem pod postacią dokumentu, świadectwa, pamiątki, a także obrazów już zapomnianych, jednocześnie rozszerzając sam akt protestu w czasie. Za podstawę rozważań posłużyły obserwacje wydarzeń ulicznych, towarzyszącego im przekazu medialnego oraz rozmowy z uczestnikami i fotografami dokumentującymi demonstracje.

„Nie twoja broszka”

Anna Wiszniewska — 2025-02-05

Artykuł dotyczy biżuterii powstałej w czasie masowych protestów społeczeństwa związanych z podejmowanymi przez rząd próbami wprowadzenia całkowitego zakazu terminacji ciąży. Strajkom, które ogarnęły cały kraj, niemal od początku towarzyszyła biżuteria. Tworzona przez artystów, aktywistów lub zaangażowanych użytkowników (na zasadzie tzw. DIY czyli „zrób to sam”), stała się wyraźnym nośnikiem emocji i poglądów. Wyrażała solidarność ze strajkującymi za pomocą subtelnej aluzji i gry skojarzeń, tworząc przy tym nowe symbole walki o prawa kobiet, jak parasolka i czerwona błyskawica. Biżuteria powstała w warunkach silnej polaryzacji społeczeństwa może być analizowana w kontekście „plemienności”, o której już w latach 80. XX wieku pisał francuski socjolog Michel Maffesoli. Otwiera również kolejny rozdział historii polskiej biżuterii patriotycznej i zaangażowanej.

Pokojowy partyzant

Michalina Lubaszewska — 2025-02-05

Tekst przedstawia analizę artystycznych strategii stosowanych przez twórcę street artu – Banksy’ego – opierających się na metodach partyzanckich. Strategie partyzanckie bristolskiego artysty traktowane w sposób metaforyczny (zgodnie z konstatacjami Carla Schmitta, który na figurę partyzanta patrzy również jak na nonkorformistę nie sięgającego po broń) mają dwa wymiary. Pierwszy odnosi się do planu treści buntowniczych graffiti Banksy’ego, drugi zaś wiąże się z taktyką opartą na fortelach, umożliwiających nielegalną działalność artystyczną. Jednak cykl prac pozostawionych na objętym wojną terytorium Ukrainy wyłamuje się z tego schematu, gdyż tu strategia twórcza artysty nawiązuje także do prymarnego znaczenia wyrazu partyzant – Banksy bierze udział w walce opowiadając się po jednej ze stron.

Sztuka naprawy

Justyna Chmielewska — 2025-02-05

Tekst stanowi próbę bliższego przyjrzenia się sztuce Kadera Attii – algiersko-francuskiego artysty wizualnego zajmującego się między innymi historiami kolonializmu, dekolonizacji oraz zjawiskami na styku świata Zachodu i kultur niezachodnich. Autorka opisuje powracające w wielu pracach Attii pojęcia i strategie – między innymi centralną dla jego twórczości kategorię naprawy – a następnie spogląda na jego program z szerszej perspektywy, traktując go jako propozycję z pogranicza sztuki i namysłu antropologicznego.