Biuletyn Historii Sztuki

Sprostowanie

Piotr Krasny — 2024-10-11

Stulecie Bloku: Wstęp

Joanna M. Sosnowska — 2024-10-11

Utopistyka kryzysu

Andrzej Turowski — 2024-10-11

Przedmiotem zainteresowania autora artykułu jest historia badań nad sztuką nowoczesną w Polsce rozpoczęta rozpoznaniem konstruktywistycznej grupy Blok. Autor zastanawia się, w jaki sposób refleksja nad dziejami i programem artystycznym twórców z nią związanych doprowadziła do szerszych badań na awangardą i jej utopiami, a także określiła granice artystycznego modernizmu. Z tego punktu widzenia zadaje pytanie o drogi przyszłych badań, które alternatywna historia sztuki może na tym gruncie prowadzić.

Awangarda: historia współczesna

Andrzej Szczerski — 2024-10-11

Awangarda należy do najlepiej zbadanych zjawisk w polskiej historii sztuki. Efektem badań jest dokonująca się współcześnie weryfikacja dominujących dotąd, a sformułowanych na początku lat 70. XX w. tez o zakresie pojęcia awangarda, powiązaniu radykalizmu jej artystycznego eksperymentu z hasłami społecznej rewolucji czy jednostronnych uwikłaniach politycznych. Zakres pojęciowy jest poszerzany, aby uwzględnić także udział artystów awangardowych w działaniach propaństwowych w II Rzeczypospolitej Polskiej, ich zainteresowania kwestiami pamięci i historii, jak również utopiami regeneracji i sprawczości sztuki, czego przykładem mogą być wielowątkowe obchody Roku Awangardy (2017). W konsekwencji awangarda staje się nie kontestacją, ale istotną częścią polskiego kodu kulturowego, a jej historia wpisywana jest we współczesną debatę na temat modeli nowoczesności, jakie wypracowała kultura polska w XX w.

Konstruktywizm w warszawskich salonach automobilowych. Artyści Bloku wobec motoryzacji i problemów kultury robotniczej (1924–1925)

Przemysław Strożek — 2024-10-11

Wystawy Henryka Berlewiego w salonie automobilowym Austro-Daimler oraz grupy Blok w salonie automobilowym Laurin & Klement były pierwszymi manifestacjami konstruktywizmu w Warszawie. Oba pokazy zostały otwarte w marcu 1924 r. i gloryfikowały niedoścignione dzieło kolektywnej organizacji pracy, jakim był samochód. Niniejszy artykuł analizuje znaczenie działań artystycznych warszawskich konstruktywistów wobec zagadnień budowy i produkcji samochodów w kontekście lokalnym i międzynarodowym. Ich wczesne postulaty i eksperymenty w większym stopniu były zorientowane na kwestie produkcji maszyn niż na radykalne przemiany społeczne i rewolucyjne dążenia walczącego proletariatu. Oparcie twórczości na racjonalnym podziale pracy ukazywało niespójne postrzeganie roli artysty wewnątrz grupy Blok zarówno jako twórcy-inżyniera, jak i wytwórcy-robotnika. Wnioski z przeprowadzonej analizy ukazują dzieje Bloku wiodące od fascynacji kwestiami metodycznej organizacji pracy do organizacji przestrzeni dla rezultatów tej pracy.

Poezjosztuka „Bloku”

Joanna M. Sosnowska — 2024-10-11

„Blok”, najważniejsze polskie pismo polskiej awangardy połowy lat 20. XX w., nigdy nie został kompleksowo omówiony pod względem zawartości wizualnej. Koncentrowano się na sprawach teoretycznych, dyskusji między Władysławem Strzemińskim a Mieczysławem Szczuką dotyczącej istoty sztuki awangardowej (autonomia versus utylitaryzm). Tymczasem analiza wizualnego przekazu „Bloku” wskazuje, że dla jego redaktora Mieczysława Szczuki ważne było również konfrontowanie się z programami poetyckimi. Prowadził dialog ze środowiskiem „Almanachu Nowej Sztuki”, tworząc artystyczne odpowiedniki ich poetyckiego programu.

„Ekonomiczna kultura znaków”. Sztuka drukarska na łamach „Bloku”

Agnieszka Karpowicz — 2024-10-11

W artykule skupiono się na projektach związanych ze sztuką drukarską, publikowanych w czasopiśmie „Blok” (1924–1926). Prześledzono przyczyny, dla których typografia stanowiła jedną z głównych i najważniejszych dziedzin sztuki konstruktywistycznej, rozważając przede wszystkim problem ekonomii i ekonomiczności sztuki podejmowany przez artystów. Projekty awangardowe zostały zanalizowane pod kątem produkcji, dystrybucji, towaru i konsumpcji, z uwzględnieniem historycznokulturowych uwarunkowań idei grupy Blok: materialnych i technicznych ograniczeń, w kontekście innych nowoczesnych eksperymentów typograficznych.

Rzeźby unoszące się w przestrzeni

Janusz Zagrodzki — 2024-10-11

Znaczenie twórczości Katarzyny Kobro (1898–1951) staje się w pełni czytelne, gdy jako główny przekaz autorski przyjmiemy precyzyjną analizę struktury jej nielicznych rzeźb, w których zawsze najważniejszą rolę odgrywało zespolenie z przestrzenią. Dążąc do wyrażenia wewnętrznej harmonii kształtów, Kobro przywołała doktrynę pitagorejską, według której liczby proste i ich wzajemne zależności zawarte są w strukturze żywych organizmów, a najbardziej naturalną proporcją jest „złoty podział”. Wybrała relację 5:8, która stanowiła nienaruszalną zasadę komponowania dzieł. Każda z rzeźb była przygotowana do swobodnego oddziaływania na przestrzeń. Zaproponowany przez Kobro model kondensacji formy, zawarty w obszarze sześcianu czy prostopadłościanu, którego wszystkie elementy były płytami koloru, mógł być umieszczany w dowolnym układzie: w pionie, poziomie lub bokiem. Rzeźby Kobro przeciwstawiały się tendencji przekształcania ich w stacjonarne kompozycje architektoniczne, dążyły do podporządkowania sobie otwartej przestrzeni. Dla pełnego oddziaływania Kompozycji przestrzennych Kobro idealnym rozwiązaniem byłby stan nieważkości, który pozwoliłby ostatecznie stworzyć odpowiednie warunki dla kreowania sztuki napowietrznej „fuzji muzyki i rzeźby”, „całkowicie nowej – Sztuki Kosmicznej”.

Wielogłos. Sieci i relacje Bloku w perspektywie I Wystawy Międzynarodowej Architektury Nowoczesnej w Warszawie (1926)

Katarzyna Uchowicz — 2024-10-11

Celem artykułu jest spojrzenie na grupę Blok z perspektywy lokalnych sieci i międzynarodowych relacji awangardy. Punkt wyjścia stanowi I Wystawa Międzynarodowa Architektury Nowoczesnej w Warszawie (1926), potraktowana jako zwieńczenie trwającego od 1924 r. większego projektu otwartego, w który – obok Mieczysława Szczuki i grupy Blok – zaangażowani byli Wanda Melcer-Rutkowska i Szczęsny Rutkowski, a instytucjonalnie Polski Klub Artystyczny. Prezentacja architektury nowoczesnej w Warszawie została powiązana z nieobecnością awangardy na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu oraz z promocją Bloku w Turcji w związku z Wystawą Polską w Konstantynopolu. Analiza poszczególnych numerów „Bloku” ujawniła nowe mapy relacji oraz sieć tłumaczy publikowanych tam tekstów (Wanda Melcer-Rutkowska, Irena Krzywicka, Maria Stromengerowa, Stanisław Helsztyński, Janina Saloni). Poboczne wątki (jak udział pisarek czy dominacja języka francuskiego w relacjach awangardy) oraz marginalia (jak finansowanie kultury czy proces konsolidacji środowiska architektów) pozwoliły przybliżyć nieznane szerzej relacje i wielogłos polskiej awangardy skupionej wokół grupy Blok.

Aleksander Tansman o muzyce nowoczesnej w czasopiśmie awangardy artystycznej „Blok”

Jolanta Guzy-Pasiak — 2024-10-11

Aleksander Tansman (1897–1986), polski kompozytor i pianista mieszkający od 1919 r. we Francji, zaliczany do kierunku neoklasycznego, napisał wiele tekstów o muzyce do paryskiego miesięcznika „La Revue musicale”, które zostały wyczerpująco omówione w literaturze. Nieznana jest szerzej jego spuścizna publicystyczna w języku polskim (poza dwoma artykułami w „Muzyce”), zawierająca cenne przemyślenia na temat estetyki i problemów techniki kompozytorskiej w okresie intensywnych dyskusji i przemian stylistycznych w muzyce lat 20. XX w. Materiały zamieszczone w latach 1923–1924 w periodykach artystycznych stały się przedmiotem rozważań w niniejszym artykule. Warto dodać, że oprócz kilku tekstów kompozytor opublikował w „Bloku” nuty dwóch Nokturnów z 1922 r. uważanych dotąd za zaginione.

Kino – technika, ruch, abstrakcja. Publikacje w „Bloku” a wczesna myśl filmowa

Małgorzata Radkiewicz — 2024-10-11

Lata 1924–1926, w których wydawane było pismo „Blok”, to czas intensywnego rozwoju europejskiej myśli filmowej, także w środowiskach Bauhausu i grupy De Stijl. Odczytanie tekstów publikowanych w „Bloku” przez pryzmat wczesnej refleksji o kinie umożliwia prześledzenie wątków wspólnych dla rozważań o sztuce i twórczości filmowej – od kwestii technicznych, związanych z ruchem, po idee filmu abstrakcyjnego. Oprócz artykułów oryginalnych i przedrukowanych, ważny materiał badawczy stanowią też reprodukowane prace Mieczysława Szczuki i Teresy Żarnowerówny, będące próbą indywidualnej interpretacji zjawisk filmowych i ich uchwycenia za pomocą warsztatu plastycznego. Dzięki nim widać wyraźnie, że prezentowane na łamach „Bloku” poglądy na temat estetyki, celów i narzędzi awangardy, podobnie jak ówczesna myśl filmowa, odzwierciedlały dynamikę przemian technicznych, wpływających na sferę artystyczną i determinujących nowe możliwości ekspresji.

Juliusz A. Chrościcki (1942–2024)

Andrzej Rottermund — 2024-10-11

„Julia Keilowa. Projektantka”. Wystawa w Muzeum Warszawy (marzec–wrzesień 2024)

Michał Myśliński — 2024-10-11