Biuletyn Historii Sztuki

Projektowanie kilimów w Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie w dwudziestoleciu międzywojennym

Agata Wójcik — 2025-07-16

Tekst jest omówieniem działalności pracowni projektowania kilimów na Wydziale Tekstylnym (Włókienniczym) Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie (Państwowego Instytutu Sztuk Plastycznych). Przedstawiam w nim program nauczania kilimkarstwa, opisuję, w jaki sposób studenci zyskiwali praktykę w tej dziedzinie, podejmuję próbę analizy prac studentów, wskazuję, jaka była koncepcja kilimu propagowana przez krakowską szkołę oraz jak szkoła promowała pracownię kilimów. Staram się także pokazać dalsze drogi zawodowe absolwentów i powiązania szkoły krakowskiej z innymi pracowniami kilimkarskimi, zestawiam również krakowską SSZiPA z innymi szkołami kształcącymi w tej dziedzinie. Najbardziej znaczącym źródłem wiedzy o projektowaniu kilimów w krakowskiej szkole były materiały archiwalne zgromadzone w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Narodowym w Krakowie i Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Projekty studentów znamy dzięki fotografiom i projektom kilimów zgromadzonym w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Narodowego Archiwum Cyfrowego, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa i Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.

Ukraińscy studenci warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych/Akademii Sztuk Pięknych w latach 1922–1939 w świetle materiałów archiwalnych

Olga Denysiuk — 2025-07-16

W artykule podjęto próbę usystematyzowania listy ukraińskich studentów warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych/Akademii Sztuk Pięknych w latach 1922–1939. Na podstawie akt osobowych z archiwum ASP w Warszawie oraz materiałów ze Zbiorów Specjalnych Instytutu Sztuki PAN udało się ustalić, kto studiował, kiedy i u których profesorów, a także jakie nagrody uzyskał. Po przeanalizowaniu dokumentów z akt osobowych Piotra Megika, Piotra Chołodnego, Włodzimierza Pobuławca i Wacława Waśkowskiego uściślono i uzupełniono biografie artystów z warszawskiego okresu ich działalności. Po raz pierwszy przedstawiono również informacje o pracach ukraińskich studentów utrwalonych na negatywach w zbiorach Muzeum ASP w Warszawie.

Wrocławscy marzyciele? Uwagi o nowej propozycji pisania historii urbanistyki i architektury miast

Makary Górzyński — 2025-07-16

O potrzebie badań „Polish Cathedrals”. Na marginesie książki Ireny Rolskiej i Jacka Kęsika Archiwizacja polskich kościołów w USA

Anna Sylwia Czyż — 2025-07-16

Przypomnienie Tadeusza Mańkowskiego – badacza i muzealnika

Anna Kostrzyńska-Miłosz — 2025-07-16

Historia fotografii: nowe obszary badawcze

Lech Lechowicz — 2025-07-16

Wprowadzenie

Przyczynki do historii fotografii na Litwie do końca okresu mokrego kolodionu (1839–ok. 1890)

Dainius Junevičius — 2025-07-16

Badania historii fotografii na Litwie, prowadzone w ostatnich dziesięcioleciach, znacznie wzbogaciły naszą wiedzę o początkach tego medium. Pojawiły się nowe nazwiska, odnaleziono nieznane dotąd zdjęcia. W artykule podjęto próbę przedstawienia polskim czytelnikom nowo odkrytych faktów, które miały wpływ na rozwój fotografii na Litwie od roku 1839 do końca okresu mokrego kolodionu.

„Niezbędna zbieżność słowa z demonstracją”. Projekcja diapozytywów w nauczaniu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim (ok. 1900–1950)

Wojciech Walanus — 2025-07-16

Wprowadzenie projekcji diapozytywów do ilustrowania wykładów uznawane jest za ważny moment w dziejach historii sztuki, ugruntowało ono bowiem znaczenie fotografii jako podstawowego narzędzia badawczego i dydaktycznego tej dyscypliny. Celem artykułu jest przedstawienie okoliczności, w jakich metoda ta została wdrożona w Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i jak powstała należąca doń kolekcja diapozytywów. Pierwszym krakowskim historykiem sztuki, który na początku XX w. posługiwał się aparatem projekcyjnym podczas wykładów, był Feliks Kopera. Na szerszą skalę zastosowano to narzędzie jednak dopiero na początku lat 30. XX w., kiedy to z inicjatywy Tadeusza Szydłowskiego i Juliana Pagaczewskiego zakupiono dwa epidiaskopy i rozpoczęto gromadzenie zbioru diapozytywów. Do wybuchu II wojny światowej udało się ich zgromadzić kilkaset sztuk. Nowe warunki do rozwoju kolekcji powstały po wojnie, kiedy to pozyskano bogaty zespół diapozytywów z Kunsthistorisches Institut der Universität Breslau, co umożliwiło stworzenie przekrojowego zestawu reprodukcji dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej. W 1950 r. w Zakładzie Historii Sztuki UJ powstało atelier fotograficzne, co umożliwiło rozpoczęcie wytwarzania diapozytywów we własnym zakresie.

Zapomniana fototeka Działu Rękopisów Pruskiej Biblioteki Państwowej. Wokół problematyki niemieckich archiwów fotograficznych w zbiorach polskich

Ewa Manikowska — 2025-07-16

Artykuł jest pierwszym omówieniem archiwum fotograficznego Działu Rękopisów dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej (Preußische Staatsbibliothek), odnalezionego w ostatnich latach w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Analiza genezy i złożonej historii tej fototeki jest punktem wyjścia do szerszych rozważań nad mało rozpoznanym zagadnieniem niemieckich archiwów fotograficznych w polskich zbiorach. W artykule proponowane jest szersze, wychodzące poza polsko-niemiecką perspektywę spojrzenie przez pryzmat roli przypisanej tego typu kolekcjom w międzynarodowej współpracy naukowej. Artykuł pokazuje również, że analizowana fototeka pełniła w Berlinie i w Warszawie podobne funkcje: w naznaczonych przez kryzys gospodarczy i utrudnione kontakty międzynarodowe międzywojennych Niemczech i powojennej Polsce była dla uczonych narzędziem odbudowy międzynarodowego statusu prowadzonych badań. Artykuł stawia również tezę, że nieformalne archiwum, z którego zbiorów po II wojnie światowej korzystali polscy historycy sztuki, mogło wpłynąć na znaczenie, jakie w polskiej historii sztuki zyskały badania ikonograficzne.

„Coffee-table books” a XIX-wieczna kultura książki salonowej

Aleksandra Fedorowicz-Jackowska — 2025-07-16

Moda na eksponowanie książek na różnego rodzaju stołach ma długą historię, podobnie jak książka traktowana w kategoriach ozdoby. W XIX w. książki salonowe – historyczne odpowiedniki współczesnych coffee-table books, czyli bogato ilustrowanych książek o dużym formacie, przeznaczonych raczej do oglądania i przeglądania niż do czytania – pełniły funkcję zarówno dekoracyjną, jak i społeczną, zachwycając gości i dostarczając rozrywki. Zaliczano do nich książki ilustrowane, albumy muzyczne, albumy fotograficzne, almanachy, modne periodyki, ale także publikacje nieilustrowane, np. gustownie oprawione wydania Biblii, dzieła historyczne, powieści i poezję. W tekście staram się wykazać, że w przeciwieństwie do współczesnych coffee-table books ani ilustracja (np. fotograficzna), ani ogólny walor estetyczny nie były jedynymi cechami, które w XIX w. czyniły z danej publikacji książkę salonową (ang. drawing-room book, niem. Salonbuch, fr. livre de salon), czyli taką, którą eksponowano poza tradycyjnie przypisywanymi jej miejscami, takimi jak regał, biurko czy biblioteka. Artykuł wprowadza nowy temat badawczy – popularnej w XIX w. książki jako ozdoby stołów i salonów – oraz zwraca uwagę na znaczenie tego typu publikacji w szerszych badaniach nad kulturą tej epoki.

Fotograficzna modernizacja prasy II Rzeczypospolitej

Stanisław Czekalski — 2025-07-16

Postępujący od początku lat 20. XX w. rozwój fotografii reporterskiej, działalności agencji fotograficznych i systemu międzynarodowej wymiany zdjęć, a także technicznych możliwości ich reprodukcji w druku, przyniósł zasadnicze przekształcenie prasy ilustrowanej. Artykuł poświęcony tym zmianom w pierwszej części skupia uwagę na zainteresowaniu, jakie wzbudzały one po stronie artystów związanych z nurtem modernistycznej awangardy, oraz na wzorcach nowoczesnych form wykorzystania fotografii w popularnej prasie, których dostarczał najpierw niemiecki tygodnik „Berliner Illustrirte Zeitung”, a następnie francuski tygodnik „Vu”. Na tym tle w drugiej części artykułu scharakteryzowany został proces fotograficznej modernizacji głównych polskich tygodników, miesięczników i dzienników. Część trzecia przedstawia punkt kulminacyjny, który proces ów znalazł w montażowych formach operowania materiałem fotograficznym na łamach tygodników koncernu Ilustrowanego Kuriera Codziennego.

Pokusa reklamy. Wokół polskiej fotografii reklamowej w 2. połowie lat 70. XX wieku

Maciej Szymanowicz — 2025-07-16

Celem artykułu jest prezentacja jednego z najbardziej zapomnianych i pomijanych w refleksji nad XX-wiecznymi dziejami polskiej fotografii wątków – zainteresowania polskich twórców fotografią reklamową. Pomimo obszernego historycznego wprowadzenia tekst jest w głównej mierze poświęcony ekspozycjom z lat 1977–1979, które stanowiły moment kulminacyjny w rozwoju polskiej fotografii reklamowej w okresie PRL. Były to wystawa Polska Fotografia Reklamowa (Poznań, 1978) oraz pokazy fotografii użytkowej w ramach gdańskiego Konkursu Fotografii Polskiej „Złocisty Jantar” (1977 i 1979). Tekst zawiera również analizę trzech radykalnych sposobów uprawiania fotografii reklamowej, które zaproponowali Małgorzata W. Borowska, Tomek Sikora i Marcin Mroszczak oraz Stefan Wojnecki, egzemplifikujących ówczesne dążenia w zakresie sztuki perswazji.

Więcej niż seria. Wieloobrazowe praktyki polaroidzistów polskich

Witold Kanicki — 2025-07-16

Artykuł dotyczy dziejów polskiej fotografii natychmiastowej (Polaroid, Fuji Instax) zrelacjonowanych przez pryzmat zagadnienia seryjności. Dzieła różnych artystów, takich jak Leszek Brogowski, Teresa Gierzyńska, Marcin Giżycki, Janusz Leśniak, Rafał Milach, Wacław Nowak, Igor Omulecki, Karol Radziszewski, Zbigniew Tomaszczuk, Andrzej Wajda, grupa Minilabistów (Marek Mielnicki, Joanna Miklaszewska-Sierakowska, Radek Spassówka), zostały wykorzystane do omówienia różnych kategorii wieloobrazowej twórczości. Prócz dominującego w rodzimej praktyce modelu paradygmatycznego, polegającego na archiwalnej funkcji fotografii i zbieraniu różnych typów należących do tej samej kategorii przedmiotowej, zdefiniowany został model podmiotowy (odpowiadający serii fotografii dotyczących tego samego podmiotu), uwzględniający problematykę czasu model sekwencyjny, a także wieloobrazowy (panoramiczny lub mozaikowy) model syntagmatyczny.

Andrzej Grzybkowski (1935–2025)

Przemysław Mrozowski — 2025-07-16